AKTUALNE PROBLEMY OCHRONY LASU 2012

AKTUALNE PROBLEMY OCHRONY LASU 2012 Międzynarodowa Konferencja zorganizowana przez Komisję Ochrony Zasobów Leśnych PTL, Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Zielonej Górze oraz Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym Łagów, 15-18 października 2012

Komitet organizacyjny: Prof. dr hab. Andrzej Kolk Mgr inż. Leszek Banach Dr hab. Lidia Sukovata Teresa Kurkowska Redakcja: Prof. dr hab. Andrzej Kolk Dr hab. Lidia Sukovata

Aktualne problemy ochrony lasu - 2012 PROGRAM KONFERENCJI Dzień I (poniedziałek, 15.10.2012 r.) przyjazd i zakwaterowanie uczestników godz. 18 00 22 00 Kolacja Dzień II (wtorek, 16.10.2012 r.) godz. 7 30 8 30 Śniadanie godz. 8 30 9 00 Otwarcie Konferencji i powitanie uczestników Prezentacja Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Zielonej Górze godz. 9 00 11 00 Sesja referatowa I Problemy ochrony lasu w Polsce i krajach ościennych 9 00-9 20 Andrzej Kolk, Lidia Sukovata Ważniejsze problemy ochrony lasów w Polsce i stosowane strategie postępowania 9 20-9 40 Miloś Kniźek, Jan Liśka, Jan Lubojacký, Roman Modlinger, Vítēzslava Peśková Výskyt lesních škodlivých činitelů v Česku v roce 2011 a situace v roce 2012 9 40-10 00 Petr Zahradnik, Marie Zahradnikowa Pripravky na ochranu lesa v ĆR 10 00-10 20 Kunca A., Leontovyč R., Galko J., Vakula J., Gubka A., Nikolov Ch., Zúbrik M., Konôpka B., Malová M., Longauerová V., Finďo S., Kaštier S. Výskyt škodlivých činiteľov v lesoch Slovenska v rokoch 2011 a 2012 10 20-10 40 Wolodymyr Kramarets Zamieranie drzewostanów świerkowych w Ukraińskich Karpatach przyczyny i tendencje godz. 10 40 11 00 Dyskusja godz. 11 00 11 30 Przerwa na kawę Strona 1

Aktualne problemy ochrony lasu - 2012 godz. 11 30 13 00 Sesja referatowa II Zagrożenie lasów przez czynniki biotyczne i abiotyczne 11 30-11 50 Iryna Matsiakh, Wolodymyr Kramarets Phytophthora spp. w lasach zachodniej Ukrainy 11 50-12 10 Mirosław Maciąg, Małgorzata Stachowiak Monitoring drzewostanów dębowych Nadleśnictwa Krotoszyn w 2012 r. 12 10-12 30 Mirosław Gracjasz Ocena przebiegu regeneracji drzewostanów dębowych silnie uszkodzonych wskutek żerów szkodników pierwotnych wiosną 2012 roku na terenie RDLP Szczecin 12 30-12 45 Grzegorz Guzik Szkody po gradobiciu w drzewostanach sosnowych w Nadleśnictwie Opole godz. 12 45 13 00 Dyskusja godz. 13 00 15 00 Przerwa obiadowa i wywieszanie posterów godz. 15 00 17 00 Sesja referatowa III Pułapki i tacki opadowe w monitoringu zagrożenia i ochronie lasu 15 00-15 20 Alfred Król, Jerzy R. Starzyk Porównanie skuteczności ochrony drzewostanów świerkowych przed kornikiem drukarzem przy wykorzystaniu sztucznych pułapek feromonowych i drzew pułapkowych 15 20-15 40 Iwona Skrzecz, Alicja Sowińska, Robert Wolski, Wojciech Janiszewski Smolik znaczony kontra nauka raport z pola bitwy 15 40-16 00 Marek Kozioł, Alfred Król, Jarosław Płata Próba wykorzystania pułapek kołnierzowych do prognozowania zagrożenia drzewostanów dębowych przez miernikowce (Lepidoptera, Geometridae) 16 00-16 20 Lidia Sukovata, Tomasz Jaworski, Andrzej Kolk, Łukasz Brodziak, Marek Kamola Wykorzystanie pułapek feromonowych do monitoringu rójki chrabąszczy 16 20-16 40 Ignacy Korczyński, Artur Chrzanowski Możliwości wykorzystania chwytników ekskrementów owadów w ochronie lasu godz. 16 40 17 00 godz. 17 00 17 30 Dyskusja Przerwa na kawę Strona 2

Aktualne problemy ochrony lasu - 2012 godz. 17 30 18 30 Sesja posterowa Andrzej Borkowski Występowanie drwalnika paskowanego Trypodendron lineatum Ol. na posuszu sosnowym Pinus sylvestris L.: ekologia oraz monitoring Jarosław Góral, Katarzyna Nowik, Grzegorz Rogowski, Katarzyna Skałecka Monitoring szkodników wtórnych na terenie RDLP Wrocław Iryna Matsiakh, Justyna Nowakowska Biosecurity of eastern EU border water courses as a pathway for alien invasive species of Phytophthora genus Tomasz Oszako, Katarzyna Kubiak, Marta Siebyła Filtry biologiczne jako element zintegrowanej ochrony szkółek leśnych Iwan Yasinowski, Wolodymyr Kramarets Zamieranie drzewostanów dębowych na zachodnim Podolu (Ukraina) Paulius Zolubas, Virgilijus Vasiliauskas Outbreaks of needle-eating insects in Lithuania in 2011-2012 godz. 19 00 Uroczysta kolacja Dzień III (środa, 17.10.2012 r.) godz. 7 00 8 15 Śniadanie godz. 8 30 Wyjazd uczestników konferencji (autokarami) w teren Program sesji terenowej 08 30 09 00 przejazd do Wyższego Seminarium Duchownego w Gościkowie- Paradyżu 09 00 10 30 zwiedzanie Seminarium (info: http://www.paradisus.pl/) 10 30 11 00 kawa 11 00 11 30 przejazd do Pniewa 11 30 13 00 zwiedzanie Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (info: http://www.bunkry.pl/pl/index.html ) 13 00 13 30 przejazd do OW Leśnik w Łagowie 13 30 14 30 obiad 14 30 17 00 problematyka rekultywacji gruntów pokopalnianych na przykładzie Kopalni Węgla Brunatnego w Sieniawie (info: http://www.sieniawa.com/ ) 17 00 17 30 powrót do OW Leśnik w Łagowie 18 30 19 00 kolacja 19 30 21 00 prezentacja winnic lubuskich na przykładzie Winnicy Cantina z Mozowa (info: http://www.winnicacantina.pl/ ) Strona 3

Aktualne problemy ochrony lasu - 2012 Dzień IV (czwartek, 18.10.2012 r.) godz. 8 00 9 00 godz. 9 00 11 00 śniadanie Sesja referatowa IV Biologiczne i chemiczne metody ochrony lasu oraz bioróżnorodność 9 00-9 20 Alicja Sierpińska, Grzegorz Tarwacki, Cezary Bystrowski, Andrzej Sierpiński Badania nad wpływem entomopatogenów i parazytoidów na populacje chrabąszczy Melolontha spp. 9 20-9 40 Teresa Stocka Efekty stosowania ProBioEmów w wybranych szkółkach leśnych 9 40-9 55 Cezary Bystrowski Skuteczność zwalczania ochojników (Adelgidae) preparatem Mospilan 20 SP na plantacji nasiennej świerka w Nadleśnictwie Zwierzyniec 9 55-10 15 Wojciech Grodzki, Jacek Hilszczański, Mieczysław Kosibowicz, Anna Żółciak Różnorodność biologiczna a występowanie patogenów grzybowych i owadów dendrofilnych w lasach dwóch masywów górskich w Karpatach 10 15-10 35 Jacek Hilszczański, Radosław Plewa, Wojciech Mazur, Tomasz Jaworski Ochrona pachnicy Osmoderma barnabita Motsch. w lasach gospodarczych Polski godz. 10 35 11 00 Dyskusja i podsumowanie konferencji godz. 11 30 12 30 obiad wyjazd uczestników Strona 4

WAŻNIEJSZE PROBLEMY OCHRONY LASÓW W POLSCE I STOSOWANE STRATEGIE POSTEPOWANIA Andrzej Kolk, Lidia Sukovata Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, Polska, A.Kolk@ibles.waw.pl Na podstawie dotychczasowych wyników badań przeprowadzonych w Zakładzie Ochrony Lasu Instytutu Badawczego Leśnictwa i danych literaturowych dotyczących foliofagów sosny i dębu, kambiofagów świerka oraz czynników abiotycznych, takich jak wiatr, śnieg, powódź, susze i pożary, opracowano różne strategie postępowania ochronnego. Muszą one być dostosowane do konkretnej sytuacji i poziomu zagrożenia. Dla głównych foliofagów sosny co roku opracowywana jest inna strategia postępowania ochronnego, która uwzględnia fazy gradacji poszczególnych gatunków owadów, a także wyniki oceny zagęszczenia populacji metodą liczenia samic brudnicy mniszki i barczatki sosnówki w okresie rójki oraz metodą jesiennych poszukiwań owadów w ściółce. Po okresie względnego spokoju w latach 2010-2011 przewidywana powierzchnia zagrożenia drzewostanów sosnowych przez foliofagi w 2012 r. wynosiła ok. 264 tys. ha, co stanowiło ponad 10-krotny wzrost powierzchni w porównaniu z poprzednim rokiem. Największy wzrost zagrożonej powierzchni odnotowano w przypadku brudnicy mniszki i barczatki sosnówki. Ze względu na gwałtowny wzrost zagrożenia ze strony wszystkich foliofagów sosny i w celu spowolnienia tego procesu w kolejnych latach, w 2012 r. jednym z elementów strategii było objęcie zabiegami ochronnymi drzewostanów zagrożonych nie tylko w stopniu średni i silnym, ale także słabym. Strategia postępowania w drzewostanach zagrożonych przez szkodniki wtórne (głównie korniki) powinna uwzględniać stopień osłabienia drzewostanów oraz zagęszczenie populacji poszczególnych gatunków korników. Podstawową metodą obniżenia zagrożenia drzewostanów jest wczesnowiosenne usuwanie świeżo zasiedlonych drzew, zwłaszcza przez kornika drukarza i cetyńca większego, w celu niedopuszczenia do zakładania przez te gatunki tzw. generacji siostrzanej. W zależności od stopnia zagrożenia (słabe, średnie i silne) stosowane są trzy strategii postępowania. Strategia postępowania ochronnego w drzewostanach uszkodzonych przez czynniki abiotyczne dotyczy przede wszystkim ochrony drzewostanów ocalałych od uszkodzeń, ochrony drewna przed szkodnikami fizjologicznymi (kambiofagami) i technicznymi (ksylofagami), nowozakładanych upraw i gleby. Pierwszorzędnym zadaniem na powierzchniach klęskowych jest szybkie usuwanie uszkodzonych drzew i wywóz drewna. Strona 5

VÝSKYT LESNÍCH ŠKODLIVÝCH ČINITELŮ V ČESKU V ROCE 2011 A SITUACE V ROCE 2012 Miloš Knížek, Jan Liška, Jan Lubojacký, Roman Modlinger, Vítězslava Pešková Lesní ochranná služba Výzkumný ústav lesního hospodářství a myslivosti, v. v. i.; Jíloviště-Strnady 136, pošta Praha 5 Zbraslav, CZ 156 04, Česká republika; e-mail: lubojacky.j@seznam.cz Přehled poškození lesních porostů v roce 2011 je zpracován na základě hlášení lesnického provozu a údajů získaných v rámci poradenské činnosti Lesní ochranné služby. Prezentované číselné údaje jsou vztaženy na cca 70% výměry lesů v Česku. Z hlediska vývoje počasí lze rok 2011 považovat za teplotně mírně nadnormální (o cca 0,7 C) a srážkově mírně podnormální (cca 85% normálu). Z pohledu ochrany lesa v Česku je možné jej hodnotit jako období spíše příznivé. Výše evidovaných nahodilých těžeb činila cca 2,6 mil. m 3 dříví (25% těžeb celkových), což je výrazně méně než v letech 2006 2010. Objem dříví z evidovaných nahodilých těžeb způsobených abiotickými vlivy v roce 2011, ve srovnání s rokem 2010, výrazně poklesl a to z 2,9 mil. m 3 na 1,6 mil m 3. Nejčastěji se jednalo o poškození větrem (cca 68%), sněhem (cca 18%) a suchem (cca 9%). Působením biotických škodlivých činitelů bylo v roce 2011 podle evidence poškozeno přibližně 1,0 mil. m 3 dřevní hmoty (2010 1,4 mil. m 3 ). Listožravý hmyz byl i nadále evidován ve velmi nízkých početnostech, souhrnně na ploše cca 1,7 tis. ha (dominantně v jehličnatých porostech Lymantria monacha, Cephalcia sp.). Letecké obranné zásahy nebyly prováděny. V roce 2011 bylo evidováno celkově cca 0,82 mil. m 3 kůrovcového dříví. Jednalo se zejména o hmotu napadenou smrkovými druhy kůrovců (dominoval Ips typographus, doprovázený druhy Pityogenes chalcographus a Ips amitinus; v oblasti severní Moravy je významně rozšířen také Ips duplicatus (80 tis. m 3 )). Na většině území je výskyt smrkových druhů kůrovců evidován stále ve zvýšeném až kalamitním stavu. Nejvážnější situace trvá v oblasti jižních a jihozápadních Čech a severní Moravy. Ke zhoršení situace v letošním roce došlo v nižších a středních polohách v oblasti Moravy v návaznosti na periody sucha trvající od druhé poloviny loňského roku. Nepříznivá situace trvá i nadále v oblasti poškození lesa zvěří. Rozsah škod způsobených sypavkou borovou (Lophodermium pinastri) byl v roce 2011 evidován na ploše 1,7 tis. ha. Nadále pokračovalo odumírání jasanů (Fraxinus) (hlavní původce Chalara fraxinea) a na řadě míst také olší (Alnus) (hlavní původce Phytophthora alni). Škody působené václavkami (především Armillaria ostoyae) se v roce 2011 opět zvýšily (evidováno cca 150 tis. m 3 dříví; nejpostiženější severní Morava a Slezsko). Předložený přehled je stručnou verzí podrobnější zprávy, která jako každoročně vyšla ve Zpravodaji ochrany lesa Supplementu 2011 (vydavatel VÚLHM, v. v. i.) a je k dispozici i na internetových stánkách ústavu (www.vulhm.cz). Strona 6

PŘÍPRAVKY NA OCHRANU LESA V ČR Petr Zahradník, Marie Zahradníková Výzkumný ústav lesního hospodářství a myslivosti, v.v.i., Strnady 136, CZ-156 04 Praha 5 Zbraslav, Czech Republic, e-mail: zahradnik@vulhm.cz; zahradnikova@vulhm.cz Přípravky na ochranu rostlin jsou nedílnou součástí ochrany lesa. Jejich používání je na národní úrovni legislativně upravenou zákonem č. 326/2004 Sb., o ochraně lesa, v platném znění, který je v souladu s evropskou legislativou. Letecká aplikace přípravků je zakázána, výjimku lze povolit pouze neexistuje-li jiná alternativa opatření k zamezení škod. V ČR jsou nejpoužívanější v současné době herbicidy, repelenty a feromonové odparníky. Největší propad v posledních letech zaznamenaly insekticidy, a to zejména díky omezení leteckých aplikací proti listrožravému hmyzu a náhradou asanace kůrovcového dříví odkorňováním. V současné době je v ČR registrováno celkem 256 přípravků. Zhruba polovina z tohoto množství přípravků byla původně určena do oblasti okrasných dřevin a okrasných rostlin. Insekticidů je registrováno 43, feromonových odparníků 29, repelentů 16, rodenticidy 2, fungicidů 45, herbicidů 43 a pomocných látek 78. Souběžně dovážených přípravků je registrováno 185, jsou to zejména pomocné látky, fungicidy, ale také herbicidy a insekticidy. Spektrum přípravků se v posledních 3 4 desetiletích výrazně mění. Za některé se náhrada hledá těžko, jiné jsou nahrazovány bez větších problémů. Současně klesá permanentně počet povolených přípravků i počet registrovaných účinných látek. K výraznému nárůstu došlo v roce 2011, kdy bylo umožněno v lesnictví používat i přípravky registrované pro oblast okrasných dřevin a okrasných rostlin. Většina těchto přípravků však v lesnictví nenachází uplatnění, takže tento nárůst je pouze optický bez praktických dopadů. Specifickou oblastí je souběžný dovoz, kdy je umožněno používání dalších přípravků, které mají v ČR registrovaný referenční přípravek (s identickými vlastnostmi a se stejným způsobem používání). Kritická je zejména oblast rodenticidů. Jeden přípravek se smí používat pouze v lesních školkách, druhý je možné použít i v porostech, ale musí být zašlapáván do nor, čímže je prakticky nepoužitelný. Škody způsobené hlodavci přitom rostou a jsou velmi významné. V ČR vede registr přípravků na ochranu rostlin Státní rostlinolékařská správa. Lesní ochranná služba VÚLHM vydává ve dvouletém intervalu Seznam přípravků na ochranu lesa. Ten vedle vlastního seznamu a základních charakteristik přípravků obsahuje také jednoduché metodiky jejich aplikace. Strona 7

VÝSKYT ŠKODLIVÝCH ČINITEĽOV V LESOCH SLOVENSKA V ROKOCH 2011 A 2012 Kunca A., Leontovyč R., Galko J., Vakula J., Gubka A., Nikolov Ch., Zúbrik M., Konôpka B., Maľová M., Longauerová V., Finďo S., Kaštier S. Národné lesnícke centrum, Lesnícka 11, 969 23 Banská Štiavnica, Slovensko, kunca@nlcsk.org Najvýznamnejšou skupinou škodlivých činiteľov v roku 2011 bol podkôrny a drevokazný hmyz a to nielen pre najvyšší objem spracovanej kalamitnej hmoty (1,9 mil. m 3 ), ale aj pre stále vysoký objem nespracovanej kalamitnej hmoty (477 tis. m 3 ). Významnejšie poškodenie lesa abiotickými činiteľmi v roku 2011 neboli zaznamenané, dobrým signálom je nízky objem nespracovanej kalamitnej hmoty spôsobenej abiotickými činiteľmi. Objem kalamitnej hmoty poškodenej fytopatogénnymi organizmami a antropogénnymi činiteľmi je na úrovni prechádzajúcich rokov. Obrázok 1. Objem spracovanej a nespracovanej drevnej hmoty napadnutej škodlivými činiteľmi v roku 2011 podľa hlavných skupín škodlivých činiteľov Podľa poznatkov inšpektorov a špecialistov Lesníckej ochranárskej služby v Banskej Štiavnici sa v roku 2012 zvýšilo poškodenie borovíc. K hlavným škodlivým činiteľom patrí Cenangium ferruginosum spolu s Gremmeniella abietina v oblastiach Stredného Slovenska (cca 30 000 m 3 ) a podkôrny hmyz Tomicus minor, Tomicus piniperda a Ips acuminatus v oblasti Záhoria (cca 10 tis. 20 tis. m 3 ). Výskyt ostatných škodlivých činiteľov je na úrovni predchádzajúcich rokov. Strona 8

ZAMIERANIE DRZEWOSTANÓW ŚWIERKOWYCH W UKRAIŃSKICH KARPATACH PRZYCZYNY I TENDENCJE Wolodymyr Kramarets Narodowy Uniwersytet Leśno-techniczny Ukrainy we Lwowie, ul. Generała Czuprynki 103,79-057 Lwów, v_kramarets@ukr.net W ciągu ostatnich 15-20 lat na terenie Karpat i w przyległych obszarach obserwuje się zamieranie lasów świerkowych rosnących w miejscu lasów bukowych, jodłowych i dębowych. Obecnie proces ten obserwuje się również w naturalnych świerkowych lasach górskich. Celem badań było ustalenie głównych przyczyn zamierania lasów świerkowych w Ukraińskich Karpatach. Szczegółową ocenę stanu zdrowotnego drzewostanów świerkowych przeprowadzono na stałych powierzchniach obserwacyjnych. Inwentaryzacja stanu zdrowotnego świerkowych lasów pokazała gwałtowne zwiększenie powierzchni zamierających drzewostanów - w obwodzie Lwowskim z 3,4 tysiąca ha w 1994 r. do 18,5 tysiąca ha w 2010 r. Od 2005 roku nastąpił wyraźny wzrost powierzchni występowania zgnilizny korzeni w lasach regionu Lwowskiego z około 8 tysięcy do ponad 18 tysięcy hektarów w 2011 r. Szczególnie intensywnie zgnilizna korzeni rozprzestrzeniła się w lasach świerkowych pochodzenia sztucznego. Podobna sytuacja miała miejsce także w innych regionach Karpat. Pogorszenie kondycji świerczyn sprzyja narastaniu liczebności owadów kambio- i ksylofagicznych. Najczęściej w osłabionych drzewostanach świerkowych występują: kornik drukarz, kornik zrosłozębny, rytownik pospolity, żerdzianki i trzpiennik olbrzymi. Jednak najgroźniejszym gatunkiem jest kornik drukarz, który występuje przede wszystkim w ogniskach patogenów grzybowych, powodujących zgniliznę korzeni. W ostatnim okresie nastąpił gwałtowny wzrost powierzchni drzewostanów zaatakowanych przez kornika drukarza. Gatunek ten razem z gatunkami towarzyszącymi znacznie przyśpieszył zamieranie drzewostanów świerkowych. Ocena przeprowadzona na terenie leśnictw: Hrebeniw, Korostiw i Zawadka wykazuje, że usychanie drzewostanów następuje bardzo szybko każdego roku zmniejsza się liczba zdrowych drzew i wzrasta liczba drzew martwych. W niektórych przypadkach całkowite zamieranie drzewostanów świerkowych nastąpiło w ciągu 1-3 lat. Główne przyczyny zamierania świerczyn: Posadzenie monokultur świerkowych w miejscu lasów bukowych, jodłowych i dębowych; Warunki pogodowe wysokie temperatury w maju i czerwcu, brak opadów lub duże wahania warunków pogodowych, które osłabiają kondycję drzewostanów oraz sprzyjają rozwojowi patogenów korzeniowych, a także owadów kambio- i ksylofagicznych; Brak profilaktycznych zabiegów hodowlano-ochronnych; Nieskuteczna walka z kornikiem drukarzem i towarzyszącymi mu szkodnikami wtórnymi. Zamieranie drzewostanów, które obserwuje się w lasach świerkowych ukraińskich Karpat w ostatnich latach ma znamiona katastrofy ekologicznej. Strona 9

PHYTOPHTHORA SPP. W LASACH ZACHODNIEJ UKRAINY Iryna Matsiakh, Wolodymyr Kramarets Narodowy Uniwersytet Leśno-techniczny Ukrainy we Lwowie, ul. Generała Czuprynki 103,79-057 Lwów, iramatsah@ukr.net Celem pracy była identyfikacja gatunków z rodzaju Phytophthora jako potencjalnej przyczyny chorób lasów na zachodzie Ukrainy. W trakcie badań wybrano drzewostany z zewnętrznymi objawami chorób drzew, podobnych do tych, które powodowane są przez gatunki z rodzaju Phytophthora, a następnie pobrano próbki gleby oraz uszkodzonych roślin. Do identyfikacji patogenów zastosowano metodę baitingu oraz analizy molekularnej. Objawy chorób powodowanych przez gatunki z rodzaju Phytophthora stwierdzono w trakcie badań stanu zdrowotnego drzew: we Lwowskim regionie na buku, olszy i jodle, w Iwano- Frankiwskim regionie na buku i jodle, w Ternopolskim regionie na buku i jesionie, a także w Równienskim regionie na brzozie. W badaniach przeprowadzonych w tych drzewostanach przez pracowników nadleśnictw jako przyczyny osłabienia i zamierania drzew wskazano zgniliznę korzeni, choroby naczyniowe oraz nekrozy. Zewnętrzne objawy tych chorób są bardzo podobne do objawów powodowanych przez Phytophthora. Identyfikacja patogenów z wykorzystaniem metod molekularnych pozwoliła stwierdzić obecność Ph. plurivora w lasach bukowych w Vikniańskim leśnictwie na terenie rezerwatu przyrody Medobory" i Ph. cactorum w lasach bukowo-jodłowych leśnictwa Skole na terenie Parku Narodowego Skoliwskie Beskidy". Największe zagrożenie patogeny z rodzaju Phytophthora stwarzają jednak w szkółkach, ponieważ patogeny te przenoszone są wraz z zainfekowanym materiałem sadzeniowym w nowe miejsca i wtedy następuje porażenie drzewostanów średniego i starszego wieku. Dotychczas nie wykazywano obecności fitoftory w szkółkach drzew leśnych i ozdobnych, jednak w wyniku przeprowadzonych przez nas badań w Beskidach stwierdzono obecność Ph. plurivora na siewkach jodły w szkółkach leśnictwa Skole na terenie Parku Narodowego Skoliwskie Beskidy oraz Ph. cactorum na siewkach buka w leśnictwie Hrebeniw Nadleśnictwa Skole. Ponadto, znaleziono trzy gatunki Pythium, które także powodują uszkodzenie sadzonek. Nasze wyniki badań dotyczące gatunków z rodzaju Phytophthora w szkółkach i drzewostanach na zachodzie Ukrainy wskazują na duże zagrożenie lasów w tym rejonie. Potrzebne są szczegółowe badania w tym zakresie. Strona 10

MONITORING DRZEWOSTANÓW DĘBOWYCH NADLEŚNICTWA KROTOSZYN W 2012 R. Mirosław Maciąg, Małgorzata Stachowiak Zespół Ochrony Lasu w Łopuchówku, Łopuchówko 1, 62-095 Murowana Goślina, miroslaw.maciag@lasy.gov.pl W ostatnich latach na obszarze Płyty Krotoszyńskiej obserwowano systematyczny wzrost powierzchni drzewostanów dębowych, w których odnotowywano silną defoliację koron drzew. W ramach bieżącej oceny sytuacji w drzewostanach dębowych oraz w celu opracowywania dla nich prognozy zagrożenia od foliofagów na 2013 r., Zespół Ochrony Lasu w Łopuchówku, w uzgodnieniu z Nadleśnictwem Krotoszyn, uruchomił kompleksowy program monitoringu. Zaplanowano wykonanie następujących czynności: odłowy motyli do samołówek świetlnych w dwóch osadach, w głównym kompleksie drzewostanów dębowych w Nadleśnictwie Krotoszyn, w celu określenia spektrum oraz struktury dominacji gatunków motyli, odłowy motyli na przynętę świetlną w wybranych miejscach głównego kompleksu drzewostanów dębowych przy zastosowaniu generatora prądotwórczego, określenie gatunków oraz liczby gąsienic motyli w koronach ściętych drzew, wykonanie inwentaryzacji stopnia defoliacji koron drzew zgodnie z przekazanymi wytycznymi oraz zapisami 9 IOL z 2011 roku, w okresie jesiennym, wzorem lat ubiegłych, założenie lepów na drzewach w celu monitorowania liczebności populacji miernikowców. Realizację odłowów do przynęt świetlnych zaplanowano od połowy kwietnia do końca października. Ścinki drzew na płachty dokonano w okresie wiosennym, w momencie wystąpienia silnych żerów. Poczynione dotychczas obserwacje pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków: 1. Zwójka zieloneczka - Tortrix viridana - została odnotowana w liczbie 4 sztuk, co świadczy, że gatunek ten aktualnie nie odgrywa znaczącej roli w defoliacji drzewostanów dębowych na Płycie Krotoszyńskiej ; 2. Głównymi sprawcami silnej defoliacji drzewostanów dębowych są 2 gatunki z rodziny miernikowcowatych (Geometridae): Agriopis leucophaearia i Operophtera brumata, oraz motyle z rodzaju Orthosia, głównie Orthosia cruda, z rodziny sówkowatych (Noctuidae); 3. Stwierdzono występowanie dwóch grup gatunków foliofagów w różnych kompleksach leśnych. Różniła je intensywność i długość okresu żerowania oraz wpływ defoliacji na obecny stan koron drzew i ogólny stan sanitarny drzewostanów. Szczegółowe wyniki obserwacji zostaną opracowane i przedstawione po zakończeniu zaplanowanych na bieżący rok obserwacji. Kompletna lista gatunków, które obecnie mają wpływ na zdrowotność drzewostanów dębowych, może posłużyć do określenia optymalnych terminów zabiegów ochronnych dla poszczególnych kompleksów leśnych, jakie planowane są do wykonania w 2013 roku. Strona 11

OCENA PRZEBIEGU REGENERACJI DRZEWOSTANÓW DĘBOWYCH SILNIE USZKODZONYCH WSKUTEK ŻERÓW SZKODNIKÓW PIERWOTNYCH WIOSNĄ 2012 ROKU NA TERENIE RDLP SZCZECIN Mirosław Gracjasz Zespół Ochrony Lasu w Szczecinku, ul. Kościuszki 22, 78-400 Szczecinek, m.gracjasz@lasy.gov.pl Celem pracy była ocena przebiegu regeneracji uszkodzeń w warunkach sezonu wegetacyjnego 2012 r. w wybranych nadleśnictwach RDLP Szczecin, w których wiosną 2012 roku doszło do bardzo silnej defoliacji starszych drzewostanów dębowych wskutek żeru szerokiej gamy gatunków z dominacją gąsienic piędzika przedzimka. Wykorzystano cykliczne obserwacje prowadzone przez pracowników nadleśnictw na wytypowanych drzewach kontrolnych oraz lustracje terenowe przedstawicieli ZOL w Szczecinku. Obserwacje wykazały regeneracje aparatu asymilacyjnego do poziomu ok. 60% -80% pełnego ulistnienia koron, a jednocześnie powszechne i silne opanowanie nowego garnituru liści przez mączniaka prawdziwego. W związku z tym nie nastąpiła pełna fizjologiczna regeneracja uszkodzonych drzewostanów. Strona 12

PORÓWNANIE SKUTECZNOŚCI OCHRONY DRZEWOSTANÓW ŚWIERKOWYCH PRZED KORNIKIEM DRUKARZEM PRZY WYKORZYSTANIU SZTUCZNYCH PUŁAPEK FEROMONOWYCH I DRZEW PUŁAPKOWYCH Alfred Król 1, Jerzy Starzyk 2 1 Zespół Ochrony Lasu w Krakowie, al. Słowackiego 17a, 31-159 Kraków a.krol@lasy.gov.pl 2 Katedra Ochrony Lasu, Entomologii i Klimatologii Leśnej Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków Duże nakłady pracy oraz wysokie koszty przygotowywania drzew pułapkowych spowodowały podjęcie badań nad opracowaniem prostszego, a równocześnie skuteczniejszego sposobu zwalczania kornika drukarza. Badania prowadzono na terenie Leśnego Zakładu Doświadczalnego w Krynicy, Nadleśnictwa Nowy Targ oraz Babiogórskiego i Gorczańskiego Parku Narodowego. W oddziałach ze znacznie przerzedzonymi drzewostanami świerkowymi w wieku od 65 do 100 lat, silnie zaatakowanymi przez kornika drukarza, wczesną wiosną przygotowywano drzewa pułapkowe w grupach po 3 sztuki, a przed jego rójką wystawiano pojedynczo po 3 pułapki feromonowe. Odległość między drzewami pułapkowymi w grupie wynosiła 5-10 m, a między grupami około 200 m. Odstęp między poszczególnymi pułapkami feromonowymi wynosiła około 50 m. Pułapki feromonowe były oddalone od drzew pułapkowych co najmniej 100 m. Średnia pierśnica drzew pułapkowych wynosiła 30,1 cm, a wysokość 25,2 m. Drzewa pułapkowe okorowano na całej długości i obwodzie strzały w okresie początkowego rozwoju larw kornika drukarza, a następnie policzono wszystkie komory godowe i chodniki macierzyste w metrowych sekcjach. Na tej podstawie obliczono liczbę chrząszczy kornika drukarza jaka zasiedliła poszczególne sekcje i całe drzewo. W okresie badań do pułapki feromonowej na terenie LZD w Krynicy odławiano od 6 799 do 14 703 chrząszczy, w nadleśnictwie Nowy Targ od 2 980 do 16 813, na terenie Babiogórskiego Parku Narodowego od 3 220 do 23 726 sztuk, a w Gorczańskim Parku Narodowym, na powierzchniach objętych gradacyjnym występowaniem kornika drukarza od 13 460 do 40 900 sztuk. Zasiedlenie drzew pułapkowych przez kornika drukarza wahało się od 1 585 do 4 855 chrząszczy na terenie drzewostanów w LZD Krynica oraz od 913 do 5 099 w Nadleśnictwie Nowy Targ. Otrzymane wyniki wykazały, że średnia efektywność pułapki feromonowej w warunkach LZD Krynica była 3,75 razy większa od średniej efektywności drzewa pułapkowego, a w przypadku Nadleśnictwa Nowy Targ 2,85 razy większa. Podsumowując wyniki badań wykonanych w drzewostanach gospodarczych oraz w Parkach Narodowych objętych ochroną częściową, należy stwierdzić, że pomimo większej skuteczności pułapek feromonowych w odławianiu chrząszczy kornika drukarza metodę tą należy traktować jako uzupełniającą przy ograniczaniu jego nadmiernej liczebności. Strona 13

SMOLIK ZNACZONY KONTRA NAUKA - RAPORT Z POLA BITWY Iwona Skrzecz, Alicja Sowińska, Robert Wolski, Wojciech Janiszewski Instytut Badawczy Leśnictwa, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, i.skrzecz@ibles.waw.pl Celem badań wykonanych w latach 2011-2012 było poszukiwanie związków chemicznych o właściwościach wabiących smolika znaczonego Pissodes castaneus oraz opracowanie pułapek do odłowu chrząszczy tego gatunku. W badaniach wykorzystano mieszaniny etanolu, -pinenu, grandisolu i grandisalu przygotowane przez ZD Chemipan. W laboratorium wykonano badania olfaktometryczne atrakcyjności mieszaniny grandisolu z grandisalem i gałązek sosnowych dla smolika znaczonego. W badaniach terenowych oceniono przydatność 8 typów pułapek (w tym: kubełkowych, IBL-4 oraz pułapek własnej konstrukcji) do odłowu chrząszczy badanego gatunku. Jako atraktanty w pułapkach zastosowano ww. mieszaniny w różnych formach użytkowych. Zarówno w warunkach laboratoryjnych, jak i terenowych najwyższą aktywnością wabiącą charakteryzowały się mieszaniny grandisolu i grandisalu. Najwięcej chrząszczy odłowiło się do pułapek kubełkowych barwy zielonej, najmniej do IBL-4. Uzyskane wyniki są podstawą do dalszych prac związanych z opracowaniem komercyjnych formulacji atraktantów oraz efektywnych pułapek, które w przyszłości będą mogły być wykorzystane w praktyce ochrony upraw i młodników przed smolikiem znaczonym. Strona 14

PRÓBA WYKORZYSTANIA PUŁAPEK KOŁNIERZOWYCH DO PROGNOZOWANIA ZAGROŻENIA DRZEWOSTANÓW DĘBOWYCH PRZEZ MIERNIKOWCE (LEPIDOPTERA, GEOMETRIDAE) Marek Kozioł, Alfred Król, Jarosław Plata Zespół Ochrony Lasu w Krakowie, Al. Słowackiego 17a, 31-159 Kraków, m.koziol@lasy.gov.pl Uszkodzenia aparatu asymilacyjnego drzewostanów dębowych na skutek żerowania gąsienic miernikowców (Geometridae) są okresowo poważne, wymuszając stosowanie określonych technik prognostycznych. Wśród stosowanych metod, odłowy wędrujących po pniach drzew nielotnych samic motyli podczas rójki oraz ich analiza ilościowa jest wiarygodnym i racjonalnym sposobem do właściwej oceny zagrożenia i podjęcia odpowiednich środków zaradczych. Jesienią 1996 roku Zespoły Ochrony Lasu w Opolu i Krakowie przeprowadziły po raz pierwszy doświadczenia dotyczące testowania przydatności wykorzystania pułapek kołnierzowych do obserwacji nasilenia występowania miernikowców. Równolegle w tych samych drzewostanach stosowano metodę odłowu rojących się motyli na opaski lepowe OL-1. Wyniki ilościowe odłowów uzyskane dwoma sposobami wykazały dużą przydatność pułapek kołnierzowych w czynnościach prognostycznych dotyczących oceny zagrożenia drzewostanów dębowych, szczególnie z uwagi na dogodny sposób prowadzenia obserwacji oraz możliwość wykorzystania odłowionych owadów do wykonania dokładnych analiz jakościowych. Dodatkowo wykazano, że duży odsetek zróżnicowanych gatunkowo samic motyli miernikowców odławia się do pułapek wiosną. Gatunki te zazwyczaj umykają prognozie nastawionej na gatunki rojące się późną jesienią. W latach 2008-2012 kontynuowano doświadczenia w wybranych, nasiennych drzewostanach dębowych na terenie RDLP Kraków oraz RDLP Krosno. Do obserwacji użyto modelu pułapki z płynem konserwującym. Pozwoliło to na zmniejszenie częstotliwości kontroli odłowu samic motyli do kilku obserwacji w ciągu okresu od końca września do początku czerwca. W wyniku prowadzonych badań stwierdzono stopniowe narastanie liczebności populacji miernikowców w wytypowanych do obserwacji drzewostanach. Wśród odłowionych miernikowców na terenie RDLP Kraków wyraźnie dominowały gatunki rojące się jesienią (stanowiąc w pozyskanej populacji motyli od 61% do 86%), natomiast na terenie RDLP Krosno ilościowo przeważały gatunki rojące się wiosną (stanowiąc 67% wszystkich odłowionych samic). Spośród przedstawicieli miernikowców rojących się jesienią dominowały: Operophthera brumata L. i Erannis defoliaria Cl., a wśród miernikowców rojących się wiosną najliczniejszymi gatunkami były: Alsophilla aescularia Schiff. i Apocheima spp. Wśród pozostałych owadów odłowionych do pułapek znaczącą część stanowiły owady drapieżne, szczególnie pluskwiaki (Hemiptera), drobne gatunki Carabidae oraz Staphylinidae. Ponadto stwierdzano duże ilości gąsienic innych gatunków Lepidoptera oraz przedstawicieli Curculionidae, Tenebrionidae i Cynipidae. Strona 15

WYKORZYSTANIE PUŁAPEK FEROMONOWYCH DO MONITORINGU RÓJKI CHRABĄSZCZY Lidia Sukovata 1, Tomasz Jaworski 1, Andrzej Kolk 1, Łukasz Brodziak 2, Marek Kamola 2 1 Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, L.Soukovata@ibles.waw.pl 2 Zespół Ochrony Lasu w Radomiu, ul. 25 Czerwca 68, 26-600 Radom W ostatnich kilkunastu latach chrabąszcz majowy i chrabąszcz kasztanowiec stały się szczególnie groźnymi i uporczywymi szkodnikami w lasach Polski. Obecnie ograniczanie liczebności tych owadów jest możliwe m.in. poprzez zastosowanie insektycydu Mospilan 20SP przeciwko imagines w okresie rójki. Efektywność zabiegu jednak w dużym stopniu zależy od określenia optymalnego terminu jego wykonania i z tego względu niezbędne jest monitorowanie przebiegu rójki chrabąszczy. Może być ono realizowane różnymi metodami, jak np. poprzez sukcesywne określanie głębokości zalegania imagines w ziemi, liczenie nowych otworów wyjściowych chrząszczy z gleby i zbieranie chrząszczy z koron drzew. Ze względu na dużą pracochłonność tych metod podjęto próbę oceny możliwości wykorzystania feromonów i pułapek do celów monitoringowych. Doświadczenia przebiegały w dwóch kierunkach. Z jednej strony testowano różne kombinacje związków chemicznych, typy dyspenserów i pułapek oraz miejsca ich wywieszenia, a z drugiej porównywano wyniki zliczania otworów wyjściowych chrabąszczy na powierzchni gleby z odłowami do pułapek feromonowych. Wyniki badań przeprowadzonych w latach 2010-2012 wskazują, że najbardziej optymalną pułapką do odłowu chrabąszczy jest pułapka typu IBL-5 produkcji ZD Chemipan, pokryta teflonem, z dyspenserem buteleczkowym. Największą efektywnością odłowu charakteryzują się pułapki wywieszone w koronach drzew preferowanych przez chrabąszcze do odbywania żeru, w miarę możliwości w ich części wierzchołkowej, po nasłonecznionej stronie drzewostanu. Monitoring przebiegu rójki chrabąszczy z wykorzystaniem pułapek wykazał, że odłowy samców są w dużym stopniu zależne od temperatury powietrza. Wraz ze spadkiem temperatury następuje zmniejszenie liczby odławianych chrząszczy, co wynika ze zmniejszenia się ich aktywności. Stwierdzono wysoką i istotną statystycznie korelację (r = 0,62, P = 0,011) między liczbą chrabąszczy w pułapkach i liczbą otworów wyjściowych z gleby. Wyniki te wskazują, że pułapki feromonowe mogą stanowić jedną z metod monitoringu przebiegu rójki chrabąszczy oraz określenia jej początku i kulminacji. Badania zrealizowano w ramach projektu finansowanego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych Strona 16

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA CHWYTNIKÓW EKSKREMENTÓW OWADÓW W OCHRONIE LASU Ignacy Korczyński, Artur Chrzanowski Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Entomologii Leśnej, ul. Wojska Polskiego 71 C, 60-625 Poznań, ikorczy@up.poznan.pl Celem pracy jest przedstawienie wybranych problemów związanych z określaniem liczebności szkodliwych owadów w koronach drzew na podstawie liczby spadających z koron ekskrementów. Praca ma charakter rozważań metodycznych na temat wpływu wielkości powierzchni chwytników, ich liczby i sposobu rozmieszczenia w drzewostanie na dokładność oceny opadu ekskrementów. Wykorzystując chwytniki rozmieszczone wokół pni sosen, stwierdzono, że liczba zebranych ekskrementów nie zależała od strony świata. Najwięcej ekskrementów wykazano w chwytnikach umieszczonych na styku koron dwóch drzew oraz w chwytnikach umieszczonych bezpośrednio przy pniach drzew. Zmienność liczby ekskrementów na chwytnikach rozmieszczonych wokół pnia jednego drzewa była mniejsza niż między różnymi drzewami w drzewostanie. Optymalna wielkość chwytnika zależy w dużym stopniu od metody oceny opadu ekskrementów. W przypadku określenia liczby ekskrementów korzystniejsze są chwytniki małe, natomiast w przypadku określenia masy lub objętości zebranych ekskrementów należy wykorzystywać chwytniki duże. Do oceny okresowych zmian liczebności gąsienic w danym miejscu można wykorzystywać mniej chwytników niż w przypadku oceny liczebności gąsienic w drzewostanie. Strona 17

BADANIA NAD WPŁYWEM ENTOMOPATOGENÓW I PARAZYTOIDÓW NA POPULACJE CHRABĄSZCZY MELOLONTHA SPP. Alicja Sierpińska, Grzegorz Tarwacki, Cezary Bystrowski, Andrzej Sierpiński Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, A.Sierpinska@ibles.waw.pl Celem prowadzonych badań jest próba określenia roli parazytoidów oraz organizmów entomopatogenicznych (grzybów, nicieni etc.) w ograniczaniu liczebności chrabąszczy z uwzględnieniem warunków mikroklimatycznych i siedliskowych. Badania prowadzono w drzewostanach na siedlisku lasu mieszanego świeżego, boru mieszanego świeżego i boru świeżego. W drzewostanach na siedlisku lasu mieszanego świeżego badano populacje szczepu głównego chrabąszczy, rojącego się w latach 2003, 2007 i 2011, oraz szczepu tzw. międzyrójkowego, rojącego się w latach 2001, 2005 i 2009. Prezentowane wyniki uzyskano w trakcie obserwacji wykonanych w drzewostanie na siedlisku lasu mieszanego świeżego dla szczepu międzyrójkowego, który będzie miał najbliższą rójkę w 2013 r. Badania przeprowadzono na powierzchniach doświadczalnych różniących się stopniem nasłonecznienia gleby: w lesie o silnym zwarciu drzewostanu, w lesie o zwarciu rozluźnionym, na gniazdach i na dużym zrębie. Co pół roku, wiosną i jesienią, na każdej powierzchni oceniano średnią liczbę pędraków w dole próbnym (średnia z 12 dołów), a zebrane pędraki zabierano do hodowli laboratoryjnej. Hodowano je przez 6 tygodni w wysterylizowanym piasku, karmiąc je marchwią. Z martwych pędraków izolowano grzyby owadobójcze, a pędraki porażone przez nicienie oddawano do analizy nematologicznej, wykonywanej w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Dotychczas próbki pędraków do hodowli pobrano czterokrotnie w ciągu dwóch lat. Wiosną 2011 r., kiedy ocenę liczebności chrabąszczy wykonano po raz pierwszy, pędraki były w stadium L 2, a podczas ostatniej oceny jesienią 2012 r. w glebie stwierdzono obecność imagines. Średnia liczba osobników w dole próbnym spadła w tym czasie dziesięciokrotnie. Łącząc wyniki ze wszystkich okresów, można stwierdzić, że średnia liczba osobników w dole próbnym na powierzchniach zadrzewionych (ok. 6-8 osobników)była dwukrotnie większa, niż w uprawach (ok. 3 osobniki). Z martwych pędraków wyizolowano grzyby owadobójcze z rodzaju Beauveria spp., a także nicienie, które nie były typowymi gatunkami owadobójczymi, lecz należały do nicieni drapieżnych z rodzaju Koerneria sp. i Diplogasteroides sp. Badania realizowano w ramach projektu rozwojowego pt. Bezpieczne dla środowiska metody ochrony ekosystemów leśnych zagrożonych przez chrabąszcze Melolontha spp., nr N R12 0096 10, finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Strona 18

EFEKTY STOSOWANIA PROBIOEMÓW W WYBRANYCH SZKÓŁKACH LEŚNYCH Teresa Stocka Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, T.Stocka@ibles.waw.pl Twórcą technologii związanej ze stosowaniem efektywnych mikroorganizmów (tzw. Emów) jest profesor Teruo Higa z uniwersytetu w Ryukyus w Japonii. Dzięki niemu od początku lat 80 ubiegłego wieku technologia EM została wprowadzona w ponad 120 krajach. Jego uczeń Mathew Wood, za zgodą profesora, założył w Stanach Zjednoczonych firmę SCD Probitics, rozwijając dalej ideę pożytecznych mikroorganizmów (ProBioEmów), korzystnie oddziaływujących na środowisko. Obecnie mikroorganizmy te produkuje się i stosuje w rolnictwie, sadownictwie i dziedzinach pokrewnych na całym świecie do poprawy jakości roślin i gleby oraz do oczyszczania wód. Wyniki badań nad pożytecznymi mikroorganizmami oraz efekty ich wykorzystania także w innych dziedzinach (m.in. w różnych gałęziach przemysłu) przedstawiane są na licznych konferencjach międzynarodowych. Dwie z nich miały miejsce w Polsce: w Rogowie w 2003 r. i w Warszawie w 2011 r. Od 5 lat konferencje krajowe odbywają się w Licheniu. Badacze i praktycy wskazują, iż pożyteczne mikroorganizmy zawarte w probiotycznych kompozycjach przywracają w mikroflorze gleby najbardziej optymalne warunki rozwoju uprawianych roślin: regenerują glebę, przyspieszają rozkład materii organicznej, aktywizują i stabilizują procesy powstawania próchnicy. Gleba odzyskuje zdolność samooczyszczania się z substancji toksycznych. Zdecydowanie poprawia się jej struktura, a przez to regulują się stosunki powietrzno-wodne. Ma to przełożenie na jakość i ilość plonów. Nie bez znaczenia jest istotne zmniejszenie kosztów produkcji roślinnej, bezpieczeństwo pracowników, zdrowie konsumentów i ochrona środowiska (możliwa jest całkowita rezygnacja ze stosowani środków chemicznych). Ogromne sukcesy widoczne przy wykorzystaniu mikroorganizmów w rolnictwie i sadownictwie zachęciły wielu leśników-szkółkarzy w Polsce do oceny efektywności Emów w szkółkach leśnych. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydało zgodę na wprowadzanie tych środków biologicznych w szkółkach leśnych w latach 2011-2013. Lustracje przeprowadzane w wybranych gospodarstwach szkółkarskich wskazują, że technologia pożytecznych mikroorganizmów może stać się przyszłością leśnictwa polskiego. Pozytywne wyniki uzyskano w szczególności przy zaprawianiu nasion sosny (20-letnie przechowywanie) i dębu, Wskutek zastosowania tych mikroorganizmów uzyskano: 1) regenerację sadzonek liściastych po mrozach i przymrozkach, 2) poprawę kondycji gleby po stosowaniu środków na zielony i czarny ugór, 3) wzmocnienie odporności na choroby grzybowe (zgorzel siewek, mączniaka dębu), 4) duże przyrosty jednorocznych siewek, osiągające parametry dwulatek, przez co można uzyskać skrócić okres produkcji, 5) ogólną poprawę zdrowotności produkowanych roślin i 6) zmniejszenie kosztów produkcji, a zwłaszcza kosztów ochrony. W jednej ze szkółek dzięki zastosowaniu ProBioEmów oczyszczony został zbiornik wodny zarastający glonami. Strona 19

SKUTECZNOŚĆ ZWALCZANIA OCHOJNIKÓW (ADELGIDAE) PREPARATEM MOSPILAN 20 SP NA PLANTACJI NASIENNEJ ŚWIERKA W NADLEŚNICTWIE ZWIERZYNIEC Cezary Bystrowski Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn, C.Bystrowski@ibles.waw.pl W Nadleśnictwie Zwierzyniec, Leśnictwie Nowiny, na ośmioletniej plantacji nasiennej świerka stwierdzono liczne występowanie mszyc z rodziny ochojnikowatych (Adelgidae), głównie ochojnika świerkowego zielonego (Sachiphantes viridis) oraz ochojnika świerkowo-modrzewiowego (Adelges laricis). Wiosną pobrano próby pędów ostatniego rocznika i oszacowano zasiedlenie przez zimujące larwy tych owadów, Na podstawie uzyskanych wyników podjęto decyzję o wykonaniu zabiegu ochronnego. Celem przeprowadzonych badań było określenie skuteczności oprysku przy użyciu preparatu Mospilan 20 SP. Na każdej z czterech kwater plantacji wyznaczono powierzchnie kontrolne (po 16 drzew na każdej z nich), które nie były traktowane insektycydem. Pierwszy zabieg przeprowadzono 18 kwietnia 2012 r., a kolejny 9 maja 2012 r. Dawka każdorazowo wynosiła 0,2 kg/ha (350 l/ha). Ocenę skuteczności zabiegu wykonano 25 czerwca na podstawie liczby uformowanych wiosną 2012 roku galasów na pięciu losowo wybranych gałęziach każdego z kontrolowanych świerków. Ocenie poddano 5 drzewek na każdej z czterech kwater traktowanych insektycydem (razem 20 drzewek) oraz taką samą liczbę drzewek na powierzchniach nietraktowanych (kontrolnych). Wyniki zwalczania świadczą o istotnej redukcji liczebności populacji ochojników na powierzchniach traktowanych insektycydem w porównaniu z powierzchniami kontrolnymi. Będą one wykorzystane przy rejestracji preparatu Mospilan 20 SP do ochrony plantacji nasiennych świerków przeciw ochojnikom jako zabiegów małoobszarowych. Strona 20

RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA A WYSTĘPOWANIE PATOGENÓW GRZYBOWYCH I OWADÓW DENDROFILNYCH W LASACH DWÓCH MASYWÓW GÓRSKICH W KARPATACH Wojciech Grodzki 1, Jacek Hilszczański 2, Mieczysław Kosibowicz 1, Anna Żółciak 2 1 Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Gospodarki Leśnej Regionów Górskich, ul. Fredry 39, 30-605 Kraków, e-mail: W.Grodzki@ibles.waw.pl 2 Instytut Badawczy Leśnictwa, Zakład Ochrony Lasu, ul. Braci Leśnej 3, Sękocin Stary, 05-090 Raszyn W latach 2010-2012 w dwóch masywach górskich: Masywie Radziejowej (Beskid Sądecki) i Masywie Pilska (Beskid Żywiecki) prowadzono badania nad występowaniem patogenów korzeni i owadów związanych z łykiem i drewnem świerka pospolitego Picea abies (L.) H. Karst. w aspekcie wysokości n.p.m. i różnorodności gatunkowej drzewostanów. Realizowano je w ramach projektu BACCARA finansowanego przez Unię Europejską w 7 Programie Ramowym. W obu masywach założono powierzchnie badawcze w układzie transektów wysokościowych (500, 700, 900 i 1100 m n.p.m.): w Masywie Radziejowej (drzewostany mieszane z udziałem świerka) na każdej wysokości założono 4 powierzchnie w gradiencie zróżnicowania gatunkowego drzewostanów, a w Masywie Pilska (drzewostany świerkowe i z dominacją świerka) po 1 powierzchni. W latach 2010 i 2011 w terenie zebrano ryzomorfy, drewno z zamarłych drzew i z pniaków oraz owocniki. Identyfikacji grzybów do gatunku dokonano przy pomocy testów intersterylności uzyskanych kultur oraz na podstawie cech morfologicznych owocników. Na każdej powierzchni wywieszono po 4 wałki świerkowe o długości 75 cm, które kolejno, w odstępach miesięcznych, umieszczano w fotoeklektorach, a następnie zbierano lęgnące się owady przez 2 sezony wegetacyjne. Określono skład gatunkowy owadów oraz ich różnorodność wyrażoną wskaźnikiem Shannona-Wienera (H). W drzewostanach Masywu Radziejowej, cechujących się malejącą wraz z wysokością n.p.m. różnorodnością roślinności, stwierdzono występowanie 3 gatunków grzybów (Armillaria cepistipes, A. ostoyae, Heterobasidion parviporum), których frekwencja także malała wraz z wysokością. W świerczynach Masywu Pilska częstotliwość występowania A. ostoyae wzrastała do wysokości 900 m n.p.m., a na wysokości 1100 m n.p.m. nie stwierdzono jej występowania. W Masywie Pilska zebrano owady należące do 24 taksonów, w tym 12 oznaczono do poziomu gatunku i 7 do rodzaju. Owady zebrane w Masywie Radziejowej należały do 55 taksonów, w tym 34 oznaczono do gatunku i 8 do rodzaju. Różnorodność owadów w obu masywach była zbliżona na wysokości 500 m n.p.m. (H odpowiednio 1,10 i 0,95). W świerczynach Masywu Pilska wartość wskaźnika H malała wraz z wysokością n.p.m., podczas gdy na Radziejowej była ona największa na wysokości 700 m n.p.m. (H=2,31), a następnie nieznacznie spadała wraz ze wzrostem wysokości. W drzewostanach na Radziejowej stwierdzono znacznie większą niż na Pilsku różnorodność parazytoidów i owadów drapieżnych, co związane jest z generalnie większym zróżnicowaniem tych drzewostanów. Strona 21

OCHRONA PACHNICY OSMODERMA BARNABITA MOTSCH. W LASACH GOSPODARCZYCH POLSKI Jacek Hilszczański 1, Radosław Plewa 1, Wojciech Mazur 2, Tomasz Jaworski 1 1 Zakład Ochrony Lasu IBL, Sękocin Stary ul. Braci Leśnej 3, 05-090 Raszyn, hilszczj@ibles.waw.pl 2 RDLP we Wrocławiu, ul. Grunwaldzka 90, 50-357 Wrocław Badania dotyczyły możliwości ochrony pachnicy Osmoderma sp. w lasach gospodarczych. Gatunek ten jest w Polsce objęty ochroną ścisłą, jak też został uwzględniony w załącznikach II i IV Dyrektywy Siedliskowej. Na podstawie wyników badań własnych, danych literaturowych oraz inwentaryzacji przeprowadzonej w Lasach Państwowych w latach 2006-2007 przedstawiono stan populacji i metody ochrony pachnicy. Na terenie administrowanym przez LP gatunek występuje na dość licznych stanowiskach i najczęściej zasiedla próchnowiska wykształcone w dębach. Prognoza zachowania środowisk występowania pachnicy w perspektywie 20. i 50. lat na przykładzie RDLP Wrocław pokazuje, że stanowiska te nie są zagrożone, pod warunkiem uwzględnienia ich czynnej ochrony. W ramach prowadzonej gospodarki leśnej należy m.in. zapewnić odpowiedni poziom nasłonecznienia istniejących stanowisk pachnicy. W dłuższej perspektywie, należy zwracać uwagę na występowanie drzew dziuplastych, rokujących na wykształcenie się w nich próchnowisk, w pobliżu istniejących stanowisk tego gatunku. Przeprowadzone badania i obserwacje wskazują, że w praktyce można skutecznie stosować zabiegi wspomagania i ratowania pachnicy z wykorzystaniem drewnianych skrzynek lęgowych. Skrzynki wypełniane są substratem pokarmowym dla larw pachnicy, a następnie instalowane na drzewach w warunkach dogodnych do rozwoju gatunku. Opisana metoda cechuje się dużą przydatnością w sytuacjach, gdy naturalne stanowiska pachnicy zostały nieumyślnie zniszczone lub, gdy zachodzi konieczność wycięcia zasiedlonych drzew. Strona 22

WYSTĘPOWANIE DRWALNIKA PASKOWANEGO TRYPODENDRON LINEATUM OL. NA POSUSZU SOSNOWYM PINUS SYLVESTRIS L.: EKOLOGIA ORAZ MONITORING Andrzej Borkowski Zakład Ekologii i Ochrony Środowiska, Instytut Biologii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego, ul. Świętokrzyska 15, 25-406 Kielce, andrzej.borkowski@ujk.edu.pl Drwalnik paskowany Trypodendron lineatum Ol. (Col., Curculionidae, Scolytinae) jest jednym z ważniejszych ksylofagów drzew iglastych w Europie. Do monitoringu występowania drwalnika wykorzystywane są syntetyczne feromony. Pomimo wielu publikacji poświęconych T. lineatum, nie opracowano dotychczas precyzyjnej metody oceny zagęszczenia populacji tego gatunku na materiale lęgowym. Tego typu metoda byłaby szczególnie pomocna na obszarach objętych statusem ochronnym, na których wykładanie pułapek feromonowych jest sztuczną ingerencją w procesy zachodzące w ekosystemach zbliżonych do naturalnych. Celem badań była ocena zależności biotycznych w populacjach gatunków korników zasiedlających drzewa stojące oraz opracowanie statystycznej metody oceny całkowitej gęstości zasiedlenia drzew stojących przez T. lineatum, polegającej na wykorzystaniu zależności między liczbą otworów wejściowych T. lineatum na wybranych odcinkach pnia a całkowitą gęstością zasiedlenia pnia. Badania prowadzono w 2011 roku w drzewostanach z udziałem sosny (40%) w wieku 77 lat, rosnących w zwarciu umiarkowanym i występujących na siedlisku lasu mieszanego wyżynnego. Ogółem wykonano analizy entomologiczne 591 metrowych sekcji pni na losowo wybranych 30 sosnach. Do oceny zależności biotycznych w populacjach gatunków korników zastosowano wskaźniki: szerokości, nachodzenia oraz segregacji nisz. Szerokość niszy przestrzennej Tomicus minor Hart. była istotnie większa, niż T. lineatum i Tomicus piniperda L. Strategia zasiedlania drzew przez korniki wskazuje na specjalizację przestrzenną, w wyniku której T. lineatum i T. piniperda eksploatuje głównie zasoby grubszej, a T. minor cieńszej części pni. Nisze przestrzenne T. lineatum i T. piniperda nie są rozdzielone. Przestrzenny rozkład żerowisk drwalnika na pniach wskazuje na spadek poziomu zagęszczenia owadów tego gatunku wraz z odległością od odziomka, z wyjątkiem ich grubszego końca. Do określenia zależności między liczbą otworów wejściowych drwalnika na wybranych odcinkach pnia a całkowitą gęstością zasiedlenia pnia zastosowano analizę korelacji i regresji. Najmocniejsze korelacje wykazano dla 3-ej i 4-ej sekcji pni. Współczynniki determinacji wynosiły odpowiednio 0,82 i 0,83, a średnie względne błędy estymacji nie przekraczały 30%, co wskazuje na to, że równania regresji bardzo dobrze opisują badane zależności. Przedstawiona w niniejszej pracy metoda pozwala na szybkie i mało inwazyjne oszacowanie gęstości zasiedlenia strzał P. sylvestris przez drwalnika i w połączeniu z metodą reprezentacyjną umożliwia ocenę liczebności populacji owadów tego gatunku w drzewostanach objętych statusem ochronnym. Strona 23