SUROWCE ILASTE KRAJOWEGO PRZEMYS U CERAMIKI SZLACHETNEJ I TECHNICZNEJ

MatCer SUROWCE ILASTE KRAJOWEGO PRZEMYS U CERAMIKI SZLACHETNEJ I TECHNICZNEJ CZ I. KRAJOWE SUROWCE ILASTE BIA O I JASNO WYPALAJ CE SI KRZYSZTOF GALOS 1, PIOTR WYSZOMIRSKI 2 1 Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi PAN Kraków; Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie 2 Wydzia In ynierii Materia owej i Ceramiki, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie Ostatnie lata przynios y znacz cy rozwój niektórych bran polskiego przemys u ceramicznego, a w szczególno ci p ytek ceramicznych i wyrobów sanitarnych. Aby rozwój ten móg by mo liwy, niezb dne jest zapewnienie odpowiedniej jako ci surowców do ich produkcji. Istotne znaczenie maj zw aszcza najbardziej zró nicowane pod wzgl dem jako ciowym surowce ilaste. W zakresie surowców ilastych przeznaczonych do produkcji wyrobów sanitarnych, poza odpowiednimi gatunkami kaolinów, stosowane s niemal wy cznie i y bia o wypalaj ce si. Z kolei do wytwarzania ró nych odmian p ytek ceramicznych wykorzystywane s zarówno i y bia o i jasno wypalaj ce si 1, jak te w produkcji p ytek o czerepie barwnym dobrze spiekaj ce si (kamionkowe) i y barwnie wypalaj ce si. W zakresie i ów bia o wypalaj cych si krajowi producenci tylko w niewielkim stopniu zaspokajaj potrzeby polskiego przemys u ceramicznego, w zwi zku z czym ponad 80% zapotrzebowania jest obecnie pokrywane importem odpowiednich gatunków i ów (Lewicka, Galos, 2004; Pieczarowski 2003). W przypadku barwnie wypalaj cych si i ów kamionkowych potrzeby s zaspokajane przez dostawców krajowych, w szczególno ci przez producentów czerwonych i ów triasowych z pó nocnego obrze enia Gór wi tokrzyskich oraz z monokliny l sko-krakowskiej (Wyszomirski, Galos, 2005). Niniejszy artyku ma na celu prezentacj róde zarówno krajowych, jak i importowanych i ów bia o i jasno wypalaj cych si stosowanych obecnie w krajowej ceramice szlachetnej i technicznej, a w szczególno ci do produkcji p ytek ceramicznych i wyrobów sanitarnych. Ostatnie lata przynios y w tym zakresie istotne zmiany, zarówno co do 1 I y bia o wypalaj ce si s definiowane przez autorów jako zawieraj ce do 2,0% mas. sumy Fe 2 O 3 +TiO 2, a i y jasno wypalaj ce si jako wykazuj ce zawarto sumy Fe 2 O 3 +TiO 2 w przedziale 2,0-3,5%. rodzaju stosowanych surowców, jak i wielko ci zapotrzebowania. W cz ci III niniejszego artyku u zaprezentowane zostan tak e ród a (w tym uruchomione w ostatnim czasie nowe kopalnie) czerwonych i ów triasowych, które tradycyjnie stanowi podstawowy surowiec do wzrastaj cej produkcji p ytek ceramicznych o czerepie barwnym. Krajowe i y bia o wypalaj ce si Krajowe ród a i ów bia o wypalaj cych si s bardzo skromne. Obecnie s to wy cznie surowce ilaste otrzymywane w wyniku szlamowania zapiaszczonych i ów kaolinitowych lub piaskowców o spoiwie ilastym. W ostatnich latach jedynymi dostawcami takich surowców by y zak ady Ekoceramika Sp. z o.o. w Suszkach (i Janina) i Surmin-Kaolin S.A. w Nowogrod cu (g ównie granulat TC1/WB), oba zlokalizowane w rejonie Boles awca. Nowym surowcem, którego produkcj uruchomi y na prze omie kwietnia i maja 2006 r. Boles awieckie Zak ady Materia ów Ogniotrwa ych Sp. z o.o. w Boles awcu, jest surowiec ilasty Czerwona Woda otrzymywany w wyniku przeróbki mechanicznej kopaliny piaszczysto-ilastej. czna produkcja surowców ilastych bia o wypalaj cych si na prze omie lat 1990-tych i 2000-nych nie przekracza a 20 tys. t/r., przy ograniczeniu do zaledwie 4,2 tys. t w 2002 r., spowodowanym okresowym zmniejszeniem ich produkcji przez fi rm Ekoceramika (Lewicka, Galos, 2004). Rozpocz cie pozyskiwania nowego surowca Janina pozwoli o na wzrost poziomu cznej, krajowej produkcji surowców ilastych bia o wypalaj cych si do ok. 30 tys. t w 2004 r. i 36 tys. t w 2005 r. Nadal zabezpiecza o to jednak tylko niespe na 10% potrzeb krajowego przemys u ceramicznego na tego typu surowce (Bilans Gospodarki..., 2006). 58 MATERIA Y CERAMICZNE 2/2006 tom LVIII

Zak ad Janina w Suszkach (Ekoceramika Sp. z o.o.) Przez wiele lat podstawowym, krajowym ród em i ów bia o wypalaj cych si, wysoko cenionych w przemy le ceramicznym, by a podziemna kopalnia Bolko w Nowogrod cu. W 1997 r. przedsi biorstwo Ekocer Boles awiec (obecna Ekoceramika Sp. z o.o. w Suszkach) zaniecha o eksploatacji tego z o a z uwagi na trudne warunki geologiczno-górnicze. W kolejnych latach fi rma ta kontynuowa a natomiast produkcj i ów bia o wypalaj cych si, uzyskiwanych w wyniku przeróbki kopalin zgromadzonych na sk adowisku. Wielko tej produkcji do 2001 r. kszta towa a si na poziomie 10 12 tys. t/r., przy ograniczeniu do zaledwie 1 tys. t w 2002 r. (Galos, Wyszomirski, 2004). W 2003 r. fi rma rozpocz a wytwarzanie nowego surowca Janina JB1W. Produkcja ta bazuje na kopalinie ze z o a Janina I w Suszkach, wydzielonego z wi kszego z o a Janina-Zachód. Wyst puje tu ponad stumetrowa seria piaskowcowa z kilkunastoma nieci g ymi pok adami i soczewkami i ów bia o wypalaj cych si mi szo ci najcz ciej 0,5 1,5 m ka dy, rozmieszczonych nieregularnie w ród utworów piaskowcowych, mu owcowych oraz i ów ogniotrwa ych i kamionkowych. Sumaryczna mi szo utworów ilastych w tej serii wynosi ok. 20 m (Nie, Ratajczak 2004). Wyst puj ce tu i y bia o wypalaj ce si zawieraj g ównie kaolinit reprezentuj cy odmian D oraz dickit ( cznie 58 62%), illit i muskowit ( cznie 16 24%) oraz kwarc (15 25%). Kopalnia nie prowadzi selektywnej eksploatacji pok adów i soczewek ilastych; wydobywana jest ca a seria ilasto-piaszczysta. Urobek jest kierowany do uruchomionego równolegle z kopalni, przyleg ego do niej zak adu przeróbczego w Suszkach (Fig. 1), gdzie w procesie szlamowania, klasyfi kacji i odwadniania otrzymywany jest surowiec ilasty bia o wypalaj cy si Janina JB1W. Charakteryzuje si on stosunkowo wysok plastyczno ci (wytrzyma o na zginanie po wysuszeniu oko o 3 MPa) i relatywnie nisk zawarto ci tlenków barwi cych, ale spieka si do s abo (tab. 1). Surowiec ten sk adowany jest na zadaszonym sk adowisku o pojemno ci 3 tys. t. Produkcja i u Janina w ostatnich latach systematycznie wzrasta, osi gaj c 27 tys. t w 2004 r. i 33 tys. t w 2005 r., przy czym docelowo mo liwe jest osi gni cie poziomu produkcji rz du nawet 100 tys. t/r. KSM Surmin-Kaolin S.A. I y bia o wypalaj ce si wspó wyst puj z i ami kamionkowymi i ogniotrwa ymi w eksploatowanych, krajowych z o ach w gla brunatnego (Turów, Be chatów). I y z pok adu B kopalni Turów zawieraj zwykle 27 29% Al 2 O 3, 1,3 1,6% Fe 2 O 3 i 1,0 1,5% TiO 2. Ich g ównym sk adnikiem jest kaolinit D, st d wykazuj one stosunkowo wysok wytrzyma o na zginanie po wysuszeniu (2,8 2,9 MPa), skurczliwo suszenia 6,0 6,5% oraz skurczliwo wypalania w temperaturze 1200 o C rz du 9 10% (Wyszomirski et al. 2003). Pomimo interesuj cych parametrów ceramicznych, i y te nie s stosowane w przemy le p ytek ceramicznych w sposób bezpo redni ze wzgl du na do wysok zawarto tlenków Fig. 1. Kopalnia i zak ad przeróbczy Janina w Suszkach. barwi cych oraz zmienno parametrów jako ciowych. Od kilkunastu lat s one natomiast cz ciowo przerabiane w KSM Surmin-Kaolin S.A. w Nowogrod cu. Granulaty, obecnie g ównie w gatunku TC1/WB (tab. 1), otrzymywane s przez zmieszanie wymienionych i ów z pó produktami kaolinowymi z procesu wytwarzania kaolinu szlamowanego z kopaliny ze z o a Maria III (Marczewski, Jusypenko, 2000). Wykazuj one wysok bia o po wypaleniu i korzystne w a ciwo ci reologiczne. Do mankamentów nale y za zaliczy obecno drobnodyspersyjnego w gla brunatnego, którego udzia ocenia si na ok. 0,6%. Wielko produkcji tych surowców wynosi a ostatnio 2-4 tys.t/r (Bilans Gospodarki..., 2006). Zak ad Czerwona Woda (Boles awieckie Zak ady Materia ów Ogniotrwa ych Sp. z o.o.) Od 2006 r. nowym krajowym dostawc surowca ilastego bia o wypalaj cego si s Boles awieckie Zak ady Materia ów Ogniotrwa ych Sp. z o.o. w Boles awcu. Od wielu lat eksploatuj one z o e kopaliny piaszczysto-ilastej Czerwona Woda, na bazie której tradycyjnie produkowane s naturalne masy ogniotrwa e o nazwie kwarcoplast, stosowane w przemy le odlewniczym. Zawarto substancji ilastej w kopalinie waha si w szerokim przedziale 10 90%, przeci tnie wynosz c MATERIA Y CERAMICZNE 2/2006 tom LVIII 59

otrzymanego w trakcie rozruchu zak adu mo na przyj, e przetworzony i Czerwona Woda CWW b dzie zawiera ok. 36% kaolinitu D, ok. 21% illitu i ok. 40% kwarcu. Cechuje si on do nisk zawarto ci Al 2 O 3 (21 24%), ale mimo to jego plastyczno powinna by zadowalaj ca. Surowiec charakteryzuje si niezbyt wysok bia o ci po wypaleniu, pozosta o ci na sicie 0,06 mm do 8,5% (Tab. 1), ale z drugiej strony dobrymi w a ciwo ciami reologicznymi. Krajowe i y jasno wypalaj ce si W przeciwie stwie do i ów bia o wypalaj cych si Polska dysponuje bogat baz zasobow i ów kamionkowych, wykorzystywanych w przemy le ceramicznym. Niektóre ich z o a stanowi ród o surowców ilastych jasno wypalaj cych si. Wa nymi przyk adami s z o a jurajskich i ów kamionkowych kaolinitowo-illitowych w rejonie Opoczna ( arnów II, Zapniów), a tak e mioce skich i ów kaolinitowych z Jaroszowa ko o Strzegomia na Dolnym l sku (z o e Rusko-Jaroszów) oraz mio-plioce skich i ów pozna skich ze z o a Zebrzydowa ko o Nowogrod ca (Galos, Wyszomirski, 2004). Kopalnia arnów (Glinkop Sp. z o.o./opoczno S.A.) Fig. 2. Kopalnia i zak ad przeróbczy Czerwona Woda. Z o e i ów i i owców jurajskich arnów II (znane z literatury geologicznej jako Paszkowice) eksploatowane jest obecnie w kopalni podziemnej przez fi rm Glinkop Sp. z o.o. zwi zan z Opoczno S.A. Wyst puj tu trzy zasadnicze pok ady od elazionych i ów kaolinitowo-illitowych zapadaj ce ok. 30%. Obecnie przy kopalni w trakcie realizacji jest budowa zak adu przeróbczego; pierwsz jego lini produkcyjn uruchomiono na prze omie kwietnia i maja 2006 r. Kopalina u redniona na sk adowisku, zawieraj ca ok. 30% frakcji <100 m, jest podawana adowark z y k krusz c (rozdrabniaj c nadaw do uziarnienia <6 cm), poprzez zasilacz do b bna rozmywaj cego. W a ciwa klasyfi kacja nast puje w zespole hydrocyklonów. Frakcja <100 m jest kierowana do klasyfi kacji czyszcz cej na sitach z pok adami falistymi Derricka, a nast pnie poddawana odwadnianiu w prasach fi ltracyjnych (Fig. 2). Jako produkt uzyskiwany jest surowiec ilasty o uziarnieniu <100 m w formie placków fi ltracyjnych o wilgotno ci dochodz cej do 20%, sk adowany w zadaszonych boksach. W pierwszym etapie realizowanej inwestycji zdolno produkcyjna zak adu powinna osi gn ok. 15 20 tys. t/r., natomiast docelowo po jego rozbudowie nawet do 40 tys. t/r. Na podstawie pierwszych bada surowca Parametr Ekoceramika Janina JB1W Surmin-Kaolin TC1/WB BZMO CWW Sk ad chemiczny (% mas.): SiO 2 58,2 56,4 67,0 Al 2 O 3 29,3 29,9 21,0 Fe 2 O 3 0,61 0,74 1,20 TiO 2 0,65 0,81 0,95 CaO 0,06 0,08 0,38 MgO 0,40 0,20 0,25 K 2 O 1,14 0,81 1,20 Na 2 O 0,01 0,06 0,08 strata pra enia 9,7 10,7 7,42 Wilgotno (%) 12-16 <20 Sk ad mineralny (%): kaolinit 60 65 36 illit 20 13 21 kwarc 19 20 40 inne 1 2 <3 Pozosta o na sicie 63 m (%) 2-6 3,9 8,5 Parametry technologiczne: wytrzyma o na zginanie (MPa) 3,0 2,0 2,9 woda zarobowa (%) 21 20 skurczliwo suszenia (%) 3-5 2,5 3,3 skurczliwo wypalania (%) 5-9 (1250 o C) 7,3 (1230 o C) 6,6 (1230 o C) nasi kliwo po wypaleniu (%) 6-10 (1250 o C) 8 (1230 o C) 7,4 (1230 o C) bia o (%) lub barwa po wypaleniu jasnokremowa 77 (1230 o C) 68 (1230 o C) ród a: Katalogi fi rm Tabela 1. Podstawowe parametry jako ciowe krajowych surowców ilastych bia o wypalaj cych si. 60 MATERIA Y CERAMICZNE 2/2006 tom LVIII

Fig. 3. Kopalnia arnów (przodek eksploatacyjny i sk adowisko). Parametr Glinkop arnów odmiana jasnoszara F. Jopek Zapniów G3S pod k tem 18 o, o cznej mi szo ci 0,8-6,7 m. Chocia ca kowite geologiczne zasoby bilansowe przekraczaj wci 4 mln t, to dost pne zasoby i ów dobrej jako ci w najbardziej interesuj cym, IV poziomie eksploatacyjnym ulegn wyczerpaniu w ci gu kilku lat. Z o e udokumentowane jest do 90 m, lecz eksploatacja prowadzona od 1970 r. do g boko ci ok. 70 m. Mo na wyró ni w nim dwie odmiany i ów kaolinitowo-illitowych dobrze spiekaj cych si w interwale 1250-1300 o C: 1. plastyczne i y szare jasno wypalaj ce Ekoceramika Zebrzydowa Standard II Jaro G-1/C Jaro G-3/C Sk ad chemiczny (% mas.): SiO 2 64,3 56,58 60-64 54-56 59-63 Al 2 O 3 20,3 28,45 21-25 37-39 29-35 Fe 2 O 3 1,3 1,26 2,19 1,8-2,5 1,8-2,5 TiO 2 1,06 1,30 1,41 <1,0 <1,7 CaO 0,28 0,00 0,20 <0,4 <0,5 MgO 0,62 0,93 0,50 <0,6 <0,6 K 2 O 1,65 1,56 1,27 Na 2 O 1,07 0,10 0,04 1,5-2,1 1,6-2,2 strata pra enia 9,72 9,74 5,5-9,5 <13,0 <13,0 Wilgotno (%) 12-15 16 22 22 Sk ad mineralny (%): kaolinit 14 35 72 70 illit 62 29 23 24 kwarc 24 34 3 13 inne <1 2 2 3 Pozosta o na sicie 63 m (%) 10,1 <17 <2,0 <8,0 Parametry technologiczne: wytrzyma o na zginanie (MPa) 2,64 >2,5 3,4-3,8 2,5 woda zarobowa (%) 22-24 21 skurczliwo suszenia (%) 5,5 5,3 3-5 5,8 skurczliwo wypalania (%) 11,6 (1250 o C) 8,8 6-10 12,1 (1200 o C) (1200 o C) nasi kliwo po wypaleniu (%) 6,0 (1250 o C) barwa po wypaleniu jasnoszara ród a: Katalogi fi rm, Wyszomirski et al. 2000 8-12 (1200 o C) 1,9 (1200 o C) jasno popielata jasno popielata Tabela 2. Podstawowe parametry jako ciowe wa niejszych krajowych surowców ilastych jasno wypalaj cych si. si (o zawarto ci do 1,5% Fe 2 O 3, tab. 2), 2. rednioplastyczne i y jasnoszare ciemniej wypalaj ce si (zawieraj ce do 4% Fe 2 O 3 ). Tym niemniej aktualnie kopalnia nie prowadzi selektywnej eksploatacji tych odmian. Wyst puj ce tu i y zawieraj g ównie kaolinit D (50 60%), illit i muskowit ( cznie ok. 25%) oraz kwarc (ok. 15%) (Wyszomirski et al., 2000). Pozyskiwany surowiec jest stosowany w ró nych ilo ciach w zestawach surowcowych do produkcji p ytek gres porcellanato, jak te pod- ogowych i ciennych p ytek szkliwionych (Wyszomirski 1999). W ostatnich latach wielko produkcji tej kopalni ( cznie odmian jasnoszarej i szarej) kszta towa a si na poziomie 30-45 tys. t/r. Surowiec niemal w ca o ci zu ywany jest do produkcji p ytek ceramicznych, przede wszystkim w Opoczno S.A. Kopalnia Zapniów (F. Jopek Ceramika Sp. z o.o. Zabrze) Surowiec ilasty ze z o a Kryzmanówka-Zapniów jest eksploatowany przez kopalni Zapniów nale c do fi rmy F. Jopek Ceramika Sp. z o.o. Zabrze. I y illitowo-kaolinitowe MATERIA Y CERAMICZNE 2/2006 tom LVIII 61

Fig. 4. Kopalnia Zapniów (przodek eksploatacyjny oraz w ze kruszenia i sk adowisko). z Zapniowa s zbli one pod wzgl dem w a ciwo ci do i u z kopalni arnów II, wykazuj c nieco ni sz plastyczno. Z o e to pierwotnie by o udokumentowane pod k tem potrzeb przemys u materia ów ogniotrwa ych i w nim stosowane, ale obecnie g ównymi u ytkownikami tego surowca s sektory p ytek ceramicznych i wyrobów sanitarnych. Przedmiotem zainteresowania jest poziom g ówny o mi szo ci 2,0 3,5 m (Fig. 4), zapadaj cy pod k tem ok. 5 o i udokumentowany do g boko ci 30 m. Eksploatacja prowadzona jest od lat 1970-tych, przy czym od niedawna niemal wy cznie metod podziemn (zanikaj ce znaczenie ma eksploatacja odkrywkowa odmiany G3S). Ca kowite zasoby si gaj 1,9 mln t, ale dost pne zasoby i ów wysokiej jako ci ulegn wyczerpaniu w ci gu 3 4 lat. W odr bnych partiach z ó wyst puj i s co warto podkre li selektywnie pozyskiwane, a nast pnie rozdrabniane i cz ciowo homogenizowane dwie odmiany: i (glina) G3S bia y jasno wypalaj cy si zawieraj cy przeci tnie ok. 1,3% Fe 2 O 3 (Tab. 2), oraz i (glina) G3 szary ciemniej wypalaj cy si zawieraj cy ok. 1,6% Fe 2 O 3. Produkcja kopalni Zapniów wynosi ostatnio 20 30 tys.t/r., przy czym ok. 80% produkcji stanowi odmiana G3S. W rejonie Przysuchy udokumentowano kilka innych, do tej pory niezagospodarowanych z ó i ów jasno wypalaj cych si, z których najwi ksze znaczenie mo e mie z o e Borkowice- Radestów o cznych zasobach ponad 5,2 mln t (Lewicka et Fig. 5. Kopalnia Stanis aw w Jaroszowie. al. 2001; Wyszomirski, Por ba 2000). Kopalnia Stanis aw w Jaroszowie (Jaro S.A.) I y jaroszowskie by y przez ponad 120 lat, a do po owy lat 1990-tych stosowane niemal wy cznie do produkcji glinokrzemianowych wyrobów ogniotrwa ych. czne ich wydobycie spad o w latach 1990-tych kilkakrotnie, stabilizuj c si ostatnio w przedziale 100 130 tys.t/r (Galos 1999). Na czterech poziomach (Fig. 5) eksploatowane s przez fi rm Jaro S.A. dwa pok ady i ów: ok. czternastometrowy pok ad nadw glowy oraz ok. dziesi ciometrowy pok ad podw glowy. Selektywnie pozyskiwane s kaolinitowe i y ogniotrwa e w gatunkach G1-G4, które s nast pnie u redniane na sk adowiskach i tylko w ograniczonym stopniu mieszane (blendowane) celem otrzymania gatunków specjalnych. Od po owy lat 1990-tych oferowane s tak e gatunki ceramiczne G1/C, G2/C, G3/C, które ze wzgl du na doskona e parametry jako ciowe (Tab. 2) s w ostatnich latach na coraz wi ksz skal wykorzystywane w produkcji p ytek ceramicznych i wyrobów sanitarnych, obecnie na poziomie ok. 40 tys. t/r. (Bilans Gospodarki..., 2006). Decyduje o tym m.in. bardzo drobne uziarnienie kaolinitu reprezentuj cego odmian o silnie zaburzonej strukturze (kaolinit D), co powoduje du plastyczno i wysok wytrzyma o na zginanie po 62 MATERIA Y CERAMICZNE 2/2006 tom LVIII

wysuszeniu. I y jaroszowskie ulegaj intensywnemu spiekaniu, co skutkuje m.in. nisk nasi kliwo ci po wypaleniu w temperaturze 1200 o C. Ich w a ciwo ci u ytkowe pogarszaj jednak wtr cenia substancji organicznej, które powinny by usuwane poprzez szlamowanie (Wyszomirski 1999). Kopalnia Zebrzydowa (Ekoceramika Sp. z o.o.) Tradycyjnym surowcem do produkcji m.in. p ytek kamionkowych jest trzeciorz dowy i pozna ski ze z o a Zebrzydowa, pozyskiwany przez fi rm Ekoceramika. W jego sk adzie mineralnym przewa aj kaolinit i minera mieszanopakietowy illit/smektyt. Udzia frakcji o uziarnieniu powy ej 0,06 mm nie przekracza 17%. Jest to surowiec bardzo plastyczny o wytrzyma o ci na zginanie bliskiej 4 MPa (Tab. 2). Wielko jego produkcji kszta towa a si w poprzednich latach na poziomie 20-30 tys.t/r, przy wzro cie w ci gu ostatnich trzech lat do 109 tys. t w 2005 r. (Bilans Gospodarki..., 2006). Eksploatacja prowadzona jest w dwóch przodkach, a pochodz cy z nich materia jest nast pnie u redniany i mieszany. Jako produkt handlowy oferowany jest gatunek Standard II, zawieraj cy zwykle do 3,5% (Tab. 2), ale niekiedy tylko do 2,5% tlenków barwi cych. Wielko dost pnych zasobów i u Zebrzydowa jest ju jednak nieznaczna; ulegn one zapewne wyczerpaniu w ci gu najbli szych 2 3 lat. Tym niemniej fi rma planuje w najbli szym czasie zagospodarowanie s siedniego z o a zawieraj cego kopalin o podobnych parametrach jako ciowych. I y kamionkowe wspó wyst puj cz sto z i ami bia o wypalaj cymi si i i ami ogniotrwa ymi. Ma to miejsce m.in. w eksploatowanych z o ach w gla brunatnego (Turów, Be chatów, Konin). Przyk adowo, w KWB Be chatów i y zalegaj ce w nadk adzie i pod cielaj ce pok ad w gla brunatnego s sk adowane selektywnie podobnie jak i inne wyst puj ce tam kopaliny. Pod wzgl dem sk adu mineralnego maj one zwykle charakter kaolinitowo-illitowo-smektytowy. Znane s w ród nich m.in. jasno wypalaj ce si odmiany i ów kamionkowych (np. jasnobe owe po wypaleniu). Jednak e z uwagi na stosunkowo du zmienno sk adu mineralnego i chemicznego oraz barwy i y z KWB Be chatów powinny by dok adnie badane przez ich u ytkowników. Do produkcji p ytek ceramicznych by y one wykorzystywane okresowo w zak adach Opoczno S.A. i ZPiWS Józefów (obecnie Ceramika Avanti) w Czeladzi (Wyszomirski 1999). Praca zosta a wykonana w ramach projektu badawczego nr 3T08D04329, fi nansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego. Zosta a ona przedstawiona w formie wyk adu na konferencji 4 th Operators Conference of the Polish Ceramic Industry (Kraków, 4-5.05.2006). Literatura [1] Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i wiata 2000-2004. Praca zbiorowa pod redakcj R. Neya i T. Smakowskiego. Wyd. Pracownia Polityki Surowcowej IGSMiE PAN Kraków, 2006. [2] Galos K., 1999 Surowce krajowego przemys u materia ów ogniotrwa ych w wietle przemian gospodarczych. Wyd. IGS- MiE PAN Kraków, 1999. [3] Galos K., Wyszomirski P., 2004 Sources of white- and lightfi ring ball clays for the production of gres porcellanato tiles in Poland. Gosp. Sur. Min., 20, 4, 5-19. [4] Lewicka E., Galos K., Wyszomirski P., 2001 Prospects for the Polish tiles industry. Gosp. Sur. Min., 17, 4, 39-53. [5] Lewicka E., Galos K., 2004 Gospodarka i ami ceramicznymi w Polsce. W: Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Surowce ilaste, 341-369. Wyd. IGSMiE PAN Kraków, 2004. [6] Marczewski K., Jusypenko M., 2000 Rozwój technologii produkcji kaolinów Surmin-Kaolin S.A. Ceramika 60, 87-96. [7] Nie M., Ratajczak T., 2004 Z o a kopalin kaolinowych, i ów bia o wypalaj cych si i kopalin haloizytowych. W: Surowce mineralne Polski. Surowce skalne. Surowce ilaste, 31-66. Wyd. IGSMiE PAN Kraków, 2004. [8] Pieczarowski H., 2003 Produkcja polskich p ytek ceramicznych a zasoby surowców. Wokó p ytek ceramicznych 2/2003, 30-33. [9] Wyszomirski P., 1999 Surowce ilaste do produkcji p ytek ceramicznych - krajowa baza surowcowa i jej charakterystyka. Mat. IX Konf. Aktualia i Perspektywy Gospodarki Surowcami Mineralnymi, Rytro, 17-19.11.1999, 377-391. [10] Wyszomirski P., Gacki F., ukasik W., Partyka J., 2000 - Clays of arnów deposit (Poland) as an industrial raw material for the production of ceramic tiles. Ceramika Ceramics, 60, 447-454. [11] Wyszomirski P., Galos K., 2005 Czerwone i y triasowe rejonu Tarnowskie Góry-K pno w aspekcie przydatno ci dla polskiego przemys u ceramicznego. Gosp. Sur. Min., 21, 1 Spec., 149-166. [12] Wyszomirski P., ukasik W., Cie likiewicz I., 2003 Kaolinitic clays from Turów open pit as a raw material for the production of ceramic tiles by means of fast fi ring. Gosp. Sur. Min., 19, 4, 5-13. [13] Wyszomirski P., Por ba E., 2000 Surowce ilaste rejonu opoczy skiego stan dzisiejszy i perspektywy. Ceramika Ceramics, 60, 111-117. MATERIA Y CERAMICZNE 2/2006 tom LVIII 63