Santoryn grecka piêknoœæ

Santoryn grecka piêknoœæ Miros³aw S³owakiewicz 1, Rie Motonaga 2, Artemios Atzemoglou 3 M. S³owakiewicz R. Motonaga A. Atzemoglou Archipelag Santorynu nale y do po³udniowoegejskiego ³uku wulkanicznego. W pod³o u Thery i s¹siaduj¹cych z ni¹ wysp Anafi, Ios i Amorgos wystêpuj¹ marmury, fyllity i niebieskie ³upki metamorficzne, które powsta³y z przeobra enia mezozoicznych ska³ wêglanowych i paleogeñskich szarog³azów (Friedrich, 2000). Metamorfizm zachodzi³ w oligocenie i miocenie na skutek kolizji p³yt podczas orogenezy alpejskiej (ryc. 3). Przed 3 mln lat w rejonie dzisiejszego Santorynu wynurzy³a siê ma³a niewulkaniczna wysepka. Ska³y pod³o a ods³aniaj¹ siê na powierzchni w Santoryn jeden z najczêœciej fotografowanych na œwiecie wulkanów tworzy na Morzu Egejskim piêæ wysp s¹ to Thera, Therasia, Aspronisi, Palea Kameni i Nea Kameni. Wyspy te s¹ najdalej na po³udnie wysuniêt¹ czêœci¹ archipelagu greckich Cyklad (ryc. 1) le ¹ one w odleg³oœci 120 km na pó³noc od Krety, pomiêdzy wysp¹ Ios i Anafi. Santoryn zajmuje powierzchniê 96 km 2 i jest zasiedlony przez nieco ponad 11 tys. mieszkañców (Moysteraki, 2002). D³ugoœæ najwiêkszej wyspy, Thery, mierzona od przyl¹dka Mavropetra na pó³nocy do przyl¹dka Exomytis na po³udniu, wynosi 18 km, a szerokoœæ od 2 do 6 km. Stolic¹ Thery jest Fira (ryc. 2), a najwiêkszym portem Athinios. Ludzie zamieszkuj¹cy Santoryn nadawali mu ró ne nazwy, np. Strongyle (Okr¹g³y), Kalliste (Piêkny), Philotera i w koñcu Santoryn (gr. Santorini œw. Irena). Wed³ug mitologii, Santoryn zosta³ stworzony z grudki ziemi pochodz¹cej z dalekiej Libii, a francuski geolog Ferdinand Fouque nazwa³ wyspê Pompejami Morza Egejskiego (http://www.santorini.com). W XX w. wielu uczonych wi¹za³o historiê tej wyspy z tragicznym koñcem legendarnej Atlantydy (Luce, 1973). Morze Joñskie p o Morze Œródziemne o³ dni u woegejski ³uk ATENY wulkaniczny Ryc. 1. Lokalizacja Santorynu Morze Egejskie C y k l a d y Christiané Ios Anafi Morze Kreteñskie Kreta Amorgos 100km Ryc. 2. Stolica Santorynu Fira. Fot. R. Motonaga 1 Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa, mslo@pgi.gov.pl 2 Higashiyamata 1-2-15, Tsuzuki-ku, 224-0023 Jokohama, Japonia, rie_motonaga@yahoo.com 3 Institute of Geology and Mineral Exploration, 1 Fragon St., 54626 Thessaloniki, Grecja; matzem@thes.igme.gr 228

kompresja SW p³yta Afryki ruch p³aszcza ekstensja lawy HM p³yta egejska upwelling astenosfery astenosfera NE p³yta Anatolii strefa topienia klin p³aszcza Ryc. 3. Schematyczny przekrój geologiczny przez p³ytê egejsk¹ w rejonie Santorynu; HM lawy o wysokiej zawartoœci magnezu (Doglioni i in., 2002; Agostini i in., 2005) po³udniowo-wschodniej czêœci Thery, w okolicy góry Profitis Ilias, grzbietu Gavrilos i Pirgos oraz po wewnêtrznej stronie kaldery, miêdzy przyl¹dkami Plaka i Athinios. W rejonie Athinios znaleziono intruzjê granitow¹, datowan¹ na oko³o 9,5 mln lat, która stanowi czêœæ granitowej prowincji Cyklad. Jest ona Ÿród³em kruszców i minera³ów, m.in. chalkopirytu, chryzokoli i magnetytu. W póÿnym pliocenie (ok. 2 mln lat temu) w rejonie dzisiejszego pó³wyspu Akrotiri nast¹pi³y pierwsze podmorskie erupcje law dacytowych (Friedrich, 2000). W ci¹gu ostatnich kilkuset tys. lat najbardziej charakterystycznym typem aktywnoœci wulkanicznej by³y cykliczne efuzje wulkanów tarczowych, przeplatane du ymi wydarzeniami eksplozyjnymi, których najm³odszym przyk³adem jest erupcja minojska. Ewolucjê wulkaniczn¹ Santorynu mo na podzieliæ na kilka etapów (Druitt i in., 1989; Friedrich, 2000; Lopes, 2005). Wczesne centra erupcji wulkany i sto ki popio³owe Akrotiri (ok. 2 mln 580 tys. lat) Najstarsze ska³y wulkaniczne znaleziono na Therze na pó³wyspie Akrotiri (ryc. 4) oraz na wyspie Christiané (ryc. 1 i 5). S¹ to lawy dacytowe o du ej zawartoœci krzemionki i osady piroklastyczne. Zosta³y one silnie zmienione wskutek póÿniejszej dzia³alnoœci hydrotermalnej. Mo na je dzisiaj obserwowaæ na pó³wyspie na wzgórzach Lumaravi i Archangelos. Na podstawie badañ skamienia³oœci znajduj¹cych siê w tufach pó³wyspu Akrotiri Seidenkrantz i 25 20' 25 30' 36 40' Riva OIA Mavropetra Kokkino Vouno Megalo Vouno Koloumpos Micros Profitis Ilias lawy Nea Kameni lawy Palea Kameni tuf minojski (B0) lawy Thirasia Therasia Simandiri Skaros IMEROVIGLI lawy Skaros S A N T O R Y N Palea Kameni Aspronisi Akrotiri Aspronisi Archangelos Nea Kameni Plaka AKROTIRI ATHINIOS FIRA EMPORIO PIRGOS Thera Profitis Ilias PERISSA KAMARI sto ki popio³owe NE Thery osady piroklastyczne cyklu 2 osady piroklastyczne cyklu 1 sto ki popio³owe Akrotiri wulkan Peristeria obszary wyniesione oraz wczesne centra Akrotiri 2km Gavrilos pod³o e: wêglany, marmury, fyllity, szarog³azy Exomytis 36 20' Ryc. 4. Uproszczona mapa geologiczna Santorynu (Druitt i in., 1999; Lopes, 2005) 229

3 miliony lat temu przedwulkaniczna wysepka 700 000 lat temu wulkany Christiané i Akrotiri 340 000 lat temu wulkan Peristeria 200 000 lat temu koniec fazy dolnego pumeksu 1 30 000 lat temu wulkan Skaros 3700 lat temu wyspa Strongyle Ryc. 5. Model ukazuj¹cy geologiczn¹ historiê Santorynu (wed³ug Androulakakisa & Vougioukalakisa, 1996, zmodyfikowany) Friedrich (1992) ustalili, e wiek tych ska³ wynosi oko³o 2 mln lat. Dzisiejszy pó³wysep Akrotiri 700 tys. lat temu by³ prawdopodobnie ma³¹ wulkaniczn¹ wysp¹ odizolowan¹ od wyspy niewulkanicznej (ryc. 5). Wulkan Peristeria (ok. 530 340 tys. lat) Oko³o 530 430 tys. lat temu w pó³nocnej czêœci dzisiejszej kaldery powsta³ du y stratowulkan Peristeria. Jego pozosta³oœci mo na dzisiaj ogl¹daæ na Therze, w rejonie Megalo Vouno i Micros Profitis Ilias s¹ to lawy i ska³y piroklastyczne, g³ównie o sk³adzie andezytów. Efektem póÿniejszej dzia³alnoœci tego wulkanu s¹ sto ki popio³owe na pó³wyspie Akrotiri. Pierwszy cykl erupcyjny (ok. 360 180 tys.) Wed³ug Druitta i in. (1989) pierwszy z dwóch g³ównych cykli erupcyjnych Santorynu (ryc. 6) rozpocz¹³ siê 360 tys. lat temu. W centrum dzisiejszej kaldery powsta³ wówczas wulkan tarczowy Thera, który wraz z wysepk¹ niewulkaniczn¹ i Akrotiri utworzy³ jedn¹ wyspê. Lawy i osady piroklastyczne pierwszego cyklu mo na dzisiaj obserwowaæ na Therze w po³udniowej czêœci wewnêtrznej œciany kaldery (ryc. 7). Cykl rozpoczê³a faza erupcji nazwana przyl¹dek Therma 1, która pozostawi³a du ej mi¹ szoœci warstwê law dacytowych. W toku kolejnej fazy erupcji, przyl¹dek Therma 2, powsta³a warstwa bia³ego pumeksu o mi¹ - szoœci 2,5 m, bardzo dobrze widoczna w profilu po³udniowej œciany Thery. Efektem fazy przyl¹dek Therma 3 jest warstwa zawieraj¹ca scoria, rozprzestrzeniona na pó³- wyspie warstwy paleogleb oraz tefr erupcja minojska przyl¹dek Riva górne scoria 2 górne scoria 1 Vourvoulos œrodkowy pumeks przyl¹dek Thera dolny pumeks 2 dolny pumeks 1 przyl¹dek Therma 3 przyl¹dek Therma 2 przyl¹dek Therma 1 pod³o e 1650 1600 lat p.n.e. 21 000 lat 55 000 lat 60 000 lat 360 000 180 000 lat 170 000 1600 lat p.n.e. cykl 2 cykl 1 Ryc. 6. Stratygrafia osadów piroklastycznych 1 i 2 cyklu erupcyjnego Santorynu (wg Druitta i in., 1999, zmodyfikowana) 230

Akrotiri. Pierwszy cykl zakoñczy³y dwie fazy erupcji eksplozywnych dolnego pumeksu, datowane na oko³o 200 do 180 tys. lat. W obu fazach dolnego pumeksu nastêpowa³y erupcje typu pliniuszowskiego z kominów ulokowanych w pobli u dzisiejszych wysp Palea i Nea Kameni. Pod koniec fazy dolnego pumeksu 1, ok. 200 tys. lat temu, dosz³o do zapadniêcia siê sto ka i utworzenia kaldery. Drugi cykl erupcyjny (ok. 170 000 1600 lat p.n.e.) i pó³nocne pokrywy lawowe Drugi cykl erupcyjny sk³ada³ siê z 7 faz (ryc. 6): przyl¹dek Thera; œrodkowy pumeks (ok. 60 000 lat temu); Vourvoulos; górne scoria 1; górne scoria 2 (ok. 55 000 lat temu); przyl¹dek Riva (ok. 21 000 lat temu); erupcja minojska (ok. 1650 1600 lat p.n.e.). Produkty pierwszych czterech faz okreœla siê czêsto jednym terminem œrodkowy tuf. W trakcie ka dej z tych faz powsta³o co najmniej kilka km 3 piroklastyków. Oprócz du ej aktywnoœci wulkanicznej w centrum dzisiejszej kaldery równoczeœnie dochodzi³o do erupcji w jej pó³nocnej czêœci, w okolicach starego wulkanu Peristeria, w wyniku których powsta³y sto ki popio³owe Megalo Vouno i Kokkino Vouno. Fazê œrodkowego tufu zakoñczy³o kolejne zapadniêcie siê kaldery. Po tym wydarzeniu drugi cykl wszed³ w spokojniejsz¹ fazê górne scoria 2 (ok. 55 tys. lat temu), podczas której wzros³a objêtoœæ pokryw lawowych tarczowego wulkanu Skaros. Ocenia siê, e ówczesny kompleks lawowy tworzy³ wyspê o wysokoœci ok. 350 m n.p.m. i œrednicy 9 km (ryc. 5). Pozosta³oœci tego kompleksu mo na dzisiaj ogl¹daæ wzd³u klifów przyl¹dka Skaros i na wyspie Therasia. Wiêksza czêœæ wyspy uleg³a zniszczeniu podczas erupcji koñcz¹cej fazê przyl¹dek Riva (ok. 21 tys. lat temu), która spowodowa³a zapadniêcie siê tarczy Skaros. By³a to erupcja eksplozywna typu pliniuszowskiego. Po niej nast¹pi³o kilkanaœcie tysi¹cleci wzglêdnego spokoju. Erupcja minojska. Na podstawie znalezisk archeologicznych na pó³wyspie Akrotiri (ryc. 8) stwierdzono, e pierwsi osadnicy przybyli na Therê oko³o 3200 lat p.n.e. W epoce br¹zu wyspa prze ywa³a rozkwit osadnictwa kultury minojskiej. W tym czasie wyspê nazywano Strongyle lub Strongili (Okr¹g³a). Sielanka wyspiarzy zosta³a przerwana przez ogromn¹ katastrofê (tzw. erupcjê minojsk¹), która wed³ug datowañ C 14 i dendrologicznych wydarzy³a siê oko³o 1650 1600 lat p.n.e., choæ archeolodzy datuj¹ j¹ na 1550 1500 lat p.n.e. (Lopes, 2005). Katastrofa ta czêsto jest uto samiana z zag³ad¹ mitycznej Atlantydy, opisywan¹ ok. 360 r. p.n.e. przez Platona w dialogach Timaeus oraz Critias (mimo e Platon lokowa³ Atlantydê na Oceanie Atlantyckim). Wybuch wulkanu zosta³ poprzedzony silnym trzêsieniem ziemi, które, jak wydedukowano na podstawie nasion znalezionych w ruinach minojskich domostw na Akrotiri, nast¹pi³o oko³o jednego roku przed erupcj¹ wulkanu. Po trzêsieniu ziemi wiêkszoœæ mieszkañców opuœci³a wyspê, a ci, którzy zdecydowali siê na niej pozostaæ, zamieszkali w ruinach domów. Podczas erupcji minojskiej wulkan Ryc. 7. Osady piroklastyczne cyklu 1 œciana kaldery pomiêdzy Fir¹ a przyl¹dkiem Athinios na Therze. Fot. R. Motonaga 231

Ryc. 8. Tuf minojski na przyl¹dku Akrotiri; na szczycie latarnia morska z 1892 r. Fot. R. Motonaga Ryc. 9. Na pierwszym planie osady piroklastyczne i lawy Daphne na Nea Kameni; w tle panorama Thery. Fot. A. Atzemoglou 232

Ryc. 10. Mapa geologiczna Nea Kameni i Palea Kameni (Friedrich, 2000) wyrzuca³ ogromne bomby bazaltowe, pumeks i popio³y (erupcja typu pliniuszowskiego). Kolumna erupcyjna siêga³a 36 km wysokoœci, a gor¹ce potoki piroklastyczne mia³y temperaturê 200 400 C. Ca³a wyspa zosta³a pogrzebana podgrub¹ warstw¹ tufów i pumeksu (ponad 100 m mi¹ szoœci). Ocenia siê, e w trakcie erupcji minojskiej Santoryn wyrzuci³ z siebie 30 km 3 materia³ów piroklastycznych (Lopes, 2005). Sto ek wulkaniczny wraz z wiêksz¹ czêœci¹ wyspy zapad³ siê. Oko³o 83 km 2 powierzchni wyspy zniknê³y pod wod¹. Powsta³a kaldera o œrednicy 10 km i g³êbokoœci 390 m p.p.m. (Perissoratis, 1989). Wyspa zosta³a podzielona na trzy czêœci Therê, Therasiê i Aspronisi. Popió³ wulkaniczny wypali³ florê okolicznych wysp. Na Krecie warstwa pumeksu wyrzuconego przez Santoryn ma 5 mm mi¹ szoœci (Callender, 1999). W wyniku osuniêcia siê pod wodê mas skalnych powsta³a ogromna fala tsunami, osi¹gaj¹ca oko³o 210 m wysokoœci, która z impetem uderzy³a w wybrze a wysp Morza Egejskiego, m.in. oddalon¹ o 120 km Kretê, na której zniszczy³a pa³ace w Knossos (na wysokoœci 100 m n.p.m.), Malia i Zakro oraz wiele nadmorskich osad minojskich (Antonopoulos, 1992; LaMoreaux, 1995; Pareschi i in., 2006). Wed³ug prof. Marinatosa (1972), odkrywcy i badacza osady na Akrotiri, katastrofa ta przyczyni³a siê do upadku cywilizacji minojskiej, który nast¹pi³ oko³o 1500 r. p.n.e. Po erupcji minojskiej, w XIII wieku p.n.e. wyspy Santorynu zasiedlili Fenicjanie ponoæ pozostawali na nich przez piêæ pokoleñ. Nastêpnie objêli je we w³adanie greccy Dorowie, którzy od imienia swojego króla Therasa nazwali najwiêksz¹ wyspê Thera (Forsyth, 1997; Friedrich, 2000). Sto ki Kameni (197 lat p.n.e. dziœ) Palea Kameni 726 AD W wyniku erupcji w 197 r. p.n.e., co skrzêtnie zanotowa³ staro ytny historyk Strabo, powsta³a nowa wysepka; przez staro ytnych Greków zwana Hiera (Œwiêta Wyspa), a obecnie Palea Kameni. W efekcie kolejnych erupcji law dacytowych zosta³a ona nadbudowana w roku 46 i 726 n.e. (Friedrich, 2000). W dobie renesansu, w latach 1570 1573, pojawi³ siê kolejny kawa³ek suchego l¹du, zwany Mikra Kameni. Nastêpnie w latach 1707 1711 nad powierzchniê wód Morza Egejskiego wynurzy³ siê kolejny, nowy sto ek wulkaniczny. Wkrótce osi¹gn¹³ on wysokoœæ 130,8 m n.p.m. i po³¹czy³ siê z Mikra Kameni, tworz¹c w centrum kaldery Santorynu wyspê nazywan¹ dzisiaj Nea Kameni (ryc. 9 10 i 11 12 na str. 264). Santoryn nadal jest wulkanem aktywnym pomiêdzy 1500 rokiem p.n.e. a 1950 r. n.e. wybucha³ kilkanaœcie razy. Ostatnia erupcja Nea Kameni nast¹pi³a w roku 1950, pozosta³oœci¹ po niej s¹ potoki lawowe zwane Liatsikas (Friedrich, 2000). Jest to najm³odszy kawa³ek l¹du na Santorynie. 197 BC i46ad lawy Ktenas lawy Aphroessa Nea Kameni 1707-1711 AD lawa Reck I 1940 AD lawy Fouqué lawa Reck II Przegl¹d Geologiczny, vol. 57, nr 3, 2009 kopu³a Reck Autorzy dziêkuj¹ N. Androulakakisowi za pomoc w przygotowaniu artyku³u. Literatura Nea Kameni B lawy Niki SmithA 1940-1941 AD Georgios 130,8 m n.p.m. kopu³a Liatsikas 1950 AD lawy Georgios 1866-1870 AD AGOSTINI S., DOGLIONI C., INNOCENTI F., MANETTI P., SAVASCIN M.Y. & TONARINI S. 2005 Tertiary high-mg volcanic rocks from Western Anatolia and their geodynamic significance for the evolution of the Aegean area. [W:] Fytikaz M., Vougioukalakis G.E. (ed.), The South Aegean Active Volcanic Arc: Present knowledge and future perspectives. Developments in Volcanology, 7: 345 362. ANDROULAKAKIS N. & VOUGIOUKALAKIS G. 1996 The evolution of Santorini Island, Greece. Institute of Geology and Mineral Exploration (IGME), Internal Report. ANTONOPOULOS J. 1992 The great Minoan eruption of Thera volcano and the ensuing tsunami in the Greek Archipelago. Natural Hazards, 5: 153 168. CALLENDER G. 1999 The Minoans and the Mycenaeans: Aegean Society in the Bronze Age. Oxford University Press. DOGLIONI C., AGOSTINI S.,CRESPI, M., INNOCENTI F., MANETTI P., RICUZZI F. & SAVASCIN M.Y. 2002 On the extension in western Anatolia and the Aegean sea. J. Virtual Explorer, 8: 169 183. DRUITT T.H., MELLORS R.A., PYLE D.M. & SPARKS R.S.J. 1989 Explosive volcanism on Santorini, Greece. Geol. Mag., 126: 95 126. DRUITT T.H., DAVIES M.S., EDWARDS L., SPARKS R.S.J., MELLORS R.M., PYLE D.M., LANPHERE M. & BARREIRIO B. 1999 Santorini volcano. Geol. Soc. Spec. Mem., 19: 1 165. FORSYTH P.Y. 1997 Thera in the Bronze Age. Grove/Atlantic, New York. FRIEDRICH W.L. 2000 Volcanism and the Natural History of Santorini. Cambridge Univ Press, Cambridge. LAMOREAUX P.E. 1995 Worldwide environmental impacts from the eruption of Thera. Environment.Geol., 26: 172 181. LOPES R. 2005 The volcano adventure guide. Cambridge University Press. LUCE J.V. 1973 The End of Atlantis. Book Club Associates. MOYSTERAKI R. 2002 Santorini: between legend and history. Full Tourist Guide. Editions Haitalis. MARINATOS S.N. 1972 Life and art in prehistoric Thera. Proceedings of the British Academy, 57. PARESCHI M.T., FAVALLI M. & BOSCHI E. 2006 Impact of the Minoan tsunami of Santorini: Simulated scenarios in the eastern Mediterranean. Geophysic. Res. Let., 33: L18607. PERISSORATIS C. 1989 Marine geological research on Santorini: preliminary results. Proceedings of the Third International Congress, Santorini, Greece, 3 9.09.1989, 305 311. SEIDENKRANTZ M.S. & FRIEDRICH W.L. 1992 Santorini, Part of The Hellenic Arc: Age Relationship of Its Earliest Volcanism. [W:] Seidenkrantz M.S. (ed.), Foraminiferal Analyses of Shelf Areas. Stratigraphy, Ecology and Taxonomy. University of Aarhus, 41 65. Praca wp³ynê³a do redakcji 11.01.2009 r. Po recenzji akceptowano do druku 09.02.2009 r. Mikra Kameni 1570-1573 AD lawy Daphne 1925-1928 AD 1km 233

TOM 57 NR 3 (MARZEC) 2009 Cena 12,00 z³ (w tym 0% VAT) Indeks 370908 ISSN-0033-2151

Zdjêcie na ok³adce: Ska³y wulkaniczne Santorynu ods³aniaj¹ce siê obok schodów prowadz¹cych z portu do Firy stolicy najwiêkszej wyspy archipelagu, Thery. Fot. M. S³owakiewicz (patrz str. 228 Santoryn grecka piêknoœæ)

Santoryn grecka piêknoœæ (patrz str. 228) Ryc. 11. Na pierwszym planie najm³odsze dzie³o Santorynu wyspa Nea Kameni; w oddali przyl¹dek Mavropetra. Fot. R. Motonaga Ryc. 12. Sto ek wulkaniczny Georgios (130,8 m n.p.m.) na wyspie Nea Kameni. Fot. A. Atzemoglou 264