40. Program postępowania konserwatorskiego dla zamku - dodatek nr 10 do s.i.w.z. Program postępowania konserwatorskiego obiekt: ruiny zamku w zespole zamkowym w Kazimierzu Dolnym wpis do rejestru zabytków Województwa Lubelskiego A-213 adres obiektu: 24-120 Kazimierz Dolny, ul. Zamkowa 3 gmina Kazimierz Dolny, powiat puławski, województwo lubelskie Nazwa i adres Zamawiającego: Urząd Miasta w Kazimierzu Dolnym 24-120 Kazimierz Dolny, ul. Senatorska 5 Jednostka opracowująca: EKO-GEO Consulting Marek Biłyk ul. Leszczyńskiego 6/3, 20-069 Lublin, Autor programu: mgr inż. arch. Piotr Stępień 30-011 Kraków, ul. Wrocławska 52/7 upr. projektowe nr BPP-8381/326/79 BPPAiNB Kraków upr. konserwat. MKiS nr 292/kons/89, zaśw. PSOZ O/woj. Kraków nr 26/94 [uprawnienia do projektowania w obiektach zabytk. i do konserwacji detalu achitektonicznego] data opracowania: czerwiec 2009 r. 1
il.1. Widok ogólny ruin zamku z wieży cylindrycznej 1. Charakterystyka obiektu Ruiny zamku są częścią zespołu zamkowego w Kazimierzu Dolnym. Ruiny te są zabytkiem wpisanym do rejestru zabytków Województwa Lubelskiego poz. A-213, a jednocześnie znajdują się na terenie zespołu architektoniczno-urbanistyczno-krajobrazowego miasta Kazimierza Dolnego, objętego ochroną konserwatorską na podstawie wpisu do rejestru zabytków Województwa Lubelskiego poz. A-46, ustaleń Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego miasta Kazimierza Dolnego (strefa ścisłej ochrony konserwatorskiej A ) oraz decyzji o uznaniu za Pomnik Historii (Zarządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej z dn. 8.09.1994 r.). Powstanie zamku łączone jest z osobą króla Kazimierza Wielkiego, zarówno na podstawie przekazu Jana Długosza, jak też wyników badań archeologicznych. Prawdopodobnie zamek był późniejszy niż wieża cylindryczna. Pierwotne założenie było kilkakrotnie modernizowane m.in. zapewne jeszcze w XIV w. wbudowano w linię murów 2
basztę zachodnią, może w XV w. lub na początku XVI w. dobudowano basztkę pn.wsch. z mała kazamatą i strzelnicami do broni palnej. W wieku XVI zamek został przebudowany przez Firlejów, może z udziałem Santi Gucciego. Po tej przebudowie funkcja rezydencjonalna przeważała nad obronną. Stopniowy upadek zamku rozpoczął się po zniszczeniach dokonanych przez wojska szwedzkie w latach 1655-1657 i 1707-1714. Z końcem XVIII wieku zamek był już opuszczony, a następnie popadł w ruinę. Stan zamku w tym okresie dokumentują akwarele Münza i Vogla. il.2. Akwarela Z.Vogla dziedziniec zamkowy Ruiny zamku wykorzystane były jako punkt oporu przez konfederatów barskich. Być może z tego powodu w 1806 r. władze austriackie nakazały rozbiórkę wieży od strony Wisły (tj. zapewne baszty zachodniej) i attyk, a także zasypanie studni. Dalsza dewastacja ruin nastąpiła z końcem XIX wieku na skutek wyłamywania z nich kamienia przez okoliczną ludność. Ruiny zamku są jednym z dwóch głównych elementów zespołu zamkowego i charakterystycznym akcentem w sylwecie Kazimierza Dolnego, czyli elementem chronionego krajobrazu (Kazimierski Park Krajobrazowy). Pierwsze prace zabezpieczające podjęto z inicjatywy Towarzystwa Opieki na Zabytkami Przeszłości w latach 20. i 30. XX w. Także po II wojnie światowej kilkakrotnie prowadzone były prace konserwatorskie i zabezpieczające, m.in. w latach 1950-51 i w latach 70. XX w. Założeniem tych prac było zachowanie obiektu w formie trwałej ruiny. Zarys historii całego zespołu zamkowego w Kazimierzu Dolnym przedstawiono w Ramowym programie konserwatorsko-użytkowym rewaloryzacji i zagospodarowania zespołu zamkowego w Kazimierzu Dolnym. 3
2. Stan istniejący - opis il.3. Schemat rzutu zamku wg. dokumentacji PKZ o/lublin z 1975 r. Ruiny znajdują się w południowej części zespołu zamkowego, od terenu tzw. podzamcza oddziela je obniżenie, może stanowiące pierwotnie fosę. Założenie ma kształt wydłużonego wieloboku o wymiarach ok. 30 x 65 m. Od pn. w narożach tego wieloboku znajdują się: pozostałości basztki pn.-wsch., na rzucie zbliżonym do kwadratu, i masywna szkarpa w narożu pn.-zach. Przez bramę w murze pn. wejście prowadzi na dziedziniec o rzucie trapezu. W połowie długości zachodniej kurtyny dziedzińca znajdują się pozostałości baszty zachodniej, silnie wysuniętej przed mur i opiętej dwoma szkarpami, z zachowaną sklepioną piwnicą, częściowo odtworzonym pomieszczeniem parteru i tarasem widokowym w poziomie dawnego I piętra. Od pd. do baszty przylegają resztki skrzydła zachodniego zamku, z zagruzowanymi dwoma piwnicami; na ich przedłużeniu być może istnieje jeszcze jedna lub dwie piwnice. Skrzydło to łączy się z pozostałościami skrzydła południowego, które zamyka od pd. dziedziniec. Ze skrzydłem pd. łączy się wysunięta przed nie baszta południowa, określana czasem jako ryzalit południowy. W odróżnieniu od pozostałych części zamku, które sięgają obecnie (łącznie z odtworzonymi w czasie prac konserwatorskich częściami murów) niewiele ponad przyziemie, w skrzydle południowym i baszcie południowej mury zachowały się z piętrem włącznie. Przyziemie i piętro baszty zamknięte są w wyniku prac konserwatorskich stropami, w odróżnieniu od skrzydła południowego. Materiał murów stanowi kamień i cegła; z uwagi na wielokrotne przebudowy i kilkukrotne prace konserwatorskie mury są niejednorodne. Baszta zachodnia i basztka pn.wsch. wykonane są w większości z cegły; w pozostałych elementach przeważa kamień łamany - miejscowy wapień kredowy kazimierski. Zaprawa w partiach autentycznych muru 4
jest zaprawą wapienno-piaskową, w partiach odtwarzanych jest to zaprawa wapiennocementowa, a miejscami nawet cementowo-wapienna. Do odtworzenia stropu nad parterem baszty zach. użyto belek stalowych i żelbetowych płyt prefabrykowanych. W murach zachowały się nieliczne detale kamienne, szafka wnękowa z drewnianymi półkami, gniazda po belkach. il.4 zamek od pn. il.5. dziedziniec zamkowy, skrzydło pd., zach. i fragment baszty zach. 5
3. Stan zachowania W związku z zaobserwowanym w ostatnich latach postępem destrukcji ruin zamku w marcu 2008 r. wykonana została ekspertyza stanu technicznego ruin przez mgr inż. Stanisława Mazura. Ekspertyza stwierdza, że mury zamku znajdują się w złym stanie technicznym, a stwierdzone uszkodzenia stanowią bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa. Zgodnie z zaleceniami ekspertyzy część ruin została wyłączona ze zwiedzania, a w miejscach największego zagrożenia ustawiono prowizoryczne daszki ochronne. W ramach opracowania niniejszego programu autor przeprowadził także własne oględziny ruin. W dwóch miejscach (wewnętrzne lico rekonstruowanej kurtyny wschodniej i zewnętrzne lico pn. części kurtyny zachodniej) doszło do odpadnięcia fragmentów lica o powierzchniach liczonych w metrach kwadratowych. Liczne są drobniejsze uszkodzenia w postaci wyrw w licu o wymiarach pojedynczych lub kilku kamieni. Liczne są również ubytki zaprawy w spoinach, w niektórych miejscach widoczne są pęknięcia muru. Porównanie stanu ruin w 2006 r. (własna dokumentacja autora) i obecnie (wizja lokalna w dn. 30.05.2009 r.) wskazuje na duży postęp zniszczeń. il.6. destrukcja lica po stronie wewnętrznej kurtyny wschodnie. 6
il.7. wyrwa w licu zewnętrznym kurtyny zachodniej il.8. wyrwy i odspojone kamienie w licu zewn. muru północnego; poniżej korony muru widoczna warstwa izolacyjna 7
Uszkodzenia występują także na koronach murów, w postaci odspojonych płatów zaprawy, odspojonych i rozluźnionych kamieni, wyrw, zdestruowanej cegły (korona murów baszty zachodniej przy tarasie, nakrywy na szkarpach). Jak wynika z ekspertyzy po warstwą zabezpieczającą z kilku warstw kamieni znajduje się blacha ołowiana, zastosowana w latach 70. XX w. jako warstwa izolacyjna. il.9. Uszkodzenia korony murów Ekspertyza zwraca uwagę także występowanie pustek w murze oraz miejsca, w których w trakcie prac w latach 70. XX w. użyto zbyt silnej zaprawy cementowo-wapiennej, 8
tworząc skorupę podatną na odspojenie od rdzenia muru. Jak wynika z ekspertyzy, miejsca, w których może nastąpić odspojenie kolejnych fragmentów lica, są dość liczne. Zabrudzenie murów nie jest znaczne; w większości woda opadowa zmywa zanieczyszczenia z powierzchni kamienia i cegły. Silnie zanieczyszczone przez ptaki jest natomiast wnętrze przyziemia baszty południowej. 4. Przyczyny zniszczeń Oczywistą, stałą przyczyną rozwoju zniszczeń w murach zamku kazimierskiego, analogicznie do wszelkich obiektów budowlanych, jest oddziaływanie czynników atmosferycznych, w szczególności wody opadowej, zwłaszcza w połączeniu z mrozem. Zasadniczą kwestią jest jednak, dlaczego w ostatnim okresie nastąpił tak znaczny postęp destrukcji. W opinii autora podstawowym powodem tego szybkiego postępu destrukcji jest utrata szczelności przez warstwy izolacyjne wykonane na koronach murów w latach 70. XX w., związana z technicznym ich zużyciem. Blacha ołowiana jest materiałem trwałym jednak nie w zetknięciu z zaprawą wapienną i cementową, z którą wchodzi w reakcję, w wyniku której powstają związki rozpuszczane przez wodę. Przy braku dodatkowej izolacji np. bitumicznej pomiędzy blachą i zaprawą, izolacja taka z czasem traci szczelność. Przy penetracji wody do wnętrza muru poprzez koronę proces zniszczeń jest znacznie szybszy, niż przy oddziaływaniu wody tylko od strony lica. Odpadanie dużych fragmentów tego lica zdaje się wskazywać na taki właśnie mechanizm zniszczeń w ruinach zamku kazimierskiego. Wymienione w ekspertyzie czynniki, jak istnienie pustek w murach, ubytki zaprawy w spoinach, lub przeciwnie użycie zbyt silnej zaprawy cementowo-wapiennej, mają oczywiście również duży udział w powstaniu opisanych w p 3. zniszczeń. Należy przy tym zauważyć, że odpadnięcie powierzchniowej warstwy kamienia przyspiesza proces zniszczeń tworzą się kawerny gromadzące wodę, odsłonięte zostają pustki, ułatwiające penetrację wody w głąb muru. Stwarza to z kolei warunki rozwoju dla roślinności, której korzenie dodatkowo rozsadzają strukturę muru. Brak odwodnienia dziedzińca także przyczynia się do zwiększenia ilości wilgoci w murach. Rozmieszczenie zniszczeń wskazuje jednak, że jest to czynnik drugorzędny w zestawieniu z woda penetrującą przez koronę muru. 9
5. Założenia konserwatorskie I. Z uwagi na wysoką wartość zabytkową obiektu wszelkie działania przy ruinach zamku muszą być prowadzone z dużą ostrożnością i pełnym rozpoznaniem badawczym, zgodnie z zasadą minimum interwencji maksimum zachowania substancji zabytkowej. Jednocześnie z uwagi na postępującą destrukcję obiektu działania te powinny być podjęte w niedługim czasie i w sposób skuteczny. II. Podstawowe znaczenie dla zapobieżenia dalszej destrukcji ma naprawa warstw izolacyjnych na koronach murów, jednak przy obecnym stanie zniszczeń murów nie można ograniczyć prac konserwatorskich do tej naprawy prace te muszą być wykonane w sposób kompleksowy, aby usunąć wszystkie przyczyny i skutki. III. Kompleksowa konserwacja ruin zamku winna uwzględniać wartość dokumentalną i dydaktyczną obiektu, a także jego wartości estetyczne. Zakłada utrzymanie kierunku konserwacji wyznaczonego przez poprzednie prace tj. zabezpieczenie i prezentację zabytku jako trwałej ruiny. Należy stosować najwyższy standard w doborze materiałów. IV. W trakcie prac należy posługiwać się odpowiednimi metodami badawczymi dla doboru optymalnych technologii i zakresu zabiegów. V. W zakresie zabezpieczenia muru przed czynnikami atmosferycznymi podstawowe znaczenie ma staranne uzupełnienie spoinowania, natomiast zabieg hydrofobizacji należy traktować jako pomocniczy, z uwagi na ograniczoną trwałość preparatów; 10
6. Proponowane postępowanie konserwatorskie 6.1.. Prace o charakterze ściśle konserwatorskim powinny być poprzedzone: a. pracami badawczymi archeologiczno-architektonicznymi, polegającymi na eksploracji piwnic skrzydła zachodniego, z usunięciem gruzu, pełnym udokumentowaniem warstw (wg zasad dokumentacji archeologicznej) i struktur budowlanych (badania architektoniczne) oraz opracowaniem znalezisk; b. pracami budowlano-konserwatorskimi, obejmującymi: - wykonanie podstawowych elementów odwodnienia dziedzińca zamkowego wg projektu; Przed ukończeniem prac konserwatorskich należy wykonać następujące prace budowlane: wykonanie przyłączy instalacji: elektroenergetycznej (wymiana kabla), wodociągowej, kanalizacyjnej wg projektu. W trakcie lub po pracach konserwatorskich należy wykonać: - tymczasowe uporządkowanie nawierzchni dziedzińca zamku wg projektu 6.2. W pierwszym etapie prac konserwatorskich należy przeprowadzić rozpoznanie: - chronologii wątków (przed wszystkim dla odróżnienia rekonstruowanych fragmentów ścian od autentycznych), a także ich spoinowania, z zastosowaniem badań laboratoryjnych), celem wyodrębnienia zapraw wtórnych, nie spełniających warunków paroprzepuszczalności (zaprawy cementowe), a jednocześnie ustalenia składu zaprawy pierwotnej; - stanu technicznego lica, w sposób bezpośredni tj. z rusztowań, dla ujawnienia fragmentów nie zdestruowanych powierzchniowo, lecz odspojonych. 6.3. Dla zapewnienia bezpieczeństwa pracowników należy wykonać tymczasowe zabezpieczenie fragmentów zagrożonych odpadnięciem lub zawaleniem, np. przed podstemplowanie, rozparcie itp. wg wskazań nadzoru konstrukcyjnego 6.4 Naprawa warstw zabezpieczających na koronach murów winna obejmować następujące zabiegi: a. rozebranie zdestruowanej warstwy kamieni lub cegieł;.b wyrównanie podłoża zaprawą murarską (o parametrach podanych w ekspertyzie technicznej); 11
c. wykonanie nowej warstwy zabezpieczającej (izolacyjnej) z elastycznej zaprawy mineralnej np. Aquafin 2-K lub równorzędnej; d. wykonanie (wymurowanie) nowej warstwy wykończeniowej z wapienia lub cegły (zależnie od wątku ściany); do warstwy na koronie muru zaleca się użycie wapienia o wytrzymałości na czynniki atmosferycznej większej od wapienia kredowego, np. wapienia Jaźwica; cegła o niskiej nasiąkliwości i podwyższonej wytrzymałości mechanicznej (ok. 30 Mpa półklinkier) e. w odniesieniu do wybranych fragmentów ułożenie darni na koronie; 6.5 Naprawa warstw zabezpieczających na szkarpach winna obejmować następujące zabiegi: a. rozbiórkę zdestruowanej nakrywy ceglanej; b. oczyszczenie podłoża; c. wykonanie warstwy izolacyjnej z z elastycznej zaprawy mineralnej np. Aquafin 2-K lub równorzędnej; d. wykonanie nowej warstwy wykończeniowej z cegły o niskiej nasiąkliwości i podwyższonej wytrzymałości mechanicznej (ok. 30 Mpa półklinkier), ze spoinowaniem zaprawą elastyczną; przy dużym nachyleniu - z kotwieniem warstwy najniższej; 6.6 Naprawa warstw zabezpieczających na tarasie baszty zachodniej winna obejmować następujące zabiegi: a. rozbiórkę istniejącej posadzki i starej izolacji; b. przygotowanie podłoża; c. wykonanie nowej izolacji z 3 warstw papy termozgrzewalnej elastomerowej (dwie podkładowe i jedna nawierzchniowa), spełniających następujące parametry techniczne: - osnowa (zbrojenie) siatką lub włókniną poliestrową; - wytrzymałość na zerwanie co najmniej 700 N - wydłużenie bez zerwania 40%; - próba szczelności 4 bary/24h - odporność na wysokie i niskie temperatury; - grubość min. 4 mm. d. wykonanie odpływu z w/w warstwy izolacyjnej e. wykonanie nowej nawierzchni tarasu z cegiełki klinkierowej 35 Mpa o wym. 5 x 10 x 20 cm (cegiełka brukowa PATOKA mozaika ciemna, lub równorzędna), układanej na podsypce piaskowej stabilizowanej cementem (150 kg / 1 m3), spoinowanej zaprawą Ceresit CM17 lub równorzędną. 12
6.7. Konserwacja lica zewnętrznego muru winna obejmować następujące zabiegi: a. wstępne oczyszczenie powierzchni muru z roślin, destruktu itd. b. stopniowe przemurowanie zdestruowanych fragmentów, od dołu ku górze, z usunięciem rozwarstwionego kamienia, oczyszczeniem podłoża, wzmocnieniem środkiem Remmers KSE 300 HV lub równorzędnym, uzupełnieniem przesezonowanym wapieniem miejscowym lub cegłą na zaprawie o parametrach podanych w ekspertyzie technicznej, z zastosowaniem kotwienia wg ekspertyzy technicznej, lecz ze stali nierdzewnej; c. w odniesieniu do fragmentów nie zdestruowanych powierzchniowo, lecz odspojonych zabiegi należy wykonać zależnie od okresu pochodzenia tych fragmentów: - w odniesieniu do fragmentów wątku autentycznego zastosować ich kotwienie, za pomocą kotew ze stali nierdzewnej wklejanych iniekcyjnie; - w odniesieniu do fragmentów wątku rekonstruowanego w trakcie poprzednich prac konserwatorskich dopuszcza się rozbiórkę i ponowne wymurowanie z zastosowaniem kotwienia do rdzenia muru kotwami nierdzewnymi; d. wypełnienie pustek w murze za pomocą iniekcji zaprawy wapienno-trasowej (por. ekspertyza techniczna zaprawa winna mieć spoiwo hydrauliczne, lecz jednocześnie własności mechaniczne i paroprzepuszczalność zbliżoną do zapraw historycznych); e. sklejenie pęknięć muru za pomocą iniekcji zaczynu mineralnego, wg wskazań nadzoru konstrukcyjnego; f. usunięcie zapraw cementowych i silnie zdestruowanej zaprawy ze spoin, przy zachowaniu spoinowania historycznego; g. odczyszczenie powierzchni z silnych zabrudzeń, lecz z zachowaniem naturalnej patyny (patyny szlachetnej) np. parą wodną, w miejscach silnie zabrudzonych metodą strumieniowo-ścierną (kontrolowane piaskowanie urządzeniem C.P. lub analogicznym); h. bardzo staranne uzupełnienie spoinowania zaprawą dobraną w wyniku badań zaprawy autentycznej; generalnie należy zalecić zaprawy trasowe, jako odpowiadające własnościom historycznym zaprawom wapiennym (w tym paroprzepuszczalne), a jednocześnie odporne na wodę; i. hydrofobizacja całej powierzchni zewnętrznej muru (w tym lica wewn. parapetu otaczającego taras na baszcie zachodniej) preparatem dobranym na podstawie prób wykonanych na fragmentach wątku; oprócz preparatu Remmers Funcosil SL należy przeprowadzić próby z preparatem Sarsil H-15. Hydrofobizację można wykonać dopiero po pełnym związaniu zaprawy w spoinach (1 dzień / 1 mm grubości warstwy zaprawy) 13
6.8. Konserwacja lica muru we wnętrzach (piwnica i parter baszty zachodniej, kazamata w basztce pn.-wsch.) powinna obejmować: a. odczyszczenie powierzchni w sposób delikatny, z silnych zabrudzeń, lecz z zachowaniem naturalnej patyny (patyny szlachetnej) np. parą wodną; c. uzupełnienie wątku i spoinowania w miejscach rażących ubytków. We wnętrzach nie ma uzasadnienia dla hydrofobizacji wątku. 6.9. Prace uzupełniające: - naprawa stropu nad parterem i zadaszenia nad piętrem baszty południowej oczyszczenie i zabezpieczenie drewna, naprawa pokrycia. 7. Dokumentacja Należy wykonać pełną dokumentację opisową, fotograficzną i rysunkową prac konserwatorskich oraz dołączyć do niej wyniki przeprowadzonych badań. 8. Uwagi końcowe Niniejszy program ma charakter wstępny i winien być uściślony przez konserwatora prowadzącego prace po uzyskaniu bezpośredniego dostępu do murów zamku z rusztowań, pełnym badaniu makroskopowym wątków i przeprowadzeniu badań laboratoryjnych zaprawy i kamienia. Z uwagi na zakres prac niezbędna jest ścisła współpraca osoby odpowiedzialnej za prace konserwatorskie, kierownika budowy (odpowiedzialnego za prace budowlanokonserwatorskie) i nadzoru konstrukcyjnego. Należy ściśle skoordynować prace konserwatorskie i budowlano-konstrukcyjne. 14