Danuta Ślęczek-Czakon. Problem wartości i jakości życia w sporach bioetycznych

Danuta Ślęczek-Czakon Problem wartości i jakości życia w sporach bioetycznych Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004

Problem wartości i jakości życia w sporach bioetycznych

PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH N R 2210

Danuta Ślęczek-Czakon Problem wartości i jakości życia w sporach bioetycznych Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2004

Redaktor serii: Filozofia Józef Bańka Recenzenci Jerzy Kopania, W łodzim ierz Tyburski

Spis rzeczy W s t ę p... 9 Rozdział I B io e ty k a - p r z e d m io t, w a r u n k i p o w s ta n ia, s ta n o w is k a, p r a k ty c z n e z n a c z e n i e... 13 Przedm iot b a d a ń... 14 W arunki pow stania... 16 Zapłodnienie in v i t r o... 16 Problem granic eksperym entu naukow ego i terapeutycznego.... 18 Zabójstw o czy przyzw olenie na ś m i e r ć?... 20 Stanow iska w b io e ty c e... 22 Etyka tradycyjna a b i o e t y k a... 26 Z naczenie bioetyki w ro zw iązy w an iu w sp ó łczesn y ch p ro b lem ó w m o ralnych... 27 Rozdział II W artość ż y c i a... 33 Co to je st ż y c i e?... 33 Życie jako w a r t o ś ć... 36 W artość życia l u d z k i e g o... 37 W artość życia zw ierząt, roślin, w artość p rz y ro d y... 46 Stanow isko antropocentryczne... 46 Prawa i interesy z w i e r z ą t... 48 Zw ierzęta i ludzie jako istoty sobie r ó w n e... 49

U tylitarystyczna zasada w y m ie n n o ś c i... 51 K oncepcja czci dla ż y c i a... 51 Ekologia g łę b o k a... 53 W n io sk i... 56 Rozdział III O d k ie d y istn ie je c z ło w ie k? S p ó r o isto tę c z ło w ie c z e ń s tw a... 59 K ryterium g e n e t y c z n e... 60 K ryteria ro z w o jo w e... 62 K ryterium n e u r o lo g i c z n e... 63 K ryterium a n i m a c j i... 65 K ryterium zdolności do sam oistnego i s t n i e n i a... 67 K ryterium u r o d z i n... 69 K ryteria p ra g m a ty c z n e... 71 Filozoficzne ujęcia istoty c z ł o w i e c z e ń s t w a... 72 U w agi o kryteriach człow ieczeństw a... 74 Rozdział IV A b o r c ja... 78 Praw ne sposoby ochrony płodu lu d z k ie g o... 79 Z asada p o te n c ja ln o ś c i... 85 K rytyka zasady p o t e n c j a l n o ś c i... 90 Stanow iska w obec przeryw ania c i ą ż y... 94 Stanow isko a b s o lu ty s ty c z n e... 94 Stanow isko u m ia r k o w a n e... 95 Stanow isko lib e raln e... 97 K onfrontacja postaw. W poszukiw aniu k o m prom isu... 98 M oralna ocena przeryw ania ciąży... 100 Rozdział V P ro k re a c ja m e d y c z n ie w s p o m a g a n a... 103 G e n e z a... 103 Stan o b e c n y... 105 P e r s p e k ty w y... 106 M ożliw ość zapłodnienia post m o r te m... 107 E u g e n i k a... 108 E k to g e n eza... 111 Z apłodnienie gam ety żeńskiej gam etą ż e ń s k ą... 115 A utoprokreacja k o b ie c a... 116

Transfer gam et i z a ro d k ó w... 116 C iąża u m ężczyzny... 117 Zarodek człow ieka w m acicy z w i e r z ę c i a... 117 A rgum enty w sporze o prokreację m edycznie w s p o m a g a n ą... 118 Prawo do posiadania p o to m s tw a... 119 Czy bezpłodność jest chorobą?... 121 Kto jest człow iekiem - kryteria człow ieczeństw a... 122 Zagrożenie m ałżeństw a i ro d z in y... 123 W brew n a t u r z e... 124 Inne zarzuty pod adresem I V F... 127 W n io sk i... 130 Rozdział VI K o n se k w e n c je re w o lu c ji te ra p e u ty c z n e j i b io lo g ic z n e j... 132 B adania nad l e k a m i... 132 Problem zdrow ych o c h o t n ik ó w... 133 Badania p o r ó w n a w c z e... 135 Problem świadom ej zgody (inform ed consent)... 136 A utonom ia w m edycynie - dylem aty, o g ra n ic z e n ia... 138 T ransplantacje... 142 Z historii tra n sp la n ta c ji... 143 Przeszczepy z ciał z m a r ł y c h... 145 Przeszczepy z ciał ż y w y c h... 149 Transplantacje a p r a w o... 153 Inżynieria g e n e t y c z n a... 155 Podstaw ow e p o ję c ia... 155 Z a s to s o w a n ia... 159 Etyczne aspekty poznania ludzkiego g e n o m u... 160 K lonow anie c z ło w ie k a... 164 O pojęciu k lo n o w a n i a... 165 K lonow anie roślin i z w i e r z ą t... 167 K lonow anie c z ło w ie k a... 167 Realne zagrożenia, złudne o b ie tn ic e... 169 W n io sk i... 172 Rozdział VII Ś m ierć w k u ltu rz e i m e d y c y n i e... 176 Postawy wobec ś m ie r c i... 177 Terapia darem na, uporczyw a, u ż y t e c z n a... 182 N iepodjęcie i w ycofanie le c z e n ia... 184

Środki nadzw yczajne i z w y c z a j n e... 186 Żyw ienie a środki m e d y c z n e... 188 Skutki zam ierzone a skutki p rz e w id y w a n e... 190 Środki obow iązkow e i nieobow iązkow e... 191 Praw o do ś m ie rc i... 192 E u t a n a z j a... 199 Form y e u t a n a z j i... 202 Przykłady e u t a n a z ji... 204 M oralne i praw ne oceny e u t a n a z j i... 208 A rgum enty w sporze o dopuszczalność e u ta n a z ji... 211 P e r s p e k ty w y... 213 W n io sk i... 215 Rozdział VIII Ż y c ie lu d z k ie w k o n te k sta c h m o ra ln y c h - e ty k a w a rto śc i ż y c ia a ety k a ja k o ś c i ż y c i a... 217 Etyka św iętości ż y c i a... 219 Etyka jakości ż y c i a... 222 Jakość życia w m e d y c y n ie... 230 W n io sk i... 233 Z a k o ń c z e n ie... 237 B i b l i o g r a f i a... 242 In d e k s n a z w i s k... 251 S u m m a r y... 257 Zusam m enfassung... 259

Wstęp Bioetyka, dyscyplina powstała w latach siedemdziesiątych XX wieku, od lat osiemdziesiątych obecna jest również w polskim życiu intelektualnym. Od kilku lat można zauważyć wręcz lawinowy wzrost publikacji z tego zakresu, coraz więcej przedstaw icieli różnych specjalności podejm uje problemy zaliczane do przedmiotu zainteresowań bioetyki1. Powodem jest nie tyle moda czy naśladownictwo, ile potrzeba namysłu nad życiem i śmiercią w warunkach w spółczesnej cyw ilizacji technicznej, a także konieczność przyjęcia zasad etycznych pozwalających na podejmowanie decyzji w sytuacjach granicznych oraz dylematycznych. W prawdzie ton dyskusjom nadają bioetycy z Zachodu i USA, ale nie tylko oni m ają coś istotnego do powiedzenia. Rozległość przedmiotu bioetyki, jej interdyscyplinarność i zadania, jakie ma spełniać, pow odują, że jest ona nie tylko etyką norm atyw ną, a jej znaczenie praktyczne nie pozw ala w idzieć w niej jeszcze jednej dyscypliny akademickiej, w której trwa spór o prawdę dla niej samej. Spory i konflikty światopoglądowe nie są typow e dla czasów w spółczesnych, ale w spółcześnie najjaskrawiej dają o sobie znać na terenie bioetyki. Dzieje się tak z kilku powodów. Po pierwsze, mamy tu często do czynienia z sytuacjami dylem atycznymi i konfliktow ym i - w ybór określonego działania lub jego zaniechanie wiąże się z przeciwstawnymi racjami moralnymi (kompromis jest niemożliwy). M usim y opowiedzieć się po jednej lub drugiej stronie. Po drugie, problem y, którym i zajm uje się bioetyka, dotykają najbardziej intym nych sfer życia ludzkiego, a podejmowane decyzje m ają wpływ na zakres wolności i bezpieczeństwa ludzi. Nie są to tylko rozważania akademickie, które jeśli naw et nie przyniosą nikom u pożytku, to specjalnie nie zaszkodzą 1 J. Jaroń: Stan bioetyki w Polsce. W: Ekofilozofia i bioetyka. Materiały VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu. Red. W. Tyburski. Toruń 1996.

- sposób rozstrzygania poszczególnych kwestii oraz podjęte decyzje mają niejednokrotnie wpływ na losy wielu ludzi, i to niezależnie od tego, czy oni sami o tym wiedzą, a także czy sobie tego życzą. Po trzecie, dyskusje i spory bioetyczne sięgają do problemu relacji między postępem cywilizacyjnym a m oralnością. Jak dotąd postęp nauki i techniki w yprzedzał istniejące unormowania prawne oraz naruszał normy moralne. Jednak dawniej rozbieżność m iędzy praktyką a zasadam i m oralnym i nie m iała tak daleko idących konsekwencji, jak to m ożna zaobserw ow ać w spółcześnie. N iekontrolowane etycznie zastosow anie m ożliw ości technicznych rodzi, szczególnie w m edycynie, nowe problemy, których kiedyś nie było, a które m usim y rozstrzygnąć. Praca poświęcona jest prezentacji oraz analizie specyfiki sporów bioetycznych, ze szczególnym uwzględnieniem problemu wartości i jakości życia. Nie jest to jedyna możliwa perspektywa badawcza: spory bioetyczne można rozpatrywać na wiele różnych sposobów, np. biorąc pod uwagę prawa człow ieka, problem autonom ii jednostki, zasady etyki m edycznej, porów nanie tradycji z now oczesnością (a naw et ponow oczesnością). W ybrałam problem wartości i jakości życia, bo pojawia się on w bioetyce bardzo często, jednak założenia dotyczące wartości oraz jakości życia nie zawsze są w niej precyzyjnie wyartykułowane i uzasadniane. Niekiedy odgrywają rolę aksjom atycznych założeń służących do uzasadniania reguł i zasad etycznych. M oim celem jest ukazanie, przez analizę najważniejszych sporów, relacji m iędzy pojmowaniem wartości i jakości życia oraz wskazanie, na ile poglądy te są podstaw ą rozstrzygnięć bioetycznych. Przy okazji pojawią się i inne interesujące zagadnienia, którym pośw ięcę więcej uwagi (np. problem autonomii). Każdy rozdział zawiera podsumowanie, w którym przedstawiam najw ażniejsze w nioski i swoje stanowisko. Prezentow ana praca, m am nadzieję, obrazuje stan zagubienia w spółczesnych ludzi w kwestiach życia i śmierci, wolności i konieczności, a także kłopoty z ustaleniem zakresów sfery sacrum i profanum. Warto tu wspomnieć o tezie, k tórą głosi Luc Ferry. U w aża on, że istnienie bioetyki świadczy 0 tym, że we w spółczesnym zlaicyzow anym św iecie nie znikła potrzeba 1poczucie sacrum. Fakt, że tak trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź na pytanie o sens i świętość, Ferry tłumaczy tym, że współcześnie krzyżują się dwa procesy: pierwszy z nich to hum anizacja tego, co boskie (uczłowieczanie treści zawartych w objawieniu), drugi to uświęcanie tego, co ludzkie (nadawanie cech boskich człowiekowi). W rezultacie krzyżowania się tych dwóch procesów (dwóch hum anizm ów - chrześcijańskiego i laickiego) powstaje hum anizm transcendentalny, który nie odrzuca sfery sacrum ani transcendencji, tyle że nie pojm uje ich w sposób dogm atyczny. Nic dziwnego, że niepokoi to zarów no materialistów, jak i chrześcijan. M aterialistów - poniew aż uznanie transcendencji sprzeczne je st z zasadam i nauki i analizy genealogicznej. C hrześcijan oczyw iście - poniew aż m uszą oni przefor-

mułować swoją wiarę, tak aby była ona wreszcie zgodna z zasadą odrzucenia autorytetów. Jeśli jednak boskość nie jest ukryta w świecie materialnym, czasowo-przestrzennym, to odtąd należy um ieszczać ją w sercu człowieka, w owych transcendencjach, które każdy w sobie czuje i które ciągle się nam wymykają. 2 Jeśli hipoteza Ferry ego jest słuszna, to być może kiedyś hum anizm transcendentalny będzie podstaw ą osiągnięcia porozumienia w wyznaczeniu aksjologicznych priorytetów działań ludzi. Na razie zdani jesteśm y na alternatywę: uporczywe trzymanie się metafizycznych założeń bądź dążenie do prowizorycznej zgody w podstaw ow ych kwestiach. To drugie jest w ażniejsze i trudniejsze - jeśli głos bioetyków ma dotrzeć do opinii publicznej, by uwrażliwiać ludzi na istotne kwestie i wpływać na decydentów, bioetyka nie może być tylko prezentacją oraz obroną własnego stanowiska, lecz próbą odnalezienia tego, co łączy różne stanowiska. Ten problem także znalazł swe miejsce w mojej pracy. 2 L. Ferry: Człowiek-Bóg, czyli o sensie życia. Warszawa 1998, s. 179. 3 Zob. D. Ślęczek-Czakon: Humanizm i medycyna. Uwagi o problemie humanizacji medycyny. Sztuka Leczenia 2002, nr 1.

Rozdział I Bioetyka - przedmiot, warunki powstania, stanowiska, praktyczne znaczenie Bioetyka (gr. bios -»życie«) - stosunkowo m łoda gałąź nauki z pogranicza antropologii, filozofii, etyki, prawa, medycyny i techniki. Biorąc za podstawę naturę biologiczną człowieka, zmierza do ukazania go jako całości od strony filozoficznej, socjologicznej i psychologicznej. Głównym zadaniem bioetyki jest dokonywanie ocen moralnych wszelkich problemów i faktów wynikających z postępu nauk przyrodniczo-technicznych. Sposób uprawiania tych nauk niepokoi etyków, m.in. dlatego, iż eksperymenty fizyki, chemii, inżynierii genetycznej wym ykają się spod kontroli człowieka i obracają się przeciwko niemu. W spółczesna etyka sprzeciwia się tezie o tzw.»wolności aksjologicznej«, czyli uwolnieniu postępowania naukowców od etycznych ocen. Bioetycy wychodzą z założenia, iż każde działanie naukowe winno podlegać ocenie i odpowiedzialności moralnej. Każdy zatem eksperym ent techniczny i medyczny winien być podporządkowany nie tylko kryteriom metodologicznym, lecz i normom etycznym. Podczas konferencji UNESCO w Warnie w 1978 r. sporządzono następujący katalog różnych interwencji biologicznych, które im plikują pewne problem y etyczne: leczenie chorób dziedzicznych, nowe techniki zapłodnień, planowanie rodziny i regulacja demograficzna, transplantacja organów ludzkich, badania m ózgu, m odyfikacja zachowań człowieka, zapobieganie procesom starzenia się, przedłużenie życia, eutanazja, zabiegi eugeniczne. 1 W w ielu słownikach czy encyklopediach termin bioetyka jeszcze nie występuje. Z drugiej strony, istnieje wiele 1 Słownik etyczny. Red. S. Jedynak. Lublin 1990, s. 27-28; zob. także W. B o ło z: Życie w ludzkich rękach. Podstawowe zagadnienia bioetyczne. Warszawa 1997, s. 31-33; J. Jaroń: Bioetyka. Wybrane zagadnienia. Warszawa 1999, s. 27-35.

definicji bioetyki różniących się sposobem określania jej istoty i zakresu badawczego. Przedmiot bioetyki, jak zobaczymy, jest rozległy oraz trudny do jednoznacznego ustalenia. Przytoczona charakterystyka bioetyki wskazuje na ważne cechy tej dyscypliny - związki z innymi naukami (szczególnie filozofią, socjologią, psychologią ale też biologią i medycyną) oraz normatywny charakter. Bioetykę można uprawiać jako naukę opisową, rejestrującą zmiany w postawach m oralnych zaistniałych pod wpływem rozwoju nauk biomedycznych, jednak głównym jej zadaniem jest dokonywanie ocen moralnych, formułowanie norm etycznych odnoszących się do skutków oraz zastosowań postępu naukowego i technicznego w życiu. Wymieniona w niej lista ingerencji biologicznych uległa dzisiaj rozszerzeniu, ale już to wyliczenie sygnalizuje, jak wiele problem ów wchodzi w zakres zainteresowań bioetyków. Przedmiot badań Termin bioetyka pojaw ił się kilkadziesiąt lat tem u w Stanach Zjednoczonych, skąd upow szechnił się i przyjął w wielu językach (także w języku polskim, choć jest jeszcze rzadko stosowany). Jednym z pierwszych, który posłużył się pojęciem bioetyki, był prawdopodobnie van Rensselaer Potter, który w 1971 r. opublikował książkę Bioetics: Bridge to the Future2. Sądził on, że bioetyka to dyscyplina, która wykorzystuje zdobycze biologii, ustala i rekom enduje odpow iednie działania zm ierzające do popraw y jakości życia ludzkiego (bioetyka to biologia stosowana). W spółcześnie term in bioetyka stosuje się zamiennie z term inem etyka biomedyczna lub etyka medyczna i oznacza się nim m oralną refleksję nad problemami współczesnych nauk o życiu. Bioetyka, w tym ujęciu, to etyka zajm ująca się m oralnym i problem am i biologii oraz medycyny. Rozwój badań bioetycznych nie doprowadził do jednego, powszechnie przyjętego rozumienia bioetyki. Potoczne rozumienie tego terminu wiąże się z rozum ieniem jego części składowych (bios, ethos) i najczęściej oznacza jakąś etykę życia ludzkiego wyznaczoną przez osiągnięcia współczesnych nauk biom edycznych. Takie rozum ienie bioetyki jest zbyt ogólnikow e, dlatego próbuje się je uściślić. Czyni się to na dwa sposoby: 1) przez w yliczenie problem ów w yrosłych na gruncie nauk biom edycznych, 2) przez w skazanie obszarów ludzkich zachow ań dotyczących ludzkiego życia. 2 Podaję za: Z. Szawarski: Bioetyka. Problemy 1986, nr 4.

W pierwszym wypadku określa się bioetykę jako dyscyplinę zajm ującą się zagadnieniam i pobierania organów z ciał osób uznanych za zm arłe, sztucznym przedłużaniem i podtrzym yw aniem życia, interw encjam i genetycznymi, m etodami sztucznego zapłodnienia, terapią osób psychicznie chorych, eutanazją itp.3 Drugie ujęcie omawianej dyscypliny traktuje ją jako dział filozoficznej etyki szczegółowej, która ma ustalić oceny i normy (reguły) moralne ważne w dziedzinie działań (aktów) ludzkich polegających na ingerencji w granicznych sytuacjach powstawania życia, jego trwania i śmierci 4. Bioetyka nie może zajm ować się w szystkim i sytuacjam i w życiu ludzkim. W całokształcie procesów życia trzeba w yodrębnić specyficzne sytuacje i działania ludzkie. Sytuacje te m uszą się charakteryzować następującymi cechami: 1) są one wyjątkowe, krytyczne i jednocześnie graniczne, bo życie ludzkie zostaje postawione na krawędzi istnienia z pow odu jakichś niezw ykłych w arunków bądź zagrożeń, 2) mamy w nich do czynienia z drastyczną ingerencją człowieka w proces życia w łasnego lub cudzego. Sytuacja graniczna i ingerencja w proces życia są ze sobą związane - czasem zaistnienie sytuacji granicznej poprzedza ingerencję, niekiedy jest w tórne wobec niej. Sytuacje bioetyczne nie są związane z określonym okresem życia, m ogą się pojawić od początku do końca jego trwania. Z tego względu m ożna podzielić zagadnienia bioetyki na trzy działy: biogenezę, bioterapię, tanatologię. Drugie ujęcie bioetyki jest bardziej precyzyjne, bo nie rozszerza przedmiotu rozważań na całe życie ludzkie ani nie zawęża bioetyki do etyki medycznej (sytuacje graniczne nie m uszą wiązać się z rozwojem nauk biologiczno-medycznych). W określeniu sytuacji granicznych nie akcentow a łabym tak mocno ich wyjątkowości, pamiętając, że to, co wyjątkowe i niezwykłe po pew nym czasie staje się norm alne, rutynow e, zwykłe. O pow iadając się za drugim ujęciem bioetyki uznaję, że terminy, które stosuje się zamiennie z nazw ą bioetyka, nie są adekw atne, bo: 1) zaw ężają problem a tykę bioetyki do etyki medycznej, czyniąc z niej etykę zawodową, 2) nazwa bioetyka ma już pew ną tradycję i jest bardziej zrozum iała niż pozostałe. Bioetyka, choć jest określana jako refleksja norm atyw na, pozostaje w łączności z naukami szczegółowymi (biologią, m edycyną, psychologią, socjologią). Sytuacje, które są przedm iotem rozważań bioetyki, pojawiły się m.in. pod wpływem rozw oju nauk szczegółow ych i zastosowań techniki w m edycynie, stąd też w refleksji bioetycznej dużą rolę odgryw ają w iadomości faktograficzne. Rozwój nauk szczegółow ych, w yniki badań naukowych oraz znajomość rozpatrywanych faktów m ają istotny wpływ na etyczną ocenę sytuacji. 3 B. Hołyst: Samobójstwo - przypadek czy konieczność. Warszawa 1983, s. 159. 4 T. Ślipko: Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki. Warszawa 1988, s. 16.

Bioetyka jest dyscypliną stosunkow o m łodą, dlatego dotychczasow e próby określenia przedm iotu jej badań m ożna traktow ać jako wstęp do sform ułow ania następnych, bardziej precyzyjnych definicji. Na razie funkcjonują różne definicje bioetyki: jedni chcą ją pojmować wąsko, jako etykę medyczną, inni rozszerzają przedmiot jej badań i w łączają do niej problemy z zakresu etyki ekologicznej. Kwestia zakresu przedmiotowego bioetyki, jak sądzę, nie jest najw ażniejsza dla dalszych badań bioetycznych. Warunki powstania Bioetyka jest nową dyscypliną, ale niektóre jej zagadnienia należały już wcześniej do zestawu dociekań filozoficznych i etycznych (np. problem życia i śmierci, istoty człow ieczeństwa, samobójstwa, eutanazji). Powstała ona jednak nie tyle jako skutek badań filozoficznych, ile jako reakcja na praktyczną potrzebę znalezienia zasad, norm określających granice moralnej dopuszczalności ingerowania człowieka w naturalne procesy biologiczne5. N arodziny bioetyki to rezultat zderzenia postępu nauk m edycznych z tradycyjnym systemem wartości, to efekt analizy przypadków, stworzonych przez naukę i życie, z którym i nie m ogła sobie poradzić tradycyjna etyka6. Zapłodnienie in vitro Do lat siedem dziesiątych XX w ieku ludzkość rozm nażała się w tradycyjny sposób. Od stu lat jest znane i stosowane sztuczne zapłodnienie, ale skala ingerencji w procesy rozrodcze człow ieka była dotąd niew ielka. Sytuacja zaczęła zmieniać się, od kiedy zastosowano zapłodnienie in vitro (łac. vitrum - szkło ). 25.07.1978 r. urodziła się Luiza Brown, pierwsze na świecie dziecko z probówki. M atka dziecka cierpiała na niedrożność jajow o dów i zapłodnienie in vitro (zwane również zapłodnieniem zewnętrznym lub pozaustrojow ym) było jedynym sposobem pokonania bezpłodności. Pionie 5E. Klimowicz: Główne zagadnienia bioetyki. W: Etvka XX wieku. Red. S. Jedynak. T.l. Lublin 1991. 6 Z. Szawarski: Bioetyka. Problemy 1986, nr 4. (Artykuł ten jest dla mnie podstawą do omówienia warunków powstania bioetyki).

rami tej metody zapłodnienia byli ginekolog dr Patrick Steptoe oraz biolog z uniwersytetu w C am bridge dr R obert Edwards. W kwietniu 1984 r. zespół prof. Carla Wooda z M elbourne ogłosił, że urodziło się pierwsze na świecie dziecko z zapłodnienia in vitro, którego zarodek został na kilka m iesięcy zamrożony. Był to kolejny krok w rozw o ju metody zapłodnienia in vitro. Do tej pory zabieg zapłodnienia przebiegał następująco: po odpowiedniej kuracji horm onalnej pobierano z jajnika kobiety jedno lub kilka jajeczek, które zapładniano w probówce i po 2-3 dniach wprowadzano do macicy kobiety. Jeśli nie doszło do implantacji zarodka, cały zabieg trzeba było pow tarzać od nowa. Technika Wooda pozwala wszczepić jeden lub kilka zarodków, a pozostałe zam rozić na w ypadek, gdyby nie doszło do implantacji. Jest to wygodne dla lekarzy i kobiety, ale stwarza problemy moralne i prawne. Jeśli za pierwszym razem dojdzie do implantacji zarodka oraz urodzenia dziecka, to co robić z pozostałym i zamrożonymi em brionam i? Jak długo je przechow yw ać? Przy obecnym stanie techniki zam rażania zarodki m ogą być przechow yw ane - jak sądzą niektórzy - nawet 600 lat i nie utracą zdolności do rozwoju. Australijski N a tional Health and M edical R esearch Council zaleca przechow yw anie zarodków do 10 lat, z kolei komitet etyczny powołany przez British M edical A s sociation proponuje 12 miesięcy jako m aksym alny czas przechowyw ania7. Czy po upływie tego czasu zarodki m ają być zniszczone, czy użyte do eksperymentów? Kto w łaściw ie m a nim i dysponować: lekarze, klinika, rodzice, państwo? Co zrobić, gdy rodzice dom agają się przedłużenia okresu przechowywania, bo chcą przekazać zamrożone embriony swoim bezpłodnym znajomym czy naw et nienarodzonym jeszcze w nukom? - brzm i to absurdalnie, ale jest to możliwe. Czy zarodek jest czyjąś własnością? Jaki jest status prawny i m oralny zamrożonego zarodka ludzkiego? Pytania można mnożyć. Wraz z rozwojem metod sztucznej prokreacji ustalenia prawne i etyczne stają się konieczne. Tym bardziej, jeśli rozważymy możliwości, jakie stwarzają nowe techniki prokreacji. Już teraz problem m atek zastępczych (kobiet, które darowują lub sprzedają swoje komórki jajow e lub embriony innej kobiecie, czy też zgadzają się przebyć ciążę i urodzić dziecko dla innej kobiety) spraw ia wiele kłopotów praw nikom, etykom, teologom i bezpłodnym m ałżeństwom korzystającym z ich pom ocy (usługi?) w prokreacji. Udoskonalenie m etody zapłodnienia in vitro w raz z rozw ojem m etod podtrzym ywania przy życiu płodów z porodów przedw czesnych m oże w przyszłości doprowadzić do ektogenezy, czyli prokreacji człow ieka poza organizmem kobiety. Istnieje też m ożliw ość w ykorzystania zam rożonych em brio 7 Zob. raporty komisji etycznych opublikowane jako aneks w: P. S i n g e r, D. W e 11 s: Dzieci z probówki. Etyka i praktyka sztucznej prokreacji. Warszawa 1988.

nów jako dawców tkanek i narządów do transplantacji oraz użycia ich do eksperym entów, np. do klonowania. M etoda zapłodnienia in vitro stała się standardow ą m etodą leczenia bezpłodności, budzi ona jednak wiele wątpliwości moralnych. Zwolennicy światopoglądu religijnego są zwykle jej przeciwnikam i. Kościół katolicki zdecydowanie j ą potępia oraz dąży do prawnego zakazu jej stosowania. Żydzi i muzułmanie akceptują ją tylko wtedy, gdy jest stosowana w legalnie zawartym małżeństwie. W protestantyzm ie istnieją zarówno przeciwnicy, jak i zwolennicy tej metody. Obie strony staw iają ważne pytania i przytaczają swoje argum enty - właśnie na takie pytania stara się odpowiedzieć bioetyka. Problem granic eksperymentu naukowego i terapeutycznego 26.10.1984 r. zespół szpitala przy U niw ersytecie Lom a Linda (K alifornia) dokonał operacji na kilkutygodniowej dziewczynce - przeszczepił dziecku serce pawiana. Dziewczynka cierpiała na w rodzoną wadę serca (niewykształcona lewa komora) i właściwie nie miała szans przeżycia. 15.11.1984 r. nastąpił odrzut przeszczepu - dziecko zm arło. Czy operacja ta była sukcesem m edycyny? W szystkie dotychczasowe próby przeszczepiania ludziom organów zw ierzęcych kończyły się niepow odzeniem. Po raz pierw szy zdarzyło się, by człowiek z sercem zwierzęcia żył tak długo, ale czy można to uznać za sukces? Czy lekarze postąpili słusznie, w ykonując taki eksperym ent? Czy dziecko skazane na śmierć wskutek wrodzonej wady może być w ykorzystane do eksperym entu naukow ego? Lekarze z Lom a Linda deklarowali, iż kierowali się dobrem dziecka (próbowali ratować mu życie), a nie ciekawością, ale okoliczności przeprowadzenia operacji zdają się tego nie potwierdzać. W iadomo było, że szansa przeżycia dziecka po transplantacji organu zw ierzęcego jest rów na zeru. Specjalna kom isja lekarska, która zezw oliła na operację, nie uzasadniła swojej decyzji (obrady kom isji zostały utajnione). Nie wiadomo też, czy dokładnie poinformowano rodziców dziecka o celu i szansach powodzenia operacji. M ożna mieć uzasadnione podejrzenie, że Baby Fae (bo taki pseudonim nadano dziecku) była ofiarą ambicji naukowych lekarzy, ofiarą postępu medycyny. Operacja ta ujawniła też, iż postęp m edycyny jest związany z cierpieniem i zabijaniem zwierząt oraz z prym atem skuteczności i ciekawości poznawczej nad zasadami m o ralnym i. Czy postęp w m edycynie musi odbywać się w ten sposób i za wszelką cenę? M ożna w praw dzie pow iedzieć, że postęp naukow y zawsze w yprzedzał istniejące rozstrzygnięcia praw ne i naruszał norm y m oralne. Gdyby

lekarze przestrzegali zakazu sekcji zwłok, nie dokonywali na sobie bądź innych ludziach ryzykow nych eksperym entów, czy zaistniałaby w spółczesna m edycyna? Jednak rozbieżności m iędzy praktyką a zasadam i m oralnymi nie miały dawniej tak daleko idących konsekwencji jak obecnie. N iekontrolowane wykorzystanie w medycynie możliwości technicznych rodzi nowe, dotąd niespotykane problemy. Na przykład wykorzystanie komórek jajowych pobranych od płodów żeńskich do zapłodnienia in vitro i implantowanie tak uzyskanych embrionów kobietom po klim akterium - dziecko takie miałoby matkę, która się nie urodziła; trzeba by wprowadzić rozróżnienie między matką genetyczną i biologiczną; znacznie w ydłużyłby się w iek prokreacyjny kobiety, a można też zastanaw iać się, jakie problem y w ychow aw cze pojawiłyby się w związku z m acierzyństwem w tak późnym okresie życia\ Inny przykład: dr Severino A ntinori przed kilkom a laty im plantow ał dw u dziestoletniej kobiecie zapłodnioną komórkę jajow ą pochodzącą od jej matki. Urodzony chłopiec jest jednocześnie synem własnej siostry, bratem własnej matki, w łasnym w ujem i siostrzeńcem 9. W spółcześnie coraz bardziej zaciera się różnica między eksperymentem naukowym a terapeutycznym. Obecnie, kiedy m asowo przeszczepia się narządy i tkanki, konstruuje sztuczne serca, m ów i się o przeszczepach głowy czy m ózgu, trudno zorientow ać się, co je st głów nym m otyw em badacza: ciekawość poznaw cza, sukces naukowy, zdobycie sław y czy dobro pacjenta? To, że najczęściej eksperym entuje się na ludziach beznadziejnie chorych, którym prawdopodobnie nic już nie może pomóc, może wskazywać, że w postawie badaczy przeważa ciekawość i chęć rozgłosu. W iększość naukowców zdaje się przyjmować założenie, że to ludzkość musi co pewien czas rew idow ać swoje tradycyjne przekonania i zasady m oralne oraz dostosowywać je do osiągnięć nauk o życiu czy techniki, a nie ograniczać badań naukowych przez istniejące przekonania moralne. Pierwsza transplantacja serca wywołała zdziwienie i oburzenie, dzisiaj jest uznaną m etodą leczenia. Zapłodnienie in vitro kilkanaście lat tem u traktow ano jako technikę odrażającą, dzisiaj w wielu krajach jest uznaną m etodą leczenia bezpłodności. Może więc użycie płodow ych jajników, w ykorzystanie em brionów do transplantacji, wykonanie zapłodnienia in vitro na zamówienie kobiet w wieku emerytalnym zostanie za kilka lat społecznie zaakceptow ane? Czy takie stanowisko jest słuszne? Czy rzeczyw iście naukowcy m ają odkrywać prawa i stosować je bez etycznej oceny celów oraz skutków, a ety 8 Zob. artykuł: S. Zagórski: Moja mama nigdy się nie urodziła. Magazyn Gazety Wyborczej z 21.01.1994, s. 17. 9 Zob. artykuły: A. Łodyński: Potomek na zamówienie. Polityka 1994, nr 5, s. 20; Z. Wojtasiński: Macierzyństwo bez granic. Rzeczpospolita z 07.01.1994, dodatek Nauka i Technika.

cy, m oraliści, praw nicy spóźnieni o kilka czy kilkadziesiąt lat m ają rozstrzygać, czy w olno robić to, co jest technicznie m ożliw e i stosow ane? W bioetyce podaje się w wątpliwość powyższe stanowisko - dlatego naukowcy próbują zawczasu przewidzieć możliwe konsekwencje postępu naukowego i wypracować jednolite oraz w miarę jednoznaczne etycznie kryteria oceny odkryć naukowych, jak również ich zastosowania. Bioetyka jest terenem ostrego sporu o granice działalności poznawczej i badawczej człowieka: chodzi tu o w yznaczenie obszaru tabu, na który człow iek nie powinien wkraczać. Bioetycy o orientacji religijnej uzasadniają to obiektywnym ładem m oralnym ustanow ionym przez Boga, bioetycy świeccy pow ołują się na dobro ludzkości czy naw et całej przyrody. Zabójstwo czy przyzwolenie na śmierć? W listopadzie 1981 r. w W ielkiej Brytanii odbył się proces dr. Leonarda Arthura, lekarza oskarżonego o popełnienie morderstwa z prem edytacją na now orodku z zespołem Downa. Po urodzeniu dziecka lekarz zbadał je w obecności rodziców oraz zanotow ał w dokum entacji szpitalnej, iż rodzice nie życzą sobie przeżycia dziecka i że zleca się jedynie opiekę standardową. Opieka ta sprow adzała się do podaw ania dziecku narkotycznego środka znieczulającego i dihydrocodeiny co 4 godziny oraz pojenia wodą. W dwa dni później chłopiec zachorował na oskrzelowe zapalenie płuc, jed nak nie podano mu antybiotyków. Dziecko zmarło trzy dni po urodzeniu. Jedna z osób pracujących w szpitalu ujawniła okoliczności śmierci dziecka organizacji Life i w ten sposób doszło do procesu. Proces zakończył się uw olnieniem dr. A rthura od odpow iedzialności za śmierć dziecka, choć wszystko wskazywało na to, że świadomie stworzył warunki powodujące śm ierć dziecka. Dlaczego zapadł taki wyrok? Stało się tak, jak można sądzić, z kilku powodów. W trakcie procesu okazało się, że praktyka przyzw alania na śmierć dziecka obarczonego głębokim i wadami jest bardziej powszechna, niż sądzono. W ielu zeznających na procesie lekarzy nie kryło, że sami podejm owali podobne decyzje prowadzące do śmierci dzieci nieuleczalnie chorych. Na wyroku zaw ażyła także przyjęta linia obrony: rozróżnienie m iędzy czynnym zabiciem a przyzw oleniem na śm ierć. O brona dow odziła, że nie było intencją lekarza zabić, lecz pozwolić mu umrzeć, dlatego więc przepisał odpowiedni lek oraz zalecił opiekę standardow ą - nie zabił więc, a tylko ułatw ił nadejście śmierci. M ożna też przyjąć, że zarówno rodzice, ja k i ław a przysięgłych byli przekonani (choć nikt tego przekona