68 GRAMATYKA FONETYKA Głoska a litera 1. Przeczytaj uważnie wiersz Leopolda Staffa. Kartoflisko Pod niebem, co jesiennym siąpi kapuśniakiem, Na sejm zlatują wrony w żałobnym zespole I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem, Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole. A robotnice w twardym, cierpliwym mozole, Okryte każda innym barwistym wełniakiem, Dziobią pilnie motyką ziemniaczane pole, W miękkiej ziemi stopami zaparte okrakiem. Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki, Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki I spod zeschłych badyli i płytkich korzeni wełniak tu: ubiór z tkaniny w barwne pasy najmitka daw. kobieta wynajmowana do prac rolnych Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki, I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni. a) Opisz sytuację zobrazowaną w utworze. Określ czas, miejsce, czynności oraz uczestników ukazanych zdarzeń. b) Znajdź w tekście 3 różne środki artystyczne i uzupełnij tabelę. cytat środek artystyczny znaczenie
GRAMATYKA FONETYKA 69 2. a) Powiedz, czym twoim zdaniem różni się wieś przedstawiona w wierszu od współczesnej. b) Podkreśl te wyrazy z ramki, które najlepiej określają nastrój wiersza. smutek tęsknota nadzieja zaduma radość żal c) Przepisz wyrazy z powyższej ramki, a następnie podziel je na i litery. litery Głoska to najmniejsza słyszalna część wyrazu. Litera to najmniejsza zapisywana część wyrazu. Głoski dzielimy na samo i spół. Samo to: a, ą, e, ę, i, o, u (ó), y. Spół to wszystkie pozostałe, np. d, k, sz, ć. Litera i może oznaczać samogłoskę lub tylko zmiękczenie poprzedzającej ją spół, może też być jednocześnie znakiem i zmiękczenia. Jeżeli litera i znajduje się na początku wyrazu, to jest tylko znakiem samo, np. irys [i-r-y-s]. Jeżeli litera i znajduje się w środku wyrazu przed spółgłoską lub na końcu wyrazu, to jest znakiem samo i dodatkowo zmiękcza poprzedzającą ją spółgłoskę, np. nitki [n -i-t-k -i]. Jeżeli litera i znajduje się przed samogłoską, to jest tylko znakiem miękkości poprzedzającej ją spół, np. zbierają [z-b -e-r-a-j-ą].
70 GRAMATYKA FONETYKA 3. Zorganizujcie konkurs wiedzy o głosce i literze. Oto jego regulamin: 1) W konkursie można brać udział indywidualnie lub grupowo. 2) Wszystkie zadania dotyczą fragmentów wiersza Leopolda Staffa. 3) Oceniane są: kolejność, w jakiej uczestnicy ukończą wykonywanie poleceń, oraz poprawność odpowiedzi według kryteriów podanych w ramce. kolejność poprawność 1. osoba/grupa 3 pkt bezbłędnie 3 pkt 2. osoba/grupa 2 pkt do 3 pomyłek 2 pkt 3. osoba/grupa 1 pkt do 5 pomyłek 1 pkt 4) Przebieg konkursu nadzoruje nauczyciel, który ustala nagrodę dla zwycięzców. IETAP KONKURS Zadanie 1 Z całego tekstu utworu wypisz co najmniej sześć wyrazów, w których i oznacza samogłoskę, i sześć, w których jest tylko znakiem zmiękczenia. i oznacza samogłoskę i oznacza tylko zmiękczenie Zadanie 2 Zaznacz kwadratem litery oznaczające spół, a kółkiem oznaczające samo. A robotnice w twardym, cierpliwym mozole, Okryte każda innym barwistym wełniakiem, Dziobią pilnie motyką ziemniaczane pole, W miękkiej ziemi stopami zaparte okrakiem.
GRAMATYKA FONETYKA 71 II ETAP Zadanie 3 Z rzeczowników występujących w wierszu ułóż krzyżówkę, której rozwiązaniem będzie wyraz fonetyka. F O N E T Y K A Zadanie 4 Z drugiej strofy wiersza wypisz wyrazy mające więcej niż dwie sylaby. Wyrazy te podziel na i litery. wyraz litery liczba liter liczba głosek
72 GRAMATYKA FONETYKA Każda głoska ma określone cechy, dzięki którym można ją odróżnić od innych głosek. Jedną z tych cech jest dźwięczność. dźwięczne powstają, gdy powietrze wydychane z płuc wprawia w drgania zsunięte wiązadła głosowe; są to wszystkie samo oraz niektóre spół, np. b, d, w, z, dz, dż, dź, ż, ź, z, g, j, l, ł, r bezdźwięczne powstają, gdy powietrze wydychane z płuc przedostaje się między rozsuniętymi wiązadłami głosowymi, np. p, t, f, s, cz, ć, c, s, ś, sz, k, ch W języku polskim w środku lub na końcu wyrazów często zapisujemy litery oznaczające dźwięczne, chociaż wymawiamy bezdźwięczne, np. sad [s-a-t], krzew [k-sz-e-f]. III ETAP Zadanie 5 W podanych niżej wyrazach podkreśl litery oznaczające spół bezdźwięczne. robotnice okryte wełniakiem pilnie stopami ceber rozgarniają szarugi schylone głucho kartoflisko Zadanie 6 W podanych fragmentach zaznacz litery oznaczające inne niż te, które słyszymy. I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole A robotnice w twardym, Pośród mgły i szarugi, Zbierają krągłe bulwy, cierpliwym mozole przemokłe do nitki jak jaja spod kwoki
GRAMATYKA FONETYKA 73 Inną cechą, dzięki której można rozróżniać, jest miękkość. miękkie powstają, gdy środkowa część języka unosi się ku podniebieniu twardemu, np. ć, ź, dź, ń, ś twarde powstają, gdy środkowa część języka nie unosi się ku podniebieniu twardemu, np. c, z, dz, n, s Miękkość głosek oznaczamy za pomocą: litery i (gdy spółgłoska miękka występuje przed samogłoską), np. ciastko, ziemniak, kreseczki nad literą (gdy spółgłoska miękka występuje przed inną spółgłoską lub na końcu wyrazu), np. ślimak, koń. IV ETAP Zadanie 7 Zamaluj na niebiesko litery, których miękkość jest oznaczona za pomocą litery i, a na zielono te, których miękkość oznaczono kreseczką. Pod niebem, co jesiennym siąpi kapuśniakiem, Na sejm zlatują wrony w żałobnym zespole I z krzykiem krążą nisko nad kobiet orszakiem, Rozpinając swych skrzydeł czarne parasole. Zadanie 8 Zaznacz kółkiem litery oznaczające miękkie, a kwadratem oznaczające twarde. Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki, Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki I spod zeschłych badyli i płytkich korzeni Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki
74 GRAMATYKA FONETYKA Głoski możemy podzielić również na ustne i nosowe. ustne powstają, gdy powietrze przedostaje się tylko przez usta, np. a, e, f, k, o, s, t, z nosowe powstają, gdy powietrze wydychane z płuc przedostaje się przez usta i nos: ą, ę, m, (mi), n, ń (ni) VETAP Zadanie 9 Podkreśl wszystkie litery oznaczające nosowe. Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki, I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni. Sylabą nazywamy część wyrazu, której ośrodkiem jest samogłoska, np. ziem-nia-ki. VI ETAP Zadanie 10 Podkreśl wszystkie litery oznaczające dźwięczne i ustne. Pośród mgły i szarugi, przemokłe do nitki, Grudy grzęd rozgarniają schylone najmitki Zadanie 11 Pionową kreską podziel wyrazy na sylaby. Zbierają krągłe bulwy, jak jaja spod kwoki, I rzucają je w wiadro lub ceber głęboki, Co głucho grzmią jak bębny na odmarsz jesieni.