WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynków finansowych na dostępność sektora Msp do finansowania zewnętrznego

WpłyW integracji europejskiej W obszarze rynków finansowych na dostępność sektora Msp do finansowania zewnętrznego

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Gdańsk 2015

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową 80-227 Gdańsk, ul. Do Studzienki 63 tel. +48 58 524 49 00 fax +48 58 524 49 08 ibngr@ibngr.pl www.ibngr.pl Fundacja Konrada Adenauera w Polsce 02-561 Warszawa, ul. J. Dąbrowskiego 56 tel. +48 22 845 93 30 fax +48 22 848 54 37 kas@kas.pl www.kas.pl, www.kas.de Recenzent Dr hab. Eugeniusz Gostomski, prof. UG Skład Łukasz Sitko Druk Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego Projekt okładki Filip Sendal Opracowanie wykonane w Instytucie Badań nad Gospodarką Rynkową w ramach współpracy z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce przez zespół w składzie: dr Marta Penczar, Monika Liszewska, Piotr Górski Copyright Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową ul. Do Studzienki 63, 80-227 Gdańsk tel. (058) 524 49 30 faks: (058) 524 49 08 http://www.ibngr.pl ISBN 978-83-7615-117-5

Spis treści Wstęp...5 CZĘŚĆ I. RAPORT Z BADAŃ 1. Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski oraz wybranych państw Unii Europejskiej...9 Wstęp...9 1.1. Definicja sektora małych i średnich przedsiębiorstw...10 1.2. Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski...12 1.3. Znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarkach wybranych państw Unii Europejskiej...15 Podsumowanie...21 Literatura:...21 2. Poziom wykorzystania finansowania zewnętrznego przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w Polsce oraz wybranych krajach UE...23 Wstęp...23 2.1. Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz w wybranych krajach UE...23 2.2. Finansowanie bankowe jako podstawowe źródło finansowania zewnętrznego małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce...28 2.3. Znaczenie finansowania bankowego w wybranych krajach UE...32 Podsumowanie...37 Literatura...37 3. Kluczowe bariery dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego w wybranych krajach unijnych...39 Wstęp...39 3.1. Dostęp do finansowania jako jedna z barier dla działalności małych i średnich przedsiębiorstw...39 3.2. Bariery w dostępie małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego...43 Podsumowanie...49 Literatura...50

4. Integracja rynków finansowych w obszarze finansowania MSP w UE z uwzględnieniem różnic w poziomie rozwoju w wybranych krajach UE...51 Wstęp...51 4.1. Rozwój rynków finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w wybranych krajach unii europejskiej...52 4.2. Dostępność małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania...59 Podsumowanie...66 Literatura...67 5. Wpływ skali integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSP i wzrost gospodarczy...69 Wstęp...69 5.1. Korzyści z integracji rynków finansowych w Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem wpływu na rozwój gospodarczy...69 5.2. Wpływ integracji rynków finansowych na rozwój sektora MSP...71 Podsumowanie...75 Literatura...75 6. Wpływ funduszy unijnych na wzrost dostępności MSP do finansowania zewnętrznego...77 CZĘŚĆ II. DEBATA EKSPERCKA 1. Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Artykuł wprowadzający do e-debaty...91 2. Istotne bariery w dostępie mikro, małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego w Polsce, prof. UG, dr hab. Joanna Bednarz, Instytut Handlu Zagranicznego, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański...97 3. Istotne bariery w dostępie MSP do finansowania zewnętrznego w Polsce, dr Marcin Jakóbczyk, ING Bank Śląski S.A...111 4. Dostępność MSP do finansowania zewnętrznego z uwzględnieniem zmian mechanizmów finansowania projektów unijnych w nowej perspektywie finansowej, dr Justyna Szybska-Lewandowska...115 5. Jakie rozwiązania europejskie (EU) uznać można za najlepsze praktyki w zakresie poszerzania dostępu MSP do finansowania zewnętrznego, Irena Wróblak, Prezes Zarządu, Pomorski Regionalny Fundusz Poręczeń Kredytowych...125 Podsumowanie i wnioski...131

Wstęp Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) stanowi istotny element gospodarek krajów Unii Europejskiej, w tym także Polski. W 2013 roku w Polsce aktywnie funkcjonowało blisko 1,8 mln podmiotów gospodarczych, z czego 99,8% stanowiły przedsiębiorstwa zatrudniające do 249 osób włącznie, a więc podmioty z szeroko rozumianego sektora MSP (obejmującego poza małymi i średnimi podmiotami gospodarczymi także mikroprzedsiębiorstwa). O wysokim znaczeniu tej grupy podmiotów dla gospodarki świadczy m.in. fakt, że ta grupa podmiotów skupia ponad 70% ogółu pracujących w sektorze przedsiębiorstw oraz wytwarza ponad 50% wartości dodanej. Jednym z kluczowych czynników decydujących o rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw jest dostęp do finansowania zewnętrznego. Zgodnie z literaturą przedmiotu, jednym z czynników determinujących dostępność podmiotów gospodarczych do finansowania bankowego jest natomiast poziom integracji rynku finansowego. Wynika to przede wszystkim z faktu, że wraz ze wzrostem poziomu integracji w obszarze rynków finansowych następuje wzrost konkurencji w sektorze bankowym, czego konsekwencją jest obniżenie kosztu kredytu bankowego, bardziej dostępnego dla przedsiębiorców. Tym samym warto podjąć analizę dotyczącą wpływu integracji w obszarze rynku finansowego na dostępność małych i średnich podmiotów gospodarczych do finansowania zewnętrznego, w tym przede wszystkim do kredytu bankowego. Publikacja jest efektem badań podjętych przez Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową w ramach współpracy z Fundacją Konrada Adenauera w Polsce. Podstawowym celem opracowania jest analiza wpływu integracji rynków finansowych w Unii Europejskiej na poziom dostępności przedsiębiorstw z sektora MSP do finansowania zewnętrznego, ze szczególnym uwzględnieniem finansowania bankowego jako podstawowej formy finansowania działalności małych i średnich przedsiębiorstw. Publikacja składa się dwóch części. Pierwsza część publikacji jest wynikiem prac zespołu IBnGR i obejmuje sześć rozdziałów. W pierwszym rozdziale, stanowiącym punkt wyjścia do dalszych badań, przedstawiona została charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz w wybranych państwach Unii Europejskiej. 5

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową W drugim rozdziale zawarta została analiza skali wykorzystania finansowania zewnętrznego przez podmioty z sektora MSP w Polsce oraz wybranych krajach unijnych. Szczególną uwagę poświęcono finansowaniu bankowemu, jako najpopularniejszej formie zewnętrznego finansowania małych i średnich przedsiębiorstw. Kolejny rozdział poświęcony został barierom dostępu małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego. Specyfika sektora małych i średnich przedsiębiorstw sprawia bowiem, że segment ten jest szczególnie narażony na ograniczenia w zakresie dostępu do finansowania zewnętrznego. Z jednej strony obsługa małych i średnich przedsiębiorstw wiąże się dla banków z relatywnie wysokim poziomem ryzyka, z drugiej natomiast niewielka skala działalności i brak rozbudowanej sprawozdawczości sprawiają, że sektor ten nie ma alternatywy dla finansowania bankowego. W rozdziale czwartym dokonano analizy integracji rynków finansowych państw członkowskich Unii Europejskiej w obszarze finansowania małych i średnich przedsiębiorstw, w tym finansowania bankowego oraz rynku leasingowego. W ocenie stopnia integracji unijnych rynków finansowych uwzględniono różnice w poziomie rozwoju rynku kredytów oraz rynku leasingowego w wybranych krajach członkowskich, ze szczególnym uwzględnieniem segmentu finansowania małych i średnich przedsiębiorstw. Piąty rozdział zawiera analizę korzyści jakie płyną z integracji rynku finansowego dla rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej oraz szerzej, dla wzrostu gospodarek poszczególnych państw unijnych. W ostatnim rozdziale badaniu poddany został wpływ funduszy unijnych na wzrost dostępności MSP do finansowania zewnętrznego. Analizie poddany został zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ środków unijnych na zwiększenie dostępności małych i średnich przedsiębiorstw do finansowania zewnętrznego. W drugiej części książki przedstawiono wyniki debaty eksperckiej, do której zaproszono ekspertów rynkowych, a także przedstawicieli środowiska naukowego. W ramach debaty ekspertów poproszono o wypowiedź na jeden z poniższych tematów: Czy i w jaki sposób wzrost integracji w obszarze rynków finansowych może przyczynić się do wzrostu dostępności sektora MSP do finansowania zewnętrznego? Jaki wpływ na rozwój sektora MSP oraz szerzej, na rozwój gospodarczy kraju, ma integracja rynków finansowych w obszarze finansowania małych i średnich przedsiębiorstw? Jakie są istotne bariery w dostępie MSP do finansowania zewnętrznego w Polsce? Jakie rozwiązania europejskie (UE) uznać można za najlepsze praktyki w zakresie poszerzania dostępu MSP do finansowania zewnętrznego? Jak w kontekście dostępności MSP do finansowania zewnętrznego postrzegać należy zmiany w mechanizmach finansowania projektów unijnych w nowej perspektywie finansowej (wzrost znaczenia instrumentów zwrotnych)? 6

CZĘŚĆ I. RAPORT Z BADAŃ

1 Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski oraz wybranych państw Unii Europejskiej Wstęp Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) ma istotne znaczenie dla gospodarek państw Unii Europejskiej. Przemawiają za tym zarówno cechy ilościowe, jak i jakościowe tej grupy podmiotów 1. W ujęciu ilościowym, znaczenie sektora MSP dla gospodarki przejawia się przede wszystkim w udziale tej grupy podmiotów w tworzeniu wartości dodanej, a także w kreowaniu miejsc pracy. W ujęciu jakościowym, o istotnym znaczeniu małych i średnich przedsiębiorstw dla rozwoju gospodarczego świadczą natomiast zdolności adaptacyjne przejawiające się w szybkim reagowaniu na zmiany popytowe oraz umiejętność wykorzystywania nisz rynkowych 2. W rezultacie rozwój sektora MSP decyduje o konkurencyjności poszczególnych gospodarek i ma realny wpływ na warunki ekonomiczne. W szczególności, literatura przedmiotu wskazuje na takie korzyści związane z funkcjonowaniem sektora MSP jak: 3 wzrost wydajności pracy, zwiększenie liczby miejsc pracy, wzrost innowacyjności produktów i usług wprowadzanych na rynek, konkurencja na rynku, kreowanie powiązań z innymi podmiotami gospodarczymi funkcjonującymi na rynku. Punktem wyjścia dla analizy znaczenia sektora MSP w Unii Europejskiej jest przedstawienie podstawowych definicji sektora MSP stosowanych w kraju oraz w UE, z uwzględnieniem różnić w klasyfikacji pomiędzy poszczególnymi instytucjami, w tym NBP, GUS oraz bankami. 1 S. Ignatiuk, Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno-wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Białostocka, s. 7. 2 Tamże, s. 7. 3 Ł. Żabski, Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce za: J. Bednarz, E. Gostomski. 9

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Zasadnicza część rozdziału zawiera natomiast analizę znaczenia sektora MSP w Polsce oraz w gospodarkach wybranych państw Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem rynku niemieckiego, posiadającego jeden z najbardziej rozwiniętych segmentów MSP w Unii Europejskiej. 1.1. Definicja sektora małych i średnich przedsiębiorstw Sektor MSP definiowany może być w wąskim lub szerokim ujęciu. W ujęciu wąskim do sektora MSP zaliczane są wyłącznie małe i średnie podmioty gospodarcze. W ujęciu szerokim, sektor MSP uwzględnia natomiast dodatkowo grupę najmniejszych podmiotów gospodarczych mikroprzedsiębiorstwa. Dodatkowo, sektor MSP definiowany może być przez pryzmat wskaźników ilościowych, jakościowych oraz mieszanych 4. Wśród najczęściej wykorzystywanych wskaźników ilościowych wyróżnia się wielkość zatrudnienia oraz wartość rocznego obrotu przedsiębiorstwa 5. Do wskaźników jakościowych należą natomiast cechy podmiotu gospodarczego o charakterze niemierzalnym, w tym m.in.: samodzielność decyzyjna właściciela przedsiębiorstwa, struktura organizacyjna podmiotu oraz gospodarka finansowa 6. Na poziomie europejskim, sektor małych i średnich przedsiębiorstw definiowany jest zgodnie z definicją zawartą w Zaleceniu Komisji z dnia 6 maja 2003 roku (2003/361/ WE). Definicja ta klasyfikuje sektor MSP z uwzględnieniem zarówno wskaźników ilościowych, jak i jakościowych. Zgodnie z powyższym aktem prawnym, do kategorii MSP zalicza się podmioty gospodarcze zatrudniające poniżej 250 pracowników oraz, których roczne obroty nie przekraczają 50 mln euro lub ich roczna suma bilansowa nie przekracza 43 mln euro. Zgodnie ze szczegółowymi kryteriami klasyfikującymi przedsiębiorstwa do poszczególnych klas wielkości wyróżnia się: mikroprzedsiębiorstwa, tj. podmioty zatrudniające poniżej 10 osób i charakteryzujące się sumą bilansową nie większą niż 2 mln euro lub obrotami nie przekraczającymi 2 mln euro; przedsiębiorstwa małe, tj. podmioty zatrudniające mniej niż 50 osób oraz posiadające sumę bilansową nie przekraczającą 10 mln euro lub obroty nie wyższe niż 10 mln euro przedsiębiorstwa średnie, czyli podmioty o zatrudnieniu niższym niż 250 osób oraz o sumie bilansowej nie wyższej niż 50 mln euro lub obrotach nie przekraczających 43 mln euro. 4 A. Skórska, R. Jeż, J. Wąsowicz, Bariery i perspektywy rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw konsekwencje dla rynku pracy w Polsce, w: Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. J. Poteralski, Uniwersytet Szczeciński, 2007, s. 182 183. 5 S. Ignatiuk, Konkurencyjność przedsiębiorstw z sektora MSP na rynku polskim, Economy and Management, 3/2011, s. 9. 6 Tamże, s. 9 10. 10

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Rysunek 1.1. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw wg definicji obowiązującej w Unii Europejskiej Źródło: Opracowanie własne na podst. Zalecenia Komisji z dnia 6 maja 2003 r. dotyczącego definicji przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, 2003/361/WE. Dodatkowo, klasyfikacja przedsiębiorstw z sektora MSP dokonywana jest na podstawie kryteriów jakościowych. W ustawodawstwie unijnym wyróżniane są trzy typy przedsiębiorstw: przedsiębiorstwa niezależne, tj. podmioty działające samodzielnie, podmioty posiadające udziały w innym przedsiębiorstwie (lub przedsiębiorstwach) wynoszące poniżej 25% oraz podmioty, w których inne przedsiębiorstwo posiada udziały poniżej 25%; przedsiębiorstwa partnerskie, podmioty posiadające udziały w innym przedsiębiorstwie (lub przedsiębiorstwach) wynoszące poniżej 50% lub podmioty w których inne przedsiębiorstwo posiada udziały niższe niż 50%; przedsiębiorstwa związane, podmioty posiadające udziały w innym przedsiębiorstwie o wartości 50% i więcej oraz podmioty w których inne przedsiębiorstwo posiada minimum 50% udziałów. 7 W przypadku przedsiębiorstwa partnerskiego oraz związanego istnieje konieczność odpowiedniego skorygowania danych ilościowych kwalifikujących dany podmiot do kategorii MSP. Powyższa definicja obowiązuje od 1 stycznia 2005 roku i zastąpiła definicję przyjętą w 1996 roku. Podkreślić należy jednocześnie, że definicja sektora MSP podlega okresowej weryfikacji. W roku 2012 przeprowadzone zostało badanie mające na celu określenie, czy konieczne jest wprowadzenie zmian do obecnie obowiązującej definicji. 8 W Polsce, sektor małych i średnich przedsiębiorstw zdefiniowany został w ustawie z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej. 9 Zawarte w niej progi ilościowe warunkujące zaliczenie danego podmiotu gospodarczego do sektora MSP 7 Art. 3 Załącznika do Zalecenia Komisji z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji mikroprzedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw, 2003/361/WE oraz Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska, 2006, s. 20 21. 8 Evaluation of the SME Definition, Centre for Strategy & Evaluation Services, September 2012. 9 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. 2004 Nr 173 poz. 1807. 11

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową zgodne są z metodologią stosowaną przez Komisję Europejską. Definicja krajowa ma jednak w stosunku do ustawodawstwa unijnego uproszczony charakter. 10 Wskazać należy, że istnieją także inne definicje sektora MSP. Główny Urząd Statystyczny (GUS) w statystykach stosuje jedynie kryterium liczby zatrudnionych, wyróżniając podmioty zatrudniające do 9 osób włącznie (mikroprzedsiębiorstwa), podmioty zatrudniające do 49 osób włącznie (przedsiębiorstwa małe) oraz podmioty o zatrudnieniu poniżej 250 (przedsiębiorstwa średnie). Z punktu widzenia niniejszego opracowania istotna jest również definicja stosowana przez Narodowy Bank Polski (NBP). W statystykach dotyczących zadłużenia z tytułu kredytów, NBP wyróżnia dwa rodzaje podmiotów. Pierwszy z nich stanowi sektor MSP. Zgodnie z instrukcją FINREP 11, do segmentu małych i średnich przedsiębiorstw należą podmioty, w których liczba pracujących na koniec ostatniego roku obrotowego była mniejsza niż 250 oraz osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą o liczbie pracujących większej niż 9 i mniejszej niż 250. Drugą kategorią są przedsiębiorcy indywidualni, do których zaliczane są osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą o liczbie pracujących do 9 osób włącznie. Podkreślić należy, że jeszcze inne definicje stosują instytucje bankowe. Definiują one sektor mikro oraz małych i średnich przedsiębiorstw przede wszystkim na podstawie formy prawnej oraz wielkości obrotów, przy czym progi stosowane przez poszczególne banki różnią się. Ze względu na dostępność danych, w opracowaniu uwzględniono w przeważającej mierze klasyfikację opierającą się na kryterium zatrudnienia, stosowanym zarówno przez polski, jak i europejski urząd statystyczny. Dodatkowo wskazać należy, że niniejsze opracowanie odnosi się do sektora MSP w szerokim ujęciu, tj. obejmującym poza małymi i średnimi podmiotami gospodarczymi także mikroprzedsiębiorstwa. 1.2. Znaczenie sektora MSP w gospodarce Polski Uwzględniając szerokie podejście do sektora małych i średnich przedsiębiorstw, dane GUS wskazują, że w 2013 roku aktywnie funkcjonowało w Polsce blisko 1,8 mln podmiotów zatrudniających poniżej 250 pracowników. W podanej wartości 95,8%, tj. 1,69 mln podmiotów stanowiły mikroprzedsiębiorstwa. Małych i średnich przedsiębiorstw było odpowiednio 59,1 tys. oraz 15,3 tys. Tym samym sektor MSP skupiał łącznie 99,8% ogółu aktywnych podmiotów gospodarczych. 12 Warto podkreślić, że taka struktura utrzymywała się na polskim rynku także w latach poprzednich. 10 http://www.mg.gov.pl/wspieranie+przedsiebiorczosci/polityki+przedsiebiorczosci+i+innowacyjnosci/ Definicja+MSP, dostęp: 04.12.2014. 11 Instrukcja uzupełniająca do pakietu FINREP, NBP, Warszawa, marzec 2013, s. 29 30. 12 Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2013 roku, GUS, Warszawa 2014. 12

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Rysunek 1.2. Liczba podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2008 2013 w podziale na klasy wielkości Rysunek 1.3. Struktura podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 2008 2013 w podziale na klasy wielkości [%] Źródło: Opracowanie własne na podst. danych GUS. Jak już wspomniano, o istotnym znaczeniu sektora małych i średnich podmiotów w gospodarkach wielu państw, w tym także w Polsce, świadczy nie tylko liczba podmiotów zaliczanych do tego segmentu, lecz także ich udział w tworzeniu miejsc pracy. W Polsce w 2013 roku sektor MSP skupiał blisko 6,2 mln zatrudnionych, tj. ponad dwie trzecie zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw ogółem 70%. Największy odsetek, 37,9% zatrudnionych jest w najmniejszych podmiotach gospodarczych mikroprzedsiębiorstwach. Przedsiębiorstwa małe skupiają 13,7% zatrudnionych a średnie podmioty gospodarcze 17,9%. 13

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Rysunek 1.4. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008 2013 w podziale na klasy wielkości Rysunek 1.5. Struktura zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008 2013 w podziale na klasy wielkości [%] Źródło: Opracowanie własne na podst. danych GUS. Drugim istotnym parametrem świadczącym o dużym znaczeniu sektora MSP dla krajowej gospodarki jest udział tego sektora przedsiębiorstw w tworzeniu wartości dodanej. Rysunek 1.6. Wartość dodana w sektorze przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008 2013 w podziale na klasy wielkości [mln zł] Rysunek 1.7. Struktura wartości dodanej w sektorze przedsiębiorstw w Polsce w latach 2008 2013 w podziale na klasy wielkości [%] Źródło: Opracowanie własne na podst. danych GUS. 14

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Łącznie mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa generują ponad połowę wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwa w Polsce. Zgodnie z danymi GUS za 2013 rok, mikroprzedsiębiorstwa odpowiadały za 25,1% wartości dodanej, przedsiębiorstwa małe 12,0% a średnie 17,5%. Jednocześnie w literaturze przedmiotu wskazuje się na pewne niedoskonałości związane z analizą znaczenia sektora MSP przez pryzmat ich udziału w tworzeniu PKB. Wskazuje się bowiem na następujące ograniczenia: 13 trudności w określeniu rzeczywistego wyniku prowadzonej działalność, zwłaszcza w małych przedsiębiorstwach rodzinnych, ograniczenia wynikające z dostępności danych na temat mikroprzedsiębiorstw, większy, niż w przypadku przedsiębiorstw dużych, udział szarej strefy. Uwzględniając powyższe można szacować, że udział mikro, małych i średnich przedsiębiorstw w tworzonej wartości dodanej w Polsce jest wyższy niż wynika to z przedstawionych powyżej danych. 1.3. Znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarkach wybranych państw Unii Europejskiej Sektor małych i średnich przedsiębiorstw pełni również istotną rolę w gospodarkach pozostałych państw Unii Europejskiej. Łącznie w Unii Europejskiej, mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły w 2013 roku 99,8% wszystkich podmiotów niefinansowych prowadzących działalność gospodarczą. W tym samym okresie skupiały one 66,9% ogółu zatrudnionych oraz odpowiadały za 58,1% wytworzonej wartości dodanej. 14 Tabela 1.1. Liczba przedsiębiorstw w UE28, wartość dodana oraz zatrudnienie w 2013 roku Mikro Małe Średnie MSP duże RAZEM LICZBA PRZEDSIĘBIORSTW Liczba 19 969 338 1 378 374 223 648 21 571 360 43 517 21 614 908 Udział [%] 92,4% 6,4% 1,0% 99,8% 0,2% 100,0% ZATRUDNIENIE Liczba 38 629 012 27 353 660 22 860 792 88 843 464 44 053 576 132 897 040 Udział [%] 29,1% 20,6% 17,2% 66,9% 33,1% 100,0% WARTOŚĆ DODANA Mln EUR 1 362 336 1 147 885 1 156 558 3 666 779 2 643 795 6 310 557 Udział [%] 21,6% 18,2% 18,3% 58,1% 41,9% 100,0% Źródło: Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014, s. 15. 13 Ł. Żabski, Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce, s. 6. 14 Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014, s. 15. 15

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Ponad połowa ogólnej liczby przedsiębiorstw z sektora MSP w Unii Europejskiej skupia się w pięciu krajach: Włoszech (17,2%), Francji (12,0%), Hiszpanii (10,4%), Niemczech (10,2%) oraz Wielkiej Brytanii (8,0%). Małe i średnie przedsiębiorstwa z powyższych krajów mają też największy udział w wytworzonej wartości dodanej oraz w liczbie zatrudnionych. Powyższe kraje łącznie skupiają 62% zatrudnionych w sektorze przedsiębiorstw w UE oraz generują 70,9% wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwa na rynku unijnym. Rysunek 1.8. Znaczenie krajowych sektorów MSP w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej (2013) Udział w liczbie przedsiębiorstw Udział w wartości dodanej Udział w zatrudnieniu Źródło: Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery, Komisja Europejska, lipiec 2014. Podobnie jak w przypadku Polski, o dużym znaczeniu sektora MSP w gospodarkach poszczególnych państw Unii Europejskiej świadczy przede wszystkim ich liczba i udział w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych. Dane Eurostat wskazują, że w poszczególnych krajach UE udział małych i średnich przedsiębiorstw w liczbie przedsiębiorstw ogółem przekracza 99%. Największy udział MSP w strukturze podmiotów prowadzących działalność odnotowano w Grecji i Włoszech. W 2014 roku małe i średnie podmioty gospodarcze stanowiły tam odpowiednio 99,93% oraz 99,92% podmiotów gospodarczych. 15 15 Dane dla Grecji nie obejmują przedsiębiorstw z sektora energetyki. 16

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Na rynku włoskim odnotowano też najwyższą liczbę przedsiębiorstw z sektora MSP w całej Unii Europejskiej, wynoszącą w 2014 roku ponad 3,6 mln podmiotów. Do pięciu krajów o najwyższym udziale MSP w ogólnej liczbie aktywnych przedsiębiorstw należą także: Portugalia (99,91%), Hiszpania (99,88%) oraz Czechy (99,86%). Rysunek 1.9. Udział przedsiębiorstw z sektora MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw w wybranych krajach UE (2014) Źródło: Opracowanie własne na podst. danych Komisji Europejskiej. Tak wysoka liczba małych i średnich przedsiębiorstw skutkuje dużym udziałem tego segmentu podmiotów w PKB poszczególnych gospodarkach UE. W zdecydowanej większości krajów unijnych udział przedsiębiorstw z sektora MSP w wartości dodanej wytworzonej przez sektor przedsiębiorstw ogółem przekracza 50%. W krajach takich jak Cypr, Estonia, Malta, Łotwa oraz Grecja, analizowany wskaźnik ukształtował się natomiast na poziomie przekraczającym 70%. Rysunek 1.10. Udział przedsiębiorstw z sektora MSP w wartości dodanej wytworzonej przez sektor przedsiębiorstw w wybranych krajach UE (2014) Źródło: Opracowanie własne na podst. danych Komisji Europejskiej. 17

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Po drugie, znaczenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarek krajowych przejawia się w ich istotnym udziale w kreowaniu miejsc pracy. Liczba zatrudnionych w podmiotach z sektora MSP w liczbie zatrudnionych ogółem kształtowała się w 2014 roku w Unii Europejskiej średnio na poziomie 66,9%. Rysunek 1.11. Udział przedsiębiorstw z sektora MSP w liczbie zatrudnionych ogółem w wybranych krajach UE (2014) Źródło: Opracowanie własne na podst. danych Komisji Europejskiej. Badania wskazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw pełni także istotną rolę w eksporcie Unii Europejskiej. W 2011 roku mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa stanowiły ponad 80% eksporterów w Unii Europejskiej. W analizowanym okresie generowały natomiast 34% wartość eksportu. 16 Tabela 1.2. Udział sektora MSP w eksporcie w Unii Europejskiej w 2011 roku Liczba firm eksportujących** Wartość eksportu** [mln euro] 18 Mikro Małe Średnie Duże Pozostałe* Firmy eksportujące RAZEM Udział SME w eksporcie 352 900 187 402 73 551 23 319 121 556 759 849 81% 122 303 143 388 254 454 816 300 210 055 1 546 499 34% * przedsiębiorstwa o nieustalonym statusie ** w tabeli uwzględniono dane dla Holandii z 2010 roku Źródło: L. Cernat, A. Norman-López, A. Duch T-Figueras, SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014, s. 4. Największy udział liczby firm eksporterów z sektora MSP w przedsiębiorstwach eksportujących ogółem odnotowano w 2011 roku na Litwie (98%), Łotwie (97%), w Austrii (95%), Francji (94%), Szwecji (94%), Portugalii (94%). 16 L. Cernat, A. Norman-López, A. Duch T-Figueras, SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014.

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Tabela 1.3. Udział sektora MSP w eksporcie w Unii Europejskiej w 2011 roku w poszczególnych państwach Unii Europejskiej liczba firm eksportujących z sektora MSP [tys.] wartość eksportu firm z sektora MSP [mld euro] udział w liczbie firm eksportujących ogółem [%] udział w wartości eksportu ogółem [%] IT 119,6 80,2 90% 49% FR 82,2 54,8 94% 33% ES 72,7 31,7 65% 44% DE 72,3 118,6 59% 28% UK 61,7 49,6 90% 27% PL 28,3 8,1 93% 27% SE 25,4 15,4 94% 26% NL* 20,6 40,8 91% 41% PT 18,4 5,1 94% 47% AT 14,8 13,1 95% 35% DK 13,7 9,8 89% 35% BE 11,9 32,4 69% 34% CZ 7,9 4,4 60% 22% SI 7,7 2,8 88% 38% LT 7,6 3,1 98% 39% HU 7,5 3,4 92% 17% GR 7,4 4,3 62% 37% FI 7,3 6,1 91% 24% BG 7,2 2,5 86% 33% RO 5,7 4,7 87% 36% LV 3,1 1,7 97% 53% IE 3,0 22,0 79% 57% SK 2,8 1,4 87% 16% EE 2,7 2,6 61% 64% CY 0,9 0,3 73% 65% LU 0,8 0,4 76% 12% MT 0,6 0,9 91% 49% * dane za 2010 rok Źródło: L. Cernat, A. Norman-López, A. Duch T-Figueras, SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014, s. 5. Najwyższy udział pod względem wartości odnotowano natomiast na Cyprze (65%), w Estonii (64%) oraz w Irlandii (57%). 19

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Podkreślić należy jednocześnie odmienną charakterystykę sektora MSP w poszczególnych krajach unijnych. Sektor MSP różni się bowiem zarówno sposobem zarządzania, jak i przeciętną wielkością podmiotów zaliczanych do tego sektora. Jak wskazuje literatura przedmiotu, przeciętne przedsiębiorstwo zaliczane do sektora MSP na rynku niemieckim jest średnio dwukrotnie większe od analogicznych podmiotów w Hiszpanii oraz we Włoszech 17. Znaczne różnice w średniej wielkości przedsiębiorstw z sektora MSP, liczone liczbą zatrudnionych, potwierdzają dane Komisji Europejskiej. Podczas gdy średnia liczba zatrudnionych w podmiotach z sektora MSP na rynku niemieckim wyniosła w 2014 roku 274, w niektórych krajach nie przekraczała 10 osób. W Polsce analizowany wskaźnik wyniósł w 2014 roku 90 i był najwyższy wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Rysunek 1.12. Liczba zatrudnionych przypadająca na jeden podmiot z sektora MSP w wybranych krajach UE (2014) Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Komisji Europejskiej. MSP działające na rynku niemieckim posiadają wydzieloną strukturę właścicielską, podczas gdy małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku włoskim oraz hiszpańskim są bardzo często firmami rodzinnymi 18. Różnice pomiędzy przedsiębiorstwami z sektora MSP w państwach członkowskich UE obejmują także efektywność małych i średnich podmiotów gospodarczych funkcjonujących na poszczególnych rynkach krajowych. 17 Restoring financing and growth to Europe s SMEs. Four sets of impediments and how to overcome them., Bain & Company, Institute for International Finance, 2013, s. 1. 18 Tamże, s. 1. 20

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Rysunek 1.13. Średnia wartość dodana przypadająca na przedsiębiorstwo z sektora MSP w wybranych krajach UE w tys. EUR (2014) Źródło: Obliczenia własne na podst. danych Komisji Europejskiej. Na różnice w powyższym zakresie wskazuje zróżnicowanie wartości dodanej przypadającej na jeden podmiot z sektora MSP w poszczególnych krajach EU. Podsumowanie Podstawowe dane makroekonomiczne wskazują na istotne znaczenie sektora MSP w gospodarkach wybranych krajów Unii Europejskiej, w tym także w gospodarce polskiej. Małe i średnie przedsiębiorstwa generują średnio 50% PKB w UE, a także odpowiadają za blisko 67% ogółu zatrudnionych. Szczególnie duże znaczenie sektora MSP odnotowują Niemcy. W kraju tym skupionych jest 10,2% ogółu unijnych przedsiębiorstw z sektora MSP. Małe i średnie przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku niemieckim generują również 21,6% całkowitej wartości dodanej generowanej przez unijny sektor MSP oraz skupiają 18,8% zatrudnionych w tym sektorze ogółem. W Polsce, sektor mikro, małych i średnich przedsiębiorstw skupia natomiast 99,8% ogółu aktywnie funkcjonujących podmiotów. O wysokim znaczeniu tej grupy podmiotów dla gospodarki krajowej świadczy m.in. fakt, że ta grupa podmiotów skupia ponad 70% ogółu pracujących w sektorze przedsiębiorstw oraz wytwarza ponad 50% wartości dodanej. Literatura: Annual report on European SMEs 2013/2014. A partial and fragile recovery., Komisja Europejska, lipiec 2014. Cernat L., Norman López A., Duch T-Figueras A., SMEs are more important than you think! Challenges and opportunities for EU exporting SMEs, September 2014. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011. 21

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2011 roku, GUS, Warszawa 2013. Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2012 roku, GUS, Warszawa 2014. Evaluation of the SME Definition, Centre for Strategy & Evaluation Services, September 2012. Ignatiuk S., Konkurencyjność przedsiębiorstw z sektora MSP na rynku polskim, Economy and Management, 3/2011. Ignatiuk S., Wpływ przedsiębiorstw z sektora MSP na rozwój gospodarczy północno- -wschodniego regionu kraju, Economy and Management 2/2011, Politechnika Białostocka. Instrukcja uzupełniająca do pakietu FIREP, NBP, Warszawa, marzec 2013. Nowa definicja MŚP. Poradnik dla użytkowników i wzór oświadczenia, Komisja Europejska, 2006. Restoring financing and growth to Europe s SMEs. Four sets of impediments and how to overcome them., Bain & Company, Institute for International Finance. Rozporządzenie Komisji (WE) nr 70/2001 z dnia 12 stycznia 2001 r. w sprawie zastosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu d pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw. Skórska A., Jeż R., Wąsowicz J., Bariery i perspektywy rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw konsekwencje dla rynku pracy w Polsce, w: Przemiany rynku pracy w kontekście procesów społecznych i gospodarczych, red. J. Poteralski, Uniwersytet Szczeciński, 2007, s. 182 183. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej, Dz. U. 2004 Nr 173 poz. 1807. Zalecenie Komisji z dnia 6 maja 2003 r. dotyczące definicji przedsiębiorstw mikro, małych i średnich, 2003/361/WE. Żabski Ł., Rola sektora małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce. 22

2 Poziom wykorzystania finansowania zewnętrznego przez przedsiębiorstwa z sektora MSP w Polsce oraz wybranych krajach UE Wstęp Nieodłącznym elementem prowadzenia działalności gospodarczej jest kwestia pozyskania finansowania zarówno na działalność bieżącą, jak i inwestycyjną. Zagadnienie to jest szczególnie istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw, które cechuje duża wrażliwość na zmiany sytuacji płynnościowej. W niniejszym rozdziale przedstawiono strukturę wykorzystania poszczególnych źródeł finansowania przez przedsiębiorstwa z sektora MSP z uwzględnieniem różnic występujących pomiędzy rynkiem polskim oraz wybranymi rynkami unijnymi. W szczególności skoncentrowano się na znaczeniu poszczególnych form finansowania zewnętrznego, w tym przede wszystkim finansowania bankowego. Określenie znaczenia poszczególnych form finansowania stanowi bowiem punkt wyjścia dla dalszych rozważań na temat wpływu integracji rynku finansowego na dostępność sektora MSP do finansowania oraz szerzej, na rozwój gospodarczy kraju. 2.1. Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce oraz w wybranych krajach UE Literatura przedmiotu wyróżnia dwa podstawowe sposoby finansowania przedsiębiorstw: wewnętrzne oraz zewnętrzne. Do wewnętrznych źródeł finansowania zalicza się zysk zatrzymany, przychody ze sprzedaży aktywów oraz nadwyżki środków pieniężnych 19. Wśród zewnętrznych źródeł finansowania wyróżnić można natomiast m.in.: finansowanie bankowe, leasing, faktoring, kredyt kupiecki, emisję akcji lub papierów dłużnych, dotacje 20. Inna klasyfikacja dokonuje dodatkowo podziału na własne i obce źródła finansowania. Do środków własnych zalicza się finansowanie wewnętrzne oraz część finansowania zewnętrznego obejmującą m.in. wzrost udziałów, dopłaty wspólników lub akcjo- 19 M. Waga, Źródła finansowania działalności MSP w kontekście ich sytuacji finansowej, Studia BAS nr 1 (37) 2014, s. 34 35. 20 Tamże, s. 34 35. 23

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową nariuszy, emisję akcji oraz venture capital 21. Pozostałe zewnętrzne źródła finansowania należą do kategorii finansowania kapitałem obcym. Rysunek 2.1. Źródła finansowania działalności przedsiębiorstw Źródło: S. Kowalski, Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce z uwzględnieniem funduszy strukturalnych UE, w: Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Nr 76 (2009), s. 161. Przedstawione powyżej źródła finansowania działalności gospodarczej odnoszą się do ogółu przedsiębiorstw, bez uwzględnienia klasy wielkości danego podmiotu. Jak wskazuje jednak literatura przedmiotu, finansowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw wyróżniają następujące kwestie: 22 zróżnicowanie źródeł finansowania w poszczególnych fazach życia przedsiębiorstwa; niska skala wykorzystania finansowania zewnętrznego; niski poziom środków własnych; ograniczone możliwości samofinansowania oraz dostępu do finansowania obcego jako konsekwencja braku możliwości skorzystania z efektów skali; ograniczone możliwości finansowania poprzez rynek kapitałowy, jako konsekwencja dominujących wśród sektora MSP osobowych form organizacyjno-prawnych; 21 S. Kowalski, Źródła finansowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce z uwzględnieniem funduszy strukturalnych UE, w: Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Nr 76 (2009), s. 161. 22 M. Matejun, K. Szymańska, Finansowanie i wspomaganie rozwoju firm sektora MSP, w: Zarządzanie małą i średnią firmą w teorii i ćwiczeniach, red. M. Matejun, Difin, Warszawa 2012, s. 208. 24

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego utrudnienia w pozyskaniu finansowania na rynku bankowym, jako konsekwencja przede wszystkim wykorzystywania przez małe i średnie przedsiębiorstwa uproszczonych zasad rachunkowości; duża wrażliwość na zatory płatnicze. Cykliczne badania na temat wykorzystywanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa źródeł finansowania prowadzi Komisja Europejska we współpracy z Europejskim Bankiem Centralnym. Podstawowy podział źródeł finansowania zastosowany w tymże badaniu wyróżnia wewnętrzne oraz zewnętrzne źródła pozyskania kapitału. Do źródeł wewnętrznych zalicza się środki pochodzące z wewnętrznych przepływów kapitału, w tym przede wszystkim z zysku zatrzymanego, a także ze sprzedaży aktywów. 23 Zewnętrze źródła finansowania obejmują natomiast przede wszystkim: kredyt bankowy, kredyt w rachunku, linię kredytową, leasing, kredyt handlowy, dotacje, kredyt preferencyjny, emisję akcji, emisję obligacji oraz faktoring. 24 Powyższe badania wskazują, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw w dużym stopniu korzysta z finansowania zewnętrznego. Łącznie w Unii Europejskiej, odsetek podmiotów wskazujących na korzystanie z finansowania zewnętrznego wyniósł w 2013 roku 54%, podczas gdy z wewnętrznych źródeł finansowania korzystało niespełna 4% podmiotów. 22% deklarowało wykorzystywanie zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych źródeł finansowania a 20% nie korzystało z żadnych źródeł finansowania. 25 Także na rynku polskim i niemieckim struktura źródeł finansowania MSP jest zbliżona do średniej unijnej. O ile jednak korzystanie wyłącznie z finansowania zewnętrznego jest dominującym sposobem finansowania w tym segmencie przedsiębiorstw, zarówno w Polsce jak i w Niemczech odsetek podmiotów deklarujących taką strukturę finansowania jest nieznacznie niższy niż średnia dla UE. W 2014 roku, na finansowanie zewnętrzne jako jedyne źródło finansowania wskazywało 49,9% podmiotów funkcjonujących na rynku polskim oraz 45,2% małych i średnich przedsiębiorstw w Niemczech. Na rynku niemieckim odnotowano natomiast wyższy, w porównaniu z Polską i Unią Europejską, odsetek podmiotów deklarujących mieszaną strukturę źródeł finansowania, obejmującą zarówno finansowanie zewnętrzne, jak i wewnętrzne 32,9% wobec 21,6% w Polsce oraz 22,2% w Unii Europejskiej. 23 Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014, Komisja Europejska 2014, s.12. 24 Tamże s.12. 25 Dotyczy wykorzystania danego źródła finansowania w okresie ostatnich 6 m-cy poprzedzających badanie, 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013, s.20. 25

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Rysunek 2.2. Struktura źródeł finansowania przedsiębiorstw z sektora MSP w UE, Polsce oraz Niemczech (2013) Źródło: 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013. Podkreślić należy jednocześnie, że na przestrzeni ostatnich pięciu lat zaszły zasadnicze zmiany w zakresie struktury wykorzystywanych przez małe i średnie przedsiębiorstwa źródeł finansowania. Po pierwsze odnotowano istotny spadek wykorzystania finansowania wewnętrznego. O ile w roku 2009, 14% unijnych przedsiębiorstw z sektora MSP wskazywało tę formę jako jedyny sposób finansowania, w roku 2013 było to 3,7%. Oznacza to spadek na przestrzeni ostatnich czterech lat o 10,3 pkt. proc. Rysunek 2.3. Zmiana struktury źródeł finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w UE w latach 2009 2013 Źródło: 2013 SMEs Access to Finance survey. Analytical Report, Komisja Europejska, 2013 oraz SMEs Access to Finance. Survey 2011. Analytical Report, Komisja Europejska 2011. W tym samym okresie nastąpił wzrost znaczenia finansowania zewnętrznego. W roku 2009, finansowanie zewnętrzne stanowiło jedyną formę finansowania dla 27% ankietowanych podmiotów. W roku 2013 było to ponad 54% przedsiębiorstw. 26

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego O ile spadek znaczenia finansowania wewnętrznego odnotowano wśród przedsiębiorstw ze wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, skala spadku była zróżnicowana w poszczególnych krajach. W latach 2009 2013 najniższy spadek odsetka przedsiębiorstw wykorzystujących finansowanie wewnętrzne w ciągu sześciu miesięcy poprzedzających badanie odnotowano w Holandii ( 17,6 pkt. proc.), Czechach ( 19,7 pkt. proc.) oraz Estonii ( 19,7 pkt. proc.). Najwyższy spadek odsetka przedsiębiorstw, które deklarowały wykorzystanie finansowania wewnętrznego wystąpił natomiast na Słowenii ( 69,9 pkt. proc.) oraz Łotwie ( 68,8 pkt. proc.). Rysunek 2.4. Zmiana odsetka przedsiębiorstw, które wykorzystywały finansowanie wewnętrzne w latach 2009 2013 (w pkt. proc.) Źródło: Obliczenia własne na podst. Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., Komisja Europejska 2014 oraz Access to finance. Analytical report, September 2009. Dane na temat wykorzystania finansowania wewnętrznego publikuje także Bank Światowy. Zauważyć należy jednak, że dane te nie są porównywalne z informacjami pochodzącymi z badania Komisji Europejskiej. Po pierwsze badanie Banku Światowego obejmuje procent inwestycji finansowanych wewnętrznie. Po drugie klasyfikacja przedsiębiorstw do poszczególnych klas wielkości odbywa się na podstawie odmiennych kryteriów: do przedsiębiorstw małych zalicza się podmioty o zatrudnieniu od 5 do 19 pracowników, do przedsiębiorstw średnich należą podmioty o zatrudnieniu od 20 do 9 pracowników, natomiast do podmiotów dużych zaliczane są przedsiębiorstwa o liczbie pracujących nie mniejszej niż 100. Porównanie danych z lat 2009 oraz 2013 wskazuje, że dla analizowanych rynków, udział finansowania wewnętrznego w finansowaniu inwestycji wzrósł w latach 2009 2013. Może to być jednak wynikiem ogólnego spadku inwestycji w sektorze przedsiębiorstw w latach 2009 2013, które w pierwszej kolejności objęły inwestycje realizowane z wykorzystaniem finansowania zewnętrznego. 27

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Tabela 2.1. Odsetek inwestycji finansowanych z wykorzystaniem źródeł wewnętrznych w latach 2009 oraz 2013 w wybranych państwach UE Przedsiębiorstwa małe (liczba pracowników od 5 do 19) Przedsiębiorstwa średnie (liczba pracowników od 20 do 99) 2009 2013 2009 2013 Estonia 67,5% 79,0% 59,2% 68,7% Słowacja 61,9% 43,9% 53,3% 49,2% Węgry 59,6% 79,6% 55,0% 69,8% Łotwa 62,6% 79,3% 53,5% 73,8% Litwa 54,3% 59,0% 34,6% 67,7% Słowenia 55,5% 78,8% 52,6% 68,3% Czechy 75,0% 65,3% 65,7% 63,6% Polska 58,9% 81,3% 59,4% 64,3% Bułgaria 67,2% 86,6% 57,9% 57,7% Chorwacja bd 67,7% bd 77,8% Rumunia 56,5% 74,1% 51,0% 70,8% Źródło: Enterprise Surveys (http://www.enterprisesurveys.org), The World Bank. Wpływ na zmianę struktury źródeł finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w ostatnich pięciu latach miał niewątpliwie kryzys finansowy. Zgodnie z metodologią przyjętą przez Komisję Europejską w badaniu dostępności sektora MSP do finansowania, finansowanie wewnętrzne obejmuje przede wszystkim zysk zatrzymany. Tym samym źródła obniżenia znaczenia tej formy finansowania upatrywać należy w pogorszeniu wyników finansowych sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej. 2.2. Finansowanie bankowe jako podstawowe źródło finansowania zewnętrznego małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce Jak już wskazano powyżej, zewnętrzne źródła finansowania mają istotne znaczenie w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce. Szczególne znaczenie w tym zakresie ma finansowanie bankowe. Badania Komisji Europejskiej prowadzone we współpracy z Europejskim Bankiem Centralnym wskazują, że wśród przedsiębiorstw z sektora MSP, w 2014 roku 40% podmiotów korzystało w ciągu 6 miesięcy poprzedzających badanie z linii kredytowej, kredytu w rachunku lub zadłużenia w karcie kredytowej. 10% ankietowanych podmiotów korzystało natomiast z pozostałych kredytów bankowych. 28

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Rysunek 2.5. Źródła finansowania małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2014 roku* *dotyczy odsetka przedsiębiorstw, które wykorzystywały dany instrument finansowy w ciągu 6 m-cy poprzedzających badanie Źródło: Survey on the access to finance of enterprises (SAFE). Analytical Report 2014., European Commission 2014. Na duże znaczenie kredytu w strukturze finansowania działalności małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wskazują także liczne badania krajowe. Według raportu Agencji Rozwoju Innowacji, kredyt bankowy stanowił w 2012 roku najważniejsze źródło finansowania zewnętrznego wśród podmiotów z sektora MSP (wskazane przez 74% podmiotów). 26 Duże znaczenie kredytu bankowego w finansowaniu działalności małych i średnich przedsiębiorstw utrzymywało się także w latach wcześniejszych. 27 W Polsce dane na temat zadłużenia sektora MSP z tytułu kredytów bankowych publikowane są przez dwie instytucje: Komisję Nadzoru Finansowego (KNF) oraz Narodowy Bank Polski (NBP). Dane KNF obejmują kredyty dla małych i średnich przedsiębiorstw (szczegółowo definicja stosowana przez KNF opisana została w rozdziale 1). NBP publikuje natomiast dane o stanie zadłużenia tzw. przedsiębiorców indywidualnych, które mogą być utożsamiane z danymi na temat segmentu mikroprzedsiębiorstw. Według stanu na koniec grudnia 2014 roku, wartość zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom w Polsce wyniosła 175,7 mld zł i stanowiła 58% całkowitego zadłużenia sektora przedsiębiorstw. W strukturze zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych małym i średnim przedsiębiorstwom przez banki dominują kredyty operacyjne. Według stanu na koniec grudnia 2014 roku stanowiły one 35,7% ogólnego zadłużenia małych i średnich przedsiębiorstw. Kredyty inwestycyjne stanowiły natomiast 30,4% zadłużenia, a kredyty na nieruchomości 24,3%. 26 Finansowanie MŚP w Polsce w 2012 roku raport, Agencja Rozwoju Innowacji, Warszawa 20.02.2013. http://www.ariszkolenia.pl/ariszkolenia_files/user/finansowanie_msp_w_polsce_w_2012_r.pdf 27 Por. S. Juszczyk, M. Jasionek, Kredytowanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/eiogz_2011_nr89_s219.pdf 29

Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Rysunek 2.6. Zadłużenie (mln zł) sektora MSP z tytułu kredytów bankowych w Polsce w okresie 01.2011 12.2014 oraz udział kredytów dla MSP w kredytach dla przedsiębiorstw ogółem Rysunek 2.7. Struktura zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych przez banki małym i średnim przedsiębiorstwom (wg stanu na koniec 2014 roku) Źródło: Opracowanie własne na podst. danych KNF Dane Miesięczne dot. sektora bankowego (grudzień 2014). Jednocześnie wskazać należy, że w okresie od końca 2012 roku dynamika wartości zadłużenia MSP z tytułu kredytów uległa znacznemu osłabieniu, osiągając pod koniec 2013 roku wartości ujemne (wrzesień 2013 0,46%; październik 2013 0,59%; grudzień 2013 0,53%). W przypadku mikroprzedsiębiorstw, zadłużenie z tytułu kredytów i pożyczek udzielonych przez banki analizowane jest w oparciu o dane na temat zadłużenia przedsiębiorców indywidualnych. Według danych na koniec 2014 roku wartość wolumenu zadłużenia z tego tytułu wyniosła 57 mld zł. W strukturze zadłużenia dominowały kredyty o charakterze bieżącym (50,8%). Kredyty na inwestycje stanowiły w analizowanym okresie 25,3% a kredyty na nieruchomości 9,3%. 30

Wpływ integracji europejskiej w obszarze rynków finansowych na dostępność sektora MSP do finansowania zewnętrznego Rysunek 2.8. Wolumen zadłużenia z tytułu kredytów i pożyczek udzielonych przez banki przedsiębiorcom indywidualnym w okresie styczeń 2011 grudzień 2014 Rysunek 2.9. Struktura zadłużenia z tytułu kredytów udzielonych przez banki przedsiębiorcom indywidualnym (wg stanu na koniec 2014 roku) Źródło: NBP. Analizując strukturę źródeł finansowania działalności małych i średnich przedsiębiorstw uwzględnić należy różnice w sposobie finasowania działalności bieżącej oraz działalności inwestycyjnej. Dostępne badania rynkowe wskazują na duże znaczenie środków własnych w finansowaniu działalności inwestycyjnej. 28 Co więcej wskazuje się na rosnące znaczenie tej formy finansowania w latach 2011 2013. Zgodnie z badaniami IBnGR przeprowadzonymi dla Konfederacji Lewiatan, odsetek ankietowanych przedsiębiorstw zamierzających finansować inwestycje z kapitałów własnych wzrósł z 40,1% w roku 2011 do 48,3% w roku 2013. 29 Ponadto, w analizie stopnia wykorzystania poszczególnych form finansowania zewnętrznego pamiętać należy o wspomnianych już różnicach wynikających nie tylko z wielkości podmiotu gospodarczego, ale także z fazy jego rozwoju. Jak wskazuje bowiem literatura przedmiotu, przedsiębiorstwa młode mają często ograniczony dostęp do finansowania zewnętrznego, co jest konsekwencją wyższego ryzyka związanego z prowadzoną działalnością. 30 Badania wskazują, że podmioty funkcjonujące na rynku powyżej 5 lat, mają mniejsze problemy z dostępem do finansowania bankowego w porównaniu z przedsiębiorstwami o krótszej historii. 31 28 Por. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2011 2012, PARP, Warszawa 2013. 29 B. Wyżnikiewicz, Polskie MSP na drodze ku nowoczesności, Lewiatan 2013, s.53. 30 D. Zuzek, Źródła finansowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce i Unii Europejskiej, http://jmf.wzr.pl/pim/2013_1_3_36.pdf 31 Badanie rynku usług wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w Polsce. Obszar: Finansowanie zwrotne, wrzesień 2010, s. 49. 31