Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży

Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży Roman Maciej Kalina Jarosław Klimczak

Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży Roman Maciej Kalina Jarosław Klimczak Warszawa 2015

Recenzenci: Dr hab. Władysław Jagiełło prof. AWFiS Dr hab. Ryszard Kałużny prof. DSW Pod redakcją: Roman Maciej Kalina, Jarosław Klimczak Korekta: Roman Maciej Kalina, Jarosław Klimczak Copyrights 2015 Roman Maciej Kalina, Jarosław Klimczak ISBN 978-83-86630-06-6 Wydawca Ministerstwo Sportu i Turystyki Szkolny Związek Sportowy Zarząd Główny Wydanie I Warszawa 2015 Druk: Abavier Sp. z o.o. Warszawa

Spis treści Wprowadzenie 1. Dwie rzeczywistości sportu we współczesnym świecie... 1.1. Giętkość umysłu i ciała w opozycji do kultu prymitywnej siły... 1.2. Neogladiatorstwo największą porażką nowożytnego olimpizmu... 1.3. Agonistyczna natura człowieka przeszkodą i szansą złagodzenia relacji interpersonalnych deklaracja: HMA przeciw MMM... 2. Główne przesłanki i porządkowanie wiedzy o agresji i agresywności... 2.1. Pojęcie agresji i przemocy... 2.2. Pojęcie agresywności... 3. Przeciwieństwa agresji i agresywności... 3.1. Walka obronna... 3.2. Waleczność... 3.3. Dzielność jako ocena mieszana oraz kryterium dobrego wychowania i kształcenia... 4. Permanentne edukowanie do agresji perspektywa nasilenia zjawiska także poprzez sport... 4.1. O kontrolowanej przemocy w sporcie i wpływie sportu na agresywność dzieci i dorosłych... 4.2. Podejście alternatywne... 4.3. Związek dopuszczalnego kontaktu fizycznego podczas rywalizacji sportowej z nasileniem zachowań agresywnych... 4.4. Związki agresji sportowej z agresją instrumentalną, wrogą, życiową, z domaganiem się uznania oraz wpływ czynnika płci... 5. Redukowanie agresywności... 5.1. Niska skuteczność metod farmakologicznych i elektrowstrząsów... 5.2. Ograniczone możliwości sportu w redukowaniu agresywności... 5.3. Optymalna skuteczność terapii poznawczo behawioralnej... 6. Rekomendacje i programy przeciwdziałania poprzez sport przestępczości wśród dzieci i młodzieży w krajach Unii Europejskiej i w Stanach Zjednoczonych... 7. Raport z badań ewaluacyjnych... 7.1. Przesłanki, założenia i cele badań... 7.2. Metoda ewaluacji... 7.3. Materiał (badane osoby)... 7.4. Wyniki imówienie... 7.4.1. Struktura socjodemograficzna uczestników szkolenia... 7.4.2. Efekty szkolenia z perspektywy celów głównych projektu... 7.5. Wnioski i rekomendacje... 5 9 12 17 20 23 24 26 27 27 28 29 31 32 34 35 37 41 41 43 44 47 55 55 56 56 58 58 60 67

8. Zabawowe formy sztuk walki w diagnozowaniu agresywności człowieka... 8.1. Założenia metody... 8.2. Metodyczne i organizacyjne kryteria stosowania metody... 8.2.1. Rekomendowane zabawowe formy sztuk walki jako narzędzia diagnozowania agresywności... 8.2.2. Procedura walidacyjna... 8.2.3. Wtórna weryfikacja trafności wskaźników agresywności mierzonych metodami pośrednimi... 8.2.4. Dwie wersje dokumentowania zachowań agresywnych podczas zabawowych form sztuk walki... 8.2.5. Inne możliwości diagnostyczne zabawowych form walki... 8.2.6. Terapeutyczne aspekty sankcji... 8.2.7. Rekomendowane zabawowe formy walki z grupy kompleksowego rozwiązywania bezpośredniego starcia i możliwość nowych strategii... 9. Etyka prowadzenia badań (Bartłomiej Jan Barczyński)... 9.1. Rzetelność badawcza... 9.2. Odpowiedzialność wobec uczestników badań... 9.3. Użyteczność wyników badań... Piśmiennictwo... Załącznik... 69 71 72 74 75 78 79 84 85 87 89 92 93 94 96 108

Wprowadzenie Adresatem tej monografii jest każda osoba, która czyta polskojęzyczne teksty ze zrozumieniem. Wiek nie ma znaczenia. Najważniejsze jest, co człowiek pragnie w życiu osiągnąć i jakimi metodami. W jakim otoczeniu społecznym pragnie żyć. Czy samodzielne myślenie uważa za jeden z najistotniejszych zasobów, który jednak wymaga ustawicznej aktywacji intelektualnej i moralnej samego siebie, właśnie po to, by między innymi nie stać się przedmiotem czyjeś jawnej lub zakamuflowanej przemocy. Czy ma poczucie odpowiedzialności i gotowość do czynnej obrony członków własnej rodziny, własnego narodu przed nieuprawnioną przemocą w każdej możliwej postaci i przed jawną agresją jednostek lub nawet bardzo dużych zespołów. Czy akceptuje prawa innych ludzi do tego samego. Czy ma poczucie świadomości, że odpowiedzialność za całość, czyli ład globalny w coraz większym stopniu dotyczy każdego z osobna. Czy potrafi samodzielnie dociec personalnej i instytucjonalnej odpowiedzialności za niszczenie określonych segmentów względnego jeszcze ładu, czyli świata bez wojny globalnej, czy raczej bezrefleksyjnie przyjmuje narrację przenoszącą odpowiedzialność na wirtualny system. Czy zatem akceptuje świat, pozornie otwarty dla każdego, w którym jednak nie ma pewności, że pilot nie wcieli się w kamikaze, że samolot pasażerski nie zostanie zestrzelony przez sprawców o niemożliwej do ustalenia tożsamości, że nie wyleci w powietrze hotel, że muzea nie zamienią się w miejsca masowych egzekucji, woda i żywność nie zostaną zatrute, a powietrze śmiertelnie skażone. Właśnie wydarzenia ostatnich lat i miesięcy są wystarczającym powodem, by każdy samodzielnie myślący, odważny człowiek postawił elementarne pytanie: dlaczego najbardziej światła część Społeczeństwa Wiedzy, w tym najpoważniejsze instytucje ogólnoświatowe, odpowiedzialne za stymulowanie ładu globalnego nie potrafią tym zjawiskom przeciwdziałać skutecznie i systemowo, czyli w sensie profilaktycznym i terapeutycznym? Celem tej monografii jest właśnie wypełnienie tej poważnej luki i choć na skalę znacznie mniejszą, to jednak w rachunku całości istotną.

6 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży Ten optymistyczny ton ma silne uzasadnienie empiryczne. Największą inspiracją do napisania tej monografii był pozytywny odbiór przekazywanych treści przez ponad tysiąc animatorów sportu dzieci i młodzieży z całej Polski, którzy w ubiegłym roku uczestniczyli w jednodniowych szkoleniach na temat Ograniczania poprzez sport agresji interpersonalnej oraz poziomu zażywania substancji psychotropowych. Autorzy monografii mieli przyjemność i zaszczyt opracować ów program i prowadzić szkolenia. Wyniki badań ewaluacyjnych dotyczących efektów szkoleń są opisane w rozdziale siódmym. Było to przedsięwzięcie w ramach ogólnopolskiego programu Animator sportu dzieci i młodzieży, nadzorowanego przez Zarząd Główny Szkolnego Związku Sportowego. W warstwie dotyczącej profilaktyki przemocy i agresji interpersonalnej główny akcent położyliśmy na dwie kwestie. Pierwsza dotyczy niechlubnej roli mediów, zwłaszcza elektronicznych, które przewodzą w codziennym edukowaniu do przemocy i agresji na wszystkie możliwe sposoby od przebogatej filmoteki thrillerów, horrorów i mega hitów, po realne, krwawe walki, pozamykanych w klatkach neogladiatorów. Oportunista powie jest wolność, każdy może zmienić kanał telewizyjny. Co z tego, że kanały można zmieniać dowoli. Na próżno szukać stacji, która permanentnie dostarczałaby wiedzy przynajmniej częściowo równoważącej zgubny wpływ oddziaływania, szczególnie na dzieci i młodzież, po wielokroć oglądanych scen skrajnej przemocy i agresji. Taka wiedza wymaga właściwego uporządkowania oraz prostego, atrakcyjnego przekazu trzem podmiotom dzieciom i młodzieży, ich wychowawcom (rodzicom, prawnym opiekunom, nauczycielom różnych poziomów edukacji) i nade wszystko koordynatorom życia publicznego różnych szczebli z władzami Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego i Międzynarodowej Organizacji Zdrowia włącznie. Druga kwestia łączy się bezpośrednio ze sportem, albowiem urzeczywistniane są jego dwie wykluczające się wizje. Ta idealistyczna w zasadzie podlega refleksjom filozofów, pedagogów, socjologów, teoretyków kultury, artystów i twórców kultury itp. Sport, osadzony w realiach świata, jest pod presją ścierania się konieczności zaspokojenia biologicznej potrzeby aktywności fizycznej człowieka z możliwością zaspokajania także innych potrzeb, które są stymulowane przez różne grupy interesu (legalnego i nielegalnego biznesu, polityki, kultury masowej, środowisk przestępczych). Coraz mniej miejsca na sport dla wszystkich bez hipokryzji i bez negatywnego obciążenia skutkami działań przeróżnych grup interesu. Właśnie o sporcie, a w zasadzie jego specyficznych elementach, uwolnionym od ideologii i możliwych deformacji mówimy zarówno w sensie profilaktyki, jak i terapii agresywności młodzieży. Wprawdzie terapię powinna poprzedzać wiarygodna diagnoza, jednak główny rozdział tej monografii, czyli dotyczący diagnozowania agresywności, jest przedostatnim w kolejności. Wcześniej dostarczamy wiedzy o negatywnych i pozytywnych przykładach wpływu sportu na agresywność człowieka, a także o niskiej skuteczności terapii farmakologicznej i z wykorzystaniem elektrowstrząsów.

Zagadnienie terapii jest, naszym zdaniem, podjęte w zakresie niezbędnym do uwydatnienia głównego przesłania możliwości diagnozowania agresywności człowieka w toku zabawowych form sztuk walki. Ta atrakcyjna forma aktywności fizycznej jest już potencjalną możliwością terapii o walorach poznawczo behawioralnych. Taką aktywność może podjąć każdy animator sportu rozumianego jako aktywność rekreacyjną czy trening zdrowotny. Animator sportu jest wprawdzie już profesją, ale w rozumieniu potocznym to także ważna rola społeczna, w którą powinni wcielać się rodzice, starsze rodzeństwo, duchowni, harcmistrze itd. Warunkiem uczestnictwa w zabawowych formach sztuk walki jest elementarna sprawność motoryczna oraz zdolność rozumienia poleceń i opisywanych ćwiczeń. Te formy ćwiczeń nie wymagają dużej przestrzeni, przeciwnie. Mogą być wplatane w różne inne formy wysiłków fizycznych. Mogą stanowić swoistą formę rozgrzewki o efektach, jakie nie gwarantują modele tradycyjne. Konieczność przemiennego podejmowania w konwencji zabawowej działań ofensywnych i defensywnych na małej przestrzeni aktywizuje wszystkie mięśnie, pobudza percepcję, stymuluje funkcje fizjologiczne przygotowując organizm do kontynuowania dowolnego wysiłku i zawsze wzmacnia lub podtrzymuje dyspozycje obronne człowieka. Zabawowe formy sztuk walki, przy respektowaniu zasad, uczą szacunku do własnej i cudzej cielesnością. Uczą poszanowania godności drugich. W pewnym sensie same z siebie są terapią o walorach redukowania agresywności. Do zredagowania ostatniego rozdziału monografii zaprosiliśmy Bartłomieja Barczyńskiego, zastępcę redaktora naczelnego i redaktora prowadzącego naukowego czasopisma elektronicznego Archives of Budo. Jego wieloletnie doświadczenie redakcyjne oraz związane z organizowaniem badań klinicznych z udziałem ludzi, zlecanych przez duże podmioty międzynarodowe są najlepszymi rekomendacjami. Diagnostyka agresywności każdego konkretnego człowieka, niezależnie czy jest prowadzona z użyciem narzędzi dostępnych zawodowym psychologom klinicznym, czy poprzez obserwację bezpośrednią, dostępną profesjonalnemu animatorowi sportu dzieci i młodzieży, podlega tym samym kryteriom dochowania tajemnicy o danych osobowych. Obserwacje bezpośrednie tego zjawiska z wykorzystaniem tej prostej, opisanej w monografii metody są skorelowane z wynikami obserwacji klinicznych i dlatego są diagnozą wiarygodną, ale i z tego powodu dostęp do wyników musi podlegać prawnej ochronie. 7

8 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży

Rozdział 1. Dwie rzeczywistości sportu we współczesnym świecie Sport idealny opisany jest w wielu monografiach i podręcznikach akademickich. Jednakże nawet autorzy zdeterminowani kreowaniem humanistycznej wizji sportu i promowaniem potencjalnych wartości sportu w szerokiej perspektywie kultury fizycznej jednostki i społeczeństwa en bloc nie stronią od refleksji odsyłających mniej lub bardzie wprost do czujności przed możliwymi deformacjami. Tak czyni wybitny znawca problemu Krzysztof Zuchora, uczony, poeta, sportowiec. Do najgłębszych wartości sportu w ujmujący sposób, z właściwym dla siebie wyczuciem piękna, harmonii, troski o zwięzły a głęboki przekaz, ale i znawstwem praktyki, nawiązuje w jednej ze swych najnowszych monografii: Nauczyciel i wartości. Z filozofii kultury fizycznej i pedagogiki sportu (2009). W tym syntetycznym przeglądzie dzieł i myśli najwybitniejszych przedstawicieli kolejnych epok aż po współczesność jest wiele uzasadnień tezy, którą postawiliśmy w drugim zdaniu tego akapitu. Zuchora przywołuje między innymi głęboką myśl Pierre de Coubertin z Niedokończonej symfonii: Sport daje niewątpliwe zamiłowanie do siły, aż do siły kultywowanej, wypracowanej, kontrolowanej, uczciwie użytej. Jest to zamiłowanie zdrowe, z którego cywilizacja ciągnie znacznie więcej korzyści, niż ma strat [Coubertin 1994, s. 142]. Pierre de Coubertin (1863-1937), arystokrata, historyk i pedagog, uosabia bodaj wszystkie walory, w tym zwłaszcza charyzmę, zdeterminowanego wizjonera, który wskrzesił ideały olimpizmu i pozostał im wierny przez całe życie. Założył Międzynarodowy Komitet Olimpijski (MKOI lub IOC, oficjalne skróty) i był jego drugim przewodniczącym (1896 1925) pierwszy pełnił tę funkcję w latach 1894 1896 Dimitrios Wikielas (1835-1908). Coubertin był świadkiem okropności pierwszej wojny światowej a nowożytny ruch olimpijski nie zdołał zapobiec także drugiej, do rozpoczęcia której już nie dożył. Karta Olimpijska, Rozdział 1, Ruch Olimpijski, punkt 10 ustala, motto olimpijskie i jego przesłanie: «Citius, Altius, Fortius» (szybciej, wyżej, mocniej) wyraża aspiracje Ruchu Olimpijskiego [Karta 2013, s. 23]. Jednakże czysto pragmatyczne podejście jeśli

10 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży nawet przyjmiemy, że uwydatnienie ideałów olimpizmu w sposób uproszczony jest równie ważne, jak nawiązywanie do tradycji i budowanie pozytywnych emocji nie zwalnia od krytyki, że motto nie odwołuje się ani do humanistycznych wartości sportu, ani do konieczności respektowania norm etycznych w sporcie. Jest dość przykładów, by postawić hipotezę, że niepowodzeń w ruchu olimpijskim i w sporcie w ogóle należałoby upatrywać właśnie w dosłownym, a nie przenośnym, odczytaniu sensu tego przesłania przez wiele podmiotów związanych ze sportem i ruchem olimpijskim i podejmowaniu działań obliczonych wyłącznie na skuteczność. Dyrektywa szybciej, wyżej, mocniej nawiązuje bowiem wprost do sprawnościowego aspektu działania, przy czym sprawność rozumiemy w tej wypowiedzi w sensie czysto prakseologicznym. Prakseologia, jako nauka o robocie skutecznej, formułuje właśnie oceny sprawnościowe: skutecznie nieskutecznie. Notabene, sport bodaj najbardziej wyraziście spośród innych działań ludzkich unaocznia że skuteczność jest stopniowalna. Do rzadkości należy w sporcie klasyfikowanie konkurentów na identycznych pozycjach. W niektórych sportach jest to wręcz niemożliwe przy wyłanianiu ostatecznego zwycięzcy (w grach z krążkiem, piłką, lotką itp.[wg trafnej klasyfikacji Naglaka 2010] oraz w sportach walki). Właśnie podczas wymienionych gier i rywalizacji w sportach walki najwyraźniej przeplatają się oceny sprawnościowe (skutecznie nieskutecznie) z ocenami etycznymi (chwalebnie haniebnie). Niekiedy częstość decyzji sędziowskich opartych na ocenach etycznych (żółte i czerwone kartki, rzuty osobiste i karne, wykluczenia, dyskwalifikacje itd.) dominuje nad warstwą sprawnościową działań sportowców dokumentowaną bramkami, punktami itp. Utrzymujący się brak rozstrzygnięcia (remis) jest na ogół efektem bardzo skutecznych działań defensywnych sportowców obu stron. Hipotetyczne hasło skutecznie i godnie rozwiązałoby ten dylemat. Chłodna statystyka jest najlepszą argumentacją, że krytyka jest uzasadniona. Sensowność hasła szybciej, wyżej, mocniej odzwierciedla istotę tzw. sportów energetycznych o statusie olimpijskim (prawie wszystkich konkurencji lekkoatletycznych, pływania, triatlonu itd.). Czynnik koniecznej precyzji działania dotyczy między innymi łucznictwa, strzelectwa, gimnastyki, gier (zespołowych i jeden przeciw jednemu), sportów walki. Program letnich igrzysk olimpijskich obejmuje 36 dyscyplin sportowych i 302 konkurencje, w których wydaje się komplety medali. Tylko w 54% konkurencji zdecydowanie dominuje czynnik energetyczny (szybciej, wyżej, mocniej). Strzelectwo (15 konkurencji) jest sportem, gdzie ten czynnik jest skrajnie zredukowany. W programie zimowych igrzysk olimpijskich, wśród 15 dyscyplin sportowych i 98 konkurencji we wszystkich dominuje czynnik energetyczny (lub proporcjonalnie współdecyduje o wyniku z koniecznością bycia precyzyjnym podczas całego działania, jak łyżwiarstwo figurowe, lub w jego odpowiednich momentach, jak biathlon) o różnym czasie ekspozycji pojedynczych wysiłków i podczas całego czasu trwania konkurencji.

Dwie rzeczywistości sportu we współczesnym świecie 11 Jak widać nie zawsze da się sensownie pogodzić tradycję z nowoczesnością. Paradoksalnie, gdyby motto szybciej, wyżej, mocniej uzupełnić o dyrektywę precyzyjnie, to biathlon zasługuje na miano sportu z koroną (wszak to rodzaj męski). Co więcej. Biathlon nie tylko łączy konieczność wielokrotnego działania precyzyjnego przy narastającym obciążaniu organizmu wysiłkiem fizycznym, ale nadto wykorzystania nowoczesnej technologii (karabinka), jako istotnego narzędzia walki sportowej. Istny sport przyszłości, w sensie przygotowania człowieka do różnej działalności zawodowej, gdzie wymagane jest utrzymanie w długim czasie zdolności wydatkowania dużej energii przy zachowaniu optymalnej skuteczności działań precyzyjnych. Ani biathlon, ani jakikolwiek sport energetyczny (abstrahując od gier i sportów walki, gdzie przygotowanie kondycyjne jest również ważne, jak tzw. przygotowanie taktyczno-techniczne i wolicjonalne) nie wypełniają diagnostycznej wyrazistości hasła skutecznie i godnie, jak właśnie gry zespołowe i sporty walki. O dyskwalifikacjach na skutek stosowania niedozwolonego dopingu dowiadujemy się na ogół w kilka miesięcy po igrzyskach, niekiedy przed igrzyskami. Skuteczność i stopień respektowania reguł fair play widać gołym okiem podczas każdego meczu, każdej walki na macie, planszy, w ringu. Sport nie jest jednorodny pod wieloma względami. Z dobrodziejstw technologii (abstrahując od aparatury pomiarowej, bez której sport profesjonalny nie może się już obejść) spośród graczy najbardziej korzystają hokeiści a w sportach walki szermierze. Cielesność graczy w najwyższym stopniu chronią przepisy gry w koszykówkę. W olimpijskich sportach walki, gdzie wzajemne działania kierowane są bezpośrednio na ciało konkurenta, tylko judoka walczy boso, w prostym ubiorze, na elastycznym podłożu zapewniającym amortyzowanie upadku. Ochronę ciała mają zapewnić z jednej strony umiejętności bezpiecznego upadku z chwilą niespodziewanego wytrącenia z równowagi prze konkurenta, z drugiej umiejętność asekurowania tego upadku przez konkurenta oraz przestrzeganie reguł walki przez obie strony (zapasy częściowo te kryteria spełniają także). Koszykówka i judo są jakby same z siebie naturalnymi narzędziami weryfikowania w jakim stopniu człowiek respektuje w tych działaniach dyrektywę skutecznie i godnie są dostępne dowolnemu zewnętrznemu obserwatorowi. Są cztery możliwe wyniki obserwacji, czyli cztery możliwe oceny mieszane działań każdego uczestnika bądź podczas meczu, bądź podczas walki: skutecznie chwalebnie ; skutecznie haniebnie ; nieskutecznie chwalebnie ; nieskutecznie haniebnie. Zasada skutecznie i godnie nawiązuje wprost do sedna idei olimpizmu i dziw bierze, że władze Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego nie zdecydowały się na tak proste, czytelne motto.

12 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży 1.1. Giętkość umysłu i ciała w opozycji do kultu prymitywnej siły Profesor Jigoro Kano (1860-1938) był niemal rówieśnikiem de Coubertin i pierwszym przedstawicielem Japonii w Międzynarodowym Komitecie Olimpijskim (od 1909 roku do końca życia). Razem współpracowali. Jednak świat zna i podziwia Kano za stworzenie systemu komplementarnej edukacji moralnej i fizycznej, który nazwał judo Kōdōkan [Jigoro, 2009]. Judo idea, system wychowania moralnego i fizycznego, ale także jako sport (podczas Igrzysk Olimpijskim w Tokio 1964 dyscyplina pokazowa, a od Igrzysk w Monachium 1972 sport o statusie olimpijskim) kumuluje nie tylko wszystkie zalety użycia siły fizycznej w sposób zdefiniowany przez Coubertin w Niedokończonej symfonii. Jigoro Kano w sformułowanej pierwszej z etycznych zasad judo seiryoku-zenyō ( most efficient use of energy [Jigoro 2009, s. 38], co w swobodnym tłumaczeniu oznacza najbardziej efektywne wykorzystanie energii, wyjaśnia dalej (s. 39-43), że chodzi łącznie o takie użycie potencjału fizycznego (siły mięśniowej), duchowego i możliwości intelektualnych, by służyły one możliwie najlepiej jego rozwojowi, wykonaniu wszystkich zadań z najlepszym skutkiem dla postępu społecznego i dobrobytu kraju. Tę, oraz drugą z głównych zasad (ideałów) judo: jita-kyōei (wzajemnego dobrobytu dla siebie i innych), formalnie opublikował w styczniu 1922 roku w Kōdōkan Bunkakai [tamże, s. 39]). Znamienne jest, że te zasady Kano publikuje, kiedy ma 63 lata, a trening jiu-jitsu (skąd czerpał inspirację do stworzenia judo) rozpoczął gdy miał siedemnaście lat. Zatem obie zasady kumulują wiele lat doświadczeń wynikających z codziennej praktyki i ustawicznych rozważań teoretycznych. Znacznie wcześniej zasadę seiryoku-zenyō precyzyjnie wyłożył Jigoro Kano na dworze cesarskim, co ostatecznie przesądziło o akceptacji judo, jako pożytecznej metodzie wychowania japońskiej młodzieży. Znamienne fragmenty tego uzasadnienia: Nazwałem tę formę walki judo zamiast jiu-jitsu. «Ju» znaczy miękki, elastyczny, ustępliwy, lub ustępować, «do» sposób, zasada, i tak jiu-jitsu znaczy sztuka lub ćwiczenia (praktyka unikania, które polega na ustępowaniu celem osiągnięcia końcowego zwycięstwa, judo oznacza zasadę tego działania (...). Ale (...) sposoby odnoszenia zwycięstwa nad przeciwnikiem za pomocą jiu-jitsu nie polegają tylko na ustępowaniu. Niekiedy uderzamy (ręką, nogą, dusimy przeciwnika) i tego rodzaju działanie jest formą przeciwstawną do sztuki ustępowania (...). Jeżeli więc umiejętność ustępowania nie może wyjaśnić wszystkich form walki jiu-jitsu, to czy istnieje reguła, która stosuje się do wszystkich przypadków. Tak, jest taka zasada: zasada maksymalnej skuteczności w użyciu ciała i umysłu. Jiu-jitsu nie jest niczym innym, jak zastosowaniem tej najogólniejszej zasady do ataku i obrony w walce (...). Ta sama zasad może się odnosić do rozwoju ciała, może je uczynić silniejszym i pożyteczniejszym. To jest to wszystko, co stanowi o wychowaniu fizycznym. Może

Dwie rzeczywistości sportu we współczesnym świecie 13 ona być stosowana również w podnoszeniu siły intelektualnej i moralnej (...). Dałem tej zasadzie o absolutnej ogólności nazwę judo. Judo w jednym ze swych aspektów może być studiowane i ćwiczone jako umiejętność ataku i obrony (...) takie zastosowaniu judo (w ataku i obronie) było jedynie formą poznania i ćwiczenia pod nazwą jiu-jitsu. Ale przekonałem się, że poznanie samej zasady w jej całej ogólności jest ważniejsze od prostego uprawiania jiu-jitsu (...) ponieważ prawdziwa wartość tej reguły nie tylko pozwala ją zastosować do wszystkich aspektów życia, ale oddaje nam wielką przysługę w uczeniu się samego jiu-jitsu. Do tej samej konkluzji można dojść nie tylko przez ćwiczenie, ale także przez filozoficzną interpretację działań codziennych lub przez rozumowanie abstrakcyjne (...). Jakikolwiek by był cel, najlepszym sposobem osiągnięcia go jest użycie swojego ciała i umysłu, które daje maksimum efektu. Raz zrozumiana zasada może być stosowana we wszystkich aspektach życia i w każdej działalności oraz pozwala na prowadzenie życia bardziej racjonalnego i godnego. Celem judo jest więc wpoić postawę szacunku dla maksymalnego wykorzystania działania [Kano 1974, s. 192-195]. Jigoro Kano, podobnie jak Pierre de Coubertin, był świadkiem okropności pierwszej wojny światowej, a judo, podobnie jak nowożytny ruch olimpijski, nie zdołało zapobiec także drugiej wojny światowej, do rozpoczęcia której Kano także nie dożył. Autor teorii walki obronnej siedemdziesiąt lat po opublikowaniu przez Kano obu zasad, mając historyczną świadomość której ani Coubertin, ani Kano mieć nie mogli możliwości człowieka dwudziestego wieku, który tę zasadę potrafi użyć wybiórczo w celach destrukcyjnych, uściśla ją następująco: maksimum efektu w użyciu umysłu i ciała, a także innych ludzi i (lub) rozporządzalnych środków pozapodmiotowych wyłącznie w celach godziwych, czyli godnych człowieka [Kalina 1991, s. 289]. Tak sformułowana zasada, faktycznie scala seiryoku-zenyō i jita-kyōei w jedną dyrektywę, która wpisuje się w kryteria uprawnionych ocen mieszanych sprawnościowo etycznych (prakseologicznych i nauki o moralności). Ta kwestia, ze względu na kluczowe znaczenia, zostanie rozwinięta w dalszej części monografii. W igrzyskach starożytnych kulminacyjnym momentem rywalizacji, w najbardziej prestiżowej dyscyplinie antycznym pięcioboju, pentathlonie były walki zapaśnicze. Nic dziwnego, wszak walka wręcz była podstawowym sposobem rozstrzygania ówczesnych bitew i wojen. Ale reguły walk zapaśniczych przenikały się z zasadami toczenia walk na polach bitewnych z królem mógł walczyć tylko król. Reguły walk zbrojnych w Grecji epoki Homera (znacznie wyprzedzającej okres igrzysk, o których mowa w poprzednim akapicie) uwzględniały następujące zasady: oszczędź tego, kto się korzy i prosi o litość; szanuj posła; przestrzegaj rozejmu; zezwalaj na pogrzeb poległych; powstrzymuj się od przechwałek nad trupem [Sandstrom 1924, Ossowska 1986]. Homer [1986] dostarcza znakomitych opisów ówczesnych walk podczas igrzysk na cześć poległego pod Troją Patroklesa (XII wiek p.n.e), wodza jednego z plemion achajskich. Zasadnie możemy traktować je, jako idealizację przyszłego staro-

14 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży żytnego olimpizmu. Notabene, pierwsze udokumentowane igrzyska odbyły się w roku 776 p.n.e. Spośród opisanych przez Homera igrzysk, ponad trzecią część stanowiły walki, które współcześnie kwalifikują się do sportów walki (boks, zapasy, walka w zbroi, co byłoby analogiczne do kendo, choć adaptowane z innej kultury). Opisy tych walk unaoczniają ich edukacyjny charakter dla samych walczących, ale także widzów, głównie innych wojowników. Sędziami byli natomiast najznamienitsi wodzowie najwaleczniejsi, najbardziej doświadczeni i sprawiedliwi. Odys podczas walki zapaśniczej podstępnym uderzeniem od tyłu podciął kolana Ajasa, co jednak wywołało zdumienie tłumu (dezaprobatę dla tego czynu). Kiedy Achilles, wódz znamienity, widząc że zmagania Odysa z Ajasem nie zostaną rozstrzygnięte za pomocą metod godziwych, i że przeradzają się w walkę podstępna, rzecze: Walkę przerwijcie i trudów, co niszczą moc, zaniechajcie. Obaj zwycięscy jesteście. Nagroda do obu należy [Homer 1986 s. 547]. Gdy podczas walki w zbroi, której celem było przebicie pancerza konkurenta i utoczenie kropli krwi, Diomedes usiłował ostrzem włóczni ugodzić Ajasa w szyję, wówczas zatrwożeni widzowie krzyknęli, by walkę przerwać i dać nagrodę obydwóm. Walkę przerwano, ale pierwszą nagrodę otrzymał Diomedes za przewagę wykazaną nad konkurentem. Homer dostarcza także opisów zachowań skutecznych i zarazem godnych podczas tego rodzaju walk turniejowych. Podczas walki bokserskiej Epejos własną ręką podtrzymał upadającego na ziemię po otrzymanym od niego uderzeniu Euryala. Dyrektywa skutecznie i godnie ma więc swój pierwowzór historyczny i nawiązuje do czasów jeszcze sprzed pojawienia się starożytnego olimpizmu. Jest dowodem, że agonistyczną naturę człowieka można z pożytkiem dla ogółu okiełznać. Przeciwieństwem tego rodzaju działań społecznych, ukierunkowanych na kontrolowanie przemocy podczas walk obwarowanych umownymi zasadami, w dużym stopniu edukacyjnych dla walczących i widzów (swoista rozrywka o podłożu refleksyjnym), okazały się rozpowszechnione w cesarstwie rzymskim igrzyska gladiatorskie, sankcjonujące zabijanie ludzi na oczach wielotysięcznych rzesz, podczas bezwzględnych walk na śmierć i życie. Znamienną datą jest wydanie przez Konstantyna Wielkiego edyktu znoszącego igrzyska gladiatorskie (326 r.n.e.). Proces trwał bardzo długo. Konstancjusza (357 r.n.e.) wydaje edykt zabraniający, pod groźbą kary, żołnierzom i urzędnikom w Rzymie uczestniczenia w widowiskach gladiatorskich. Cesarz Honoriusza likwiduje (399 r.n.e.) istniejące jeszcze w Rzymie szkoły gladiatorów. Nie przerwał tego precedensu heroiczny czyn Telemachusa (św. Almachiusa), mnicha z Azji Mniejszej, (...) który rzucił się na arenę, by rozdzielić walczących gladiatorów, i został rozdarty na strzępy przez rozwścieczony tłum [Grant 1979 s. 148-149]. Ostateczne zniesiono igrzyska gladiatorów w 681 roku. Trwający blisko 350 lat ten proces można uznać za jeden z najbardziej przekonujących dowodów, że oglądanie scen skrajnej przemocy i agresji jest dla człowieka szczególnie atrakcyjne.

Dwie rzeczywistości sportu we współczesnym świecie 15 Ludzie czasów igrzysk gladiatorskich nie byli jednak edukowani do zachowań agresywnych tak intensywnie, jak współcześni mieszkańcy państw, w których powszechnie dostępne są media elektroniczne. Wyniki licznych badań dowodzą, że w Ameryce i krajach europejskich już od ponad ćwierć wieku przemoc dominuje w ośmiu widowiskach na dziesięć wyemitowanych w okresach największej oglądalności, a na godzinę przypada przeciętnie pięć do sześciu brutalnych scen [Aronson 1997 s. 321-332]. Przeciętna osoba zanim osiągnie 18 rok życia obejrzy około 26 tysięcy morderstw [Benson i wsp. 1994]. W ostatnim dwudziestoleciu nastąpiła intensyfikacja neogladiatorstwa. W ciągu ostatniego pięciolecia każdego dnia co najdziwniejsze, także na kanałach telewizyjnych, które posługują się nazwą sport lub połączeniem wyrazowym z tym słowem (np. extreme sport) można oglądać krwawe walki pozamykanych w klatkach współczesnych gladiatorów. Nomą jest masakrowanie ociekającego krwią, powalonego neogladiatora. Oficjalnie to Mix Martial Arts (choć są także inne nazwy, ale istota się nie zmienia), czyli używając słów bardziej wyszukanych kompilacja sztuk walki. Mistrz olimpijski w judo (1976) Siergiej Novikov stworzył sport walki unifight, który jest autentyczną kompilacją różnych sportów i sztuk walki i w 2000 roku zarejestrował w Paryżu International Unifight Federation. Wikipedia, w anglojęzycznej charakterystyce Unifight (Universal Fight) podaje: Parenthood Modern martial art. Rywalizacja sportowa unifight polega na: a) pokonywaniu specjalnego toru przeszkód, które uwzględnia także strzelanie z pneumatycznego, lub laserowego pistoletu i rzucanie do celu (dorośli specjalnym nożem sportowym, dzieci piłeczką tenisową); b) walce wręcz na ringu (lub macie), którą można realizować w kilku wariantach: podczas formuły light dozwolone są wyłącznie obalenia i rzuty, podczas formuły semi-light rzuty, dźwignie i duszenia, podczas formuły classic walka toczy się w specjalnych rękawicach i z ochraniaczami na głowach i można stosować oprócz rzutów, obaleń, dźwigni i duszeń uderzenia rękami i nogami, ale tylko w postawie wertykalnej (w formule dla dzieci nie stosuje się uderzeń); Winter Universal Fight tor przeszkód zastąpiono tu rywalizacją w biegu na nartach (na dystansie 2 x 200 metrów) połączoną ze strzelaniem do celu, a walkę na ringu, walką na śniegu ograniczoną do rzutów i obaleń. Jest to sport wyjątkowy na tle innych sportów walki i o unikalnych walorach zdrowotnych, wychowawczych i widowiskowych. Podczas trzech pierwszych wariantów na początku konkurenci w niebieskim i czerwonym stroju uczestniczą w rywalizacji na

16 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży identycznych torach przeszkód. Trwa to około 30-60 sekund (w zależności od kategorii wagowej, wieku, wytrenowania i charakterystyk toru). Nie chodzi tu o jeden rodzaj lokomocji, ale o wszechstronną sprawność fizyczną połączoną z umiejętnościami szybkiego i precyzyjnego działania podczas intensywnego wysiłku fizycznego i rywalizacji. Regulaminy zawodów unifight opracowane są pod kątem ochrony zdrowia i godności uczestników, zabraniają działań zagrażających bezpośrednio życiu czy zdrowiu zawodników. W formule classic, gdzie dozwolone są uderzenia rękami i nogami, zawodnicy unifight walczą w ochraniaczach na głowie i nogach oraz w odpowiednich rękawicach. Muszą przestrzegać rycerskiej zasady zabraniającej uderzania leżącego konkurent. Mogą zadawać uderzenia tylko w określone miejsca ciała konkurenta znajdującego się w postawie wertykalnej. Walka odbywa się na elastycznym podłożu, na ringu lub odpowiedniej macie, w specjalnym, miękkim obuwiu. Regulaminowa minuta przerwy po dotarciu pierwszego z konkurentów do ringu (maty) przeznaczona na założenie ochraniaczy nie obniża rangi widowiska. Drugi jeszcze biegnie po torze przeszkód, gdzie może stracić pierwszy punkt, lub odpaść z dalszej rywalizacji (jeśli przekroczy czas rywala o 1,5 proporcji czasu). Po przerwie toczą dwie rundy po 2 minuty każda jeśli nie zdołają zakończyć walki przed czasem w dozwolony sposób. To wszystko zapewnia wielką różnorodność i atrakcyjność sportowego widowiska. Zwyciężać mogą tu tylko sportowcy bardzo sprawni motorycznie, wszechstronnie przygotowani technicznie i w pełni kontrolujący własne działania [Harasymowicz i wsp. 2014]. Termin sztuki walki przez pewien czas przyciągał swą magią najpierw środowiska akademickie (studentów i młodych pracowników nauki) i twórców filmowych, za nimi miliony młodzieży na całym świecie, błyskotliwych koordynatorów, którzy od stowarzyszeń narodowych potrafili zorganizować się w federacje o zasięgu międzynarodowym i ogólnoświatowym. Dopiero po pewnym czasie włączyły się środowiska naukowe. Póki co bardziej widoczna jest anty kultura sztuk walki pod fałszywą maską mieszanych sztuk walk (MMA mix martial arts), które ze sztuką nie mają nic wspólnego. Neogladiatorzy, a przede wszystkim ich mocodawcy, zawłaszczyli dwa człony tej nazwy, martial arts, co oznacza sztuki walki, bez słowa sprzeciwu podmiotów otoczenia społecznego odpowiedzialnych za ład prawny, moralny, wysoką kulturę i najlepiej rozumiane dobro ogółu. Od 2000 roku regularnie odbywają się mistrzostwa świata unifight, ale dla mediów atrakcyjny nie jest ani jako sport, ani jako forma zdrowotnego treningu opartego na sztukach walki. W przestrzeni medialnej prymat dzierży kult prymitywnej siły i walk niszczycielskich. Główną rolę w tej narracji, przeliczanej na godziny emisji w tygodniach kalkulacyjnych, jest powiększająca się z każdym rokiem filmoteka thrillerów, horrorów i mega hitów. Konkurencją dla tej filmoteki, bez skrupułów wtłaczaną w sportowe kanały telewizyjne, są igrzyska neogladiatorów i inne krwawe sporty (niestety, boks posiada status sportu olimpijskiego). Te walki nie pozostawiają złudzeń, że krew, wstrząśnienie mózgu, masakrowanie leżącego człowieka nie są wytworami

Dwie rzeczywistości sportu we współczesnym świecie 17 świata wirtualnego. Neogladiatorzy gwarantują, że widowisko jest autentyczne, a podniecony tłum zapewne doznaje podobnych wrażeń, jak rozdzierający przed wiekami na strzępy mnicha Telemachusa tylko dlatego, że ośmielił się wtargnąć na arenę, by rozdzielić walczących gladiatorów. Podkreślamy ponownie, że tak intensywnej, powszechnie akceptowanej edukacji do agresji nigdy w historii ludzkości nie było. Proceder nigdy nie dotyczył populacji globalnej. 1.2. Neogladiatorstwo największą porażką nowożytnego olimpizmu Igrzyska olimpijskie zostały zniesione przez cesarza Teodozjusza I Wielkiego w roku 393 n.e. Powodem był ich pogański charakter oraz wiele sytuacji łamania regulaminu zawodów i zasad między innymi zawieszenia broni, czy uczestnictwa w zawodach jedynie Greków [Krawczuk 2005, s. 430]. Nie dysponujemy przekazem historycznym, który świadczyłby o społecznych protestach z tego powodu. Historycy dostarczają natomiast opisów świadczących o stopniowej brutalizacji dyscyplin starożytnych igrzysk, które dzisiaj kwalifikujemy do sportów walki. Zapasy zostały włączone do programu 18 Igrzysk. Zwycięzca musiał trzykrotnie powalić przeciwnika na ziemię. Źródła mówią o jeszcze drugiej wersji zapasów (walce w postawie horyzontalnej), gdzie poddanie się walczący sygnalizował uniesieniem ręki. Podczas 18 Igrzysk po raz pierwszy przeprowadzono rywalizację w pentathlonie. Zwycięzcą mógł zostać ten, kto pokonał przeciwników dwóch dowolnych konkurencjach oraz w zapasach. Od Igrzysk 23 Olimpiady pojawiła się walka na pięści, która z czasem stała się najbardziej krwawym widowiskiem zawodów. Dużą popularnością wśród widzów cieszył się pankration (od pan całkowita, wszech oraz krátos siła, moc, władza). Było to połączenie boksu i zapasów. Dyscyplinę wprowadzono do programu 33 starożytnych igrzysk olimpijskich (648 roku p.n.e.). Pokonany zawodnik sygnalizował poddanie podniesieniem ręki (obowiązywały tylko trzy reguły nie wolno było atakować oczu przeciwnika, genitaliów oraz gryźć). Według przekazów historycznych większość walk w pankrationie kończyła się poddaniem, a wypadki śmiertelne były niezwykłą rzadkością. Złagodzona forma olimpijskiego pankrationu była przewidziana dla młodych chłopców. Odrodzenie sportów walki w Europie (abstrahując od rycerskich turniejów szermierczych) rozpoczyna się od form łagodnych. Ponoć pierwsze podręczniki zapasów datowane są na rok 1350. W 1719 roku James Figg otworzył w Londynie English School of Arms and Art of Self-Defense Academy, ogłosił się mistrzem bokserskim i do 1730 toczył walki z pretendentami (jedną przegrał i był to jedyny przypadek na 250, które w swym życiu stoczył). Pierwsze mistrzostwa świata odbyły się wśród zawodowców: 1816 rok, St. Luis, USA. Boks pojawił się w programie nowożytnych igrzysk olimpijskich już w 1904 roku (Saint Louis). Podczas Igrzysk

18 R.M.Kalina, J. Klimczak - Sport w profilaktyce i terapii agresywności młodzieży Olimpijskich w 1912 roku, w Sztokholmie, nie było go w programie, albowiem wówczas w Szwecji boks był zakazany. Ten krótki rys historyczny oraz dotychczasowa treść monografii ukazują, że przez tysiąclecia ścierają się dwie tendencje. Jedna jest dowodem, że dla części populacji walka między ludźmi polegająca na bezpośrednim starciu, gdzie istota rywalizacji polega na różnych formach nacisku fizycznego na ciało konkurenta, może mieć znaczenie zdrowotne i edukacyjne. Ci ludzie rozumieją, że odpowiednio obwarowana przepisami walka wręcz we współczesnym rozumieniu sport walki może być pasjonującym widowiskiem o walorach estetycznych, skłaniającym do ważnych refleksji, dostarczającym młodzieży wzorców godnych naśladowania. Jeżeli abstrahujemy od części osób stroniących od widowisk sportowych i mediów, to tę drugą część populacji stanowią ludzie, których łączy szczególne upodobanie do walk niszczycielskich (terminy przemoc i agresja są zbyt łagodne). Najwięcej jest wśród nich ludzi, którzy czerpią przyjemność z oglądania krwawych walk na żywo. Neogladiatorów jest wystarczająca liczba, by gwarantować oczekiwany standard widowiska. Jest bezsporne, że grupa biznesmenów, wspierana przez lobby polityków, wraz z korporacjami mediów elektronicznych czerpią olbrzymie zyski z tych widowisk. Powstaje elementarne pytanie, co jest powodem, że przy obiektywnie negatywnych skutkach społecznych, kumulowanych głównie w obszarach zdrowia psychicznego i zdrowia społecznego, a w przypadku samych neogladiatorów ewidentnie także w sferze zdrowia somatycznego, brak jest zarówno oficjalnie nagannej oceny tego zjawiska (które marginalnym nie jest przeciwnie), jak i sensownych przeciwdziałań ze strony Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego (MKOI) oraz Międzynarodowej Organizacji Zdrowia (WHO)? Do tak postawionego pytania upoważniają doniosłe w sensie humanistycznym i zdrowotnym: wyartykułowane precyzyjnie zasady współczesnego olimpizmu (Karta Olimpijska); oraz uznana za podstawowy wskaźnik zdrowia pozytywnego sprawność fizyczna a permanentna aktywność fizyczna za wiodący czynnik rozwijania, utrzymania lub przywracania zdrowia, jako źródła życia codziennego (Health Promotion Glossary, WHO). Do wyartykułowania sprzeciwu wobec ekspansji neogladiatorstwa zobowiązuje MKOI treść już dwóch pierwszych (z siedmiu) punktów Fundamentalnych zasad olimpizmu [Karta 2013, s. 11-12]: 1. Olimpizm jest filozofią życia, chwalącą i łączącą w zrównoważoną całość jakość ciała, woli i umysłu. Łącząc sport (podkr. autorów) z kulturą i edukacją, olimpizm dąży do stworzenia sposobu życia opartego na radości z wysiłku, wychowawczych wartościach dobrego przykładu, odpowiedzialności społecznej i poszanowaniu uniwersalnych podstawowych zasad etycznych. 2. Celem olimpizmu jest, aby sport (j.w.) służył harmonijnemu rozwojowi człowieka, z wizją propagowania miłującego pokój społeczeństwa i poszanowania ludzkiej godności. Karta Olimpijska dostarcza o wiele więcej argumentów, by postawić kres najważniejszemu nadużyciu mediów, elektronicznych i wydawnictw papierowych. Deprecjonowaniem olimpizmu jest: nazywanie sportowcami neogladiatorów; emisja neogladia-