1 Szanghajska Organizacja Współpracy. Regionalizm środkowoazjatycki Regionalizm w stosunkach międzynarodowych od początku lat dziewięćdziesiątych stanowi waŝny element polityki światowej. Jest on odzwierciedleniem realnych procesów i zjawisk. WyraŜa się on w dąŝeniach państw do poszukiwania efektywnych form współpracy w róŝnych dziedzinach Ŝycia międzynarodowego. W przypadku inicjatywy Rosji, Chin i państw Azji Środkowej kluczową rolę odegrał upadek Związku Radzieckiego. Brak hegemona na obszarze postradzieckim oraz powstanie niezaleŝnych państw w Azji Środkowej przyniosło oŝywienie na platformie współpracy regionalnej w zakresie bezpieczeństwa oraz współpracy ekonomicznej. Powstanie Szanghajskiej Organizacji Współpracy SOW (ang. Shanghai Cooperation Organization, SCO; ros. Шанхайская Организация Сотрудничества; chiń. Shanghai Hezuo Zuzhi) stało się obok wielu innych inicjatyw regionalnych waŝnym elementem w polityce światowej lat dziewięćdziesiątych poprzedniego stulecia, szczególnie po ataku terrorystycznym na Stany Zjednoczone. Regionalizm środkowoazjatycki W tworzeniu się organizacji niezaprzeczalnym czynnikiem w głównej mierze decydującym o jej powstaniu było kryterium geograficzne bliskość sąsiadujących ze sobą państw. RównieŜ nie bez znaczenia była chęć zsynchronizowania polityki na arenie międzynarodowej, ułatwienie wymiany handlowej oraz współpraca wojskowa zapewniająca utrzymanie status quo w regionie umoŝliwiające nawiązanie szerszej współpracy regionalnej. 26 kwietnia 1996 roku w Szanghaju prezydenci Rosji Borys Jelcyn, Chin Jiang Zemin, Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew, Kirgistanu Askar Akajew i TadŜykistanu Emomali Rachmonow podpisali Porozumienie o Budowaniu Zaufania w Zakresie Wojskowym na Obszarach Przygranicznych. (Agreement on Confidence Building in the Military Field in Border Areas) 1. Strony zapewniły, Ŝe m.in. przemieszczane oddziały graniczne nie będą prowadziły działań zbrojnych przeciwko sobie; waŝniejsze posunięcia militarne, w odległości około 100 km od granicy, będą wymagały poinformowania obu stron umowy 2. Współpraca wojskowa początkowo miała zapewnić stabilizację w strategicznym regionie kontynentu azjatyckiego. Preludium dla formułowanej współpracy były jednak bilateralne układy rosyjsko-chińskie. Współpracę chińsko-rosyjską zainicjował Michaił Gorbaczow, a kontynuował Borys Jelcyn. Nawiązanie kontaktów wojskowych nastąpiło podczas wizyty ministra obrony narodowej ChRL Chi Haotiana w Moskwie. W lipcu 1994 roku podpisano Porozumienie w sprawie zapobiegania niebezpiecznej działalności wojskowej pomiędzy rządami Chin i Rosji 3. W dwa lata później, podczas wizyty Borysa Jelcyna w Chinach, w dniach 24-26 kwietnia 1996 roku podpisano aŝ piętnaście umów międzypaństwowych. Kluczowym dokumentem była wspólna deklaracja chińsko-rosyjska, która formułowała konieczność strategicznego partnerstwa ukierunkowanego ku XXI wiekowi. Prezydent Federacji Rosyjskiej próbował nadać jej bardzo szeroki rozgłos, charakteryzując ją jako zaczątek budowy stosunków multilateralnych. Prezydent Chin Jiang Zemin za podstawę współpracy 1 China and Kazakhstan; Strony int. Ministerstwa Spraw Zagranicznych Chińskiej Republiki Ludowej http://www.fmprc.gov.cn/eng/wjb/zzjg/dozys/gjlb/3180/default.htm 2 Jing-dong Yuan, Sino-Russian confidence-building measures: a preliminary analysis, Asian Perspective, vol. 22, 1998, no 1, s. 85-86. Podobne porozumienia o współpracy przygranicznej zostało podpisane w sierpniu 1995 roku między Ministerstwem Obrony ChRL a administracją rejonów przygranicznych Rosji. Odbyto ponad 1000 spotkań; Ibidem. 3 Zhongguo waijiao yidian, (Chińska dyplomacja słownik, Pekin 2000), Beijing 2000, s. 59.
2 uznał wzrost obopólnych korzyści 4. Podczas wizyty rosyjskiego polityka w Chinach podpisano deklarację powołującą Szanghajską Organizację Współpracy. Mimo iŝ Szanghajska Organizacja Współpracy stała się organem wielopaństwowym, to jednak dominacja Rosji i Chin była bezsprzeczna. Oba państwa dąŝące do stworzenia dogodnych warunków dla międzynarodowej współpracy uznały, iŝ organizacja regionalna w pełni odzwierciedla ich narodowe interesy. Władze w Moskwie dąŝyły do zapewnienia stabilności w regionie z uwagi na konflikt w Czeczenii. Ponadto wielu rosyjskich polityków uznało, iŝ wzrastająca potęga południowego sąsiada Chin moŝe stanowić zagroŝenie dla strategicznych interesów Rosji 5. Zatem włączenie Państwa Środka, przy poparciu Rosji, w struktury organizacji międzynarodowej, dawało szansę wspólnego rozgrywania polityki w regionie Azji Środkowej 6. Władze w Pekinie mając na celu rozwój gospodarczy kierowały się głównie zapewnieniem dostaw surowców mineralnych dla galopującej gospodarki (bezpieczeństwo energetyczne) 7. Ponadto dobre kontakty z państwami sąsiadami zapewniały włączenie państw strategicznego regionu Azji Środkowej w strefę rynków zbytu dla chińskich towarów. Wspólnym celem stało się ograniczenie, po upadku Związku Radzieckiego i wojnie w Zatoce Perskiej, dominującej roli Waszyngtonu. Porozumienie i wspólne działanie Rosji i Chin w ramach SOW stało się moŝliwe dzięki wysiłkom czynionym przez administrację Borysa Jelcyna na rzecz ocieplenia stosunków z Pekinem 8. Kolejne szczyty państw SOW, w 1997 roku w Moskwie oraz w grudniu 1999 roku w Kirgistanie przyniosły pogłębienie wzajemnej współpracy. Podczas spotkania w Biszkeku strony podpisując wspólną deklarację zapewniły o: pogłębieniu regionalnej kooperacji w zakresie zwalczania terroryzmu, kontroli nielegalnej emigracji oraz handlu narkotykami; zapewnieniu Azji Środkowej statusu strefy wolnej od broni nuklearnej 9 ; wzmocnieniu mechanizmów osiągania stabilności i pokoju w regionie zgodnie z zasadami Narodów Zjednoczonych; wspieraniu idei świata wielobiegunowego oraz przeciwwagi dla dominującej roli Stanów Zjednoczonych; zmniejszeniu zagroŝenia z uwagi na eskalację konfliktu w Afganistanie; wzmacnianiu wymiany handlowej w oparciu o Jedwabny Szlak (the Silk Road Diplomacy). Kolejna deklaracja przyjęta podczas szczytu w stolicy TadŜykistanu, w lipcu 2000 roku, potwierdziła chęć zaangaŝowaniu się stron w politykę globalną. W głównej mierze, swoiste novum stanowiło zagwarantowanie połączonych manewrów wojskowych oraz cyklicznych spotkań ministrów obrony narodowej. Ponadto zobowiązano się do nieingerowania w sprawy wewnętrzne państw-sygnatariuszy deklaracji m.in. pod pozorem przywrócenia respektowania praw człowieka. Strony zapewniły administrację Władimira 4 B. Rychłowski, Stosunki Chiny Rosja w okresie transformacji, Rosja-Chiny. Dwa modele transformacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000, s. 28-29. 5 Chiny zostały umieszczone na liście potencjalnych zagroŝeń dla Federacji Rosyjskiej w grudniu 1996 roku przez ministra obrony FR Igora Radionowa. Podobny pogląd wyraził A. Arbatow na łamach International Security. W okresie 10-15 lat Chiny, poprzez modernizację swoich sił zbrojnych, mogą stać się czynnikiem destabilizującym oraz zagraŝającym bezpieczeństwu narodowemu Rosji. 6 Poparcie dla rozwoju współpracy regionalnej wyraził Władimir Putin w exposé dotyczącym polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej. Zob.: The Foreign Policy Concept of Russian Federation. Approved by the President of the Russian Federation V. Putin, June 28, 2000. Cyt. za.: Strona int. Amerykańskiej Federacji Naukowców http://www.fas.org/nuke/guide/russia/doctrine/index.html 7 Zasoby w regionie Morza Kaspijskiego przedstawiają się w sposób następujący: 1. zasoby ropy naftowej (mld baryłek) 15,4-29,0; 2. zasoby gazu ziemnego (tryliony m 3 ) - 236-337; 3. dzienna produkcja ropy naftowej (dzienna ilość baryłek) 1 000 000; 4. dzienna produkcja gazu ziemnego (mld m 3 ) 2846. Por. Tabela 3. 8 O polityce B. Jelcyna wobec Chin zob.: B. Rychłowski, op..cit., s. 18 25 oraz Rzeczpospolita z 5.11.1994, 12.01.1996, 4.09. 1997 r., 10. 12.1999 r. 9 W lutym 1997 roku w Ałmaty podpisano deklarację do utworzenia strefy wolnej od broni nuklearnej. 15-17 września w Taszkiencie podpisano stosowne układy tworząc Środkowoazjatycką Strefę Wolną od Broni Nuklearnej.
3 Putina o poparciu dla rosyjskiej polityki w Czeczenii. Chiny z kolei, uzyskały kolejny raz zapewnienie o słuszności polityki jednych Chin. W odniesieniu do polityki Stanów Zjednoczonych w regionie Azji i Pacyfiku (m.in. włączenie Tajwanu do amerykańskiego programu obrony przeciwrakietowej Theater Missile Defence TMD) państwa SOW zajęły negatywne stanowisko. Polityka Waszyngtonu, choć w oficjalnym dokumencie Stany Zjednoczone nie zostały wymienione, względem regionu azjatyckiego została uznana jako prowadząca do wyścigu zbrojeń. Podczas szczytu państw SOW w Szanghaju (14-15 czerwca 2001 roku) podjęto uchwałę o włączeniu w jej struktury Uzbekistanu 10. Ponadto prezydenci dotychczasowej Szanghajskiej Piątki oraz przywódca Uzbekistanu Islam Karimow uznali za stosowne zinstytucjonalizowanie forum organizacji. Dotychczasowe, nieformalne spotkania głów państw przyjęły formę cyklicznych rozmów na wysokim szczeblu. Głównym obszarem porozumienia stała się walka z międzynarodowym terroryzmem, religijnym ekstremizmem oraz separatyzmem. Na mocy decyzji państw SOW utworzone zostało regionalne centrum do walki z terroryzmem w Biszkeku (stolica Kirgistanu) 11. Przywódcy Rosji, Chin i państw Azji Środkowej określili równieŝ płaszczyzny współpracy w dziedzinie wspólnych przedsięwzięć w zakresie energetyki, ekonomii oraz przemysłu i handlu. Chiny i Rosja wezwały do wzmocnienia ekonomicznej i kulturowej współpracy w ramach organizacji. ChRL zaproponowała cykliczne spotkania ministrów gospodarki państw członkowskich oraz stworzenie udogodnień we wzajemnym handlu (plan 2001-2010) 12. Oddzielnym dokumentem stała się Deklaracja Ministrów Obrony Narodowej o Współpracy Wojskowej. W rozumieniu państw SOW współpraca ta polega na połączonych interwencjach antyterrorystycznych, antyseparatystycznych oraz opozycji wobec rozmieszczenia systemu obrony antyrakietowej w regionie Azji i Pacyfiku, jak równieŝ wspieraniu traktatu amerykańsko-radzieckiego Anti-Ballistic Missile (ABM) z maja 1972 roku. Z uwagi na dostosowanie systemów obronnych do zmiany koncepcji konfliktu (przejście od konfrontacji globalnej do lokalnych wojen i konfliktu asymetrycznego) państwa zobowiązały się do wspólnych manewrów wojskowych. Wraz z podpisanymi układami strony zadeklarowały konkretne środki finansowe. Chiny m.in. udzieliły wsparcia wojskowego Kirgistanowi w wysokości 1,76 mln USD. Niemniej jednak wspólna inicjatywa wojskowa została poprzedzona podpisaniem przez Rosję i Chiny umowy o współpracy militarnej. W styczniu 2000 roku podczas wizyty ministra obrony Chińskiej Republiki Ludowej Chi Haotiana podpisano umowę zobowiązującą oba państwa do ściślejszej współpracy w dziedzinie wojskowej. W porozumieniu ustalono, iŝ państwa zobowiązują się do wzmocnienia współpracy w dziedzinie wymiany studentów uczelni wojskowych oraz do większego zaangaŝowania we wspólnych ćwiczeniach wojskowych. KaŜdego roku miało dochodzić do 15-20 obustronnych wizyt delegacji wojskowych. Stronie chińskiej przyznano moŝliwość szkolenia 800 studentów wojskowych rocznie w akademiach wojskowych Federacji Rosyjskiej; Rosja zobowiązała się do szerszego zaopatrzenia Chińskiej Armii Ludowo- Wyzwoleńczej w sprzęt wojskowy o zaawansowanej technologii, w tym samoloty, okręty i 10 Declaration of Shanghai Cooperation Organization, China Daily 15.06.2001 r. Zob. strona int. http://english.peopledaily.com.cn/200106/15/eng20010615_72738.html 11 Declaration on the Creation of the Shanghai Cooperation Organization, 15.06.2001 r. Patrz strony int. MSZ Federacji Rosyjskiej http://www.mid.ru. NaleŜy jednocześnie podkreślić, iŝ taki zapis stał się bardzo istotny dla Federacji Rosyjskiej prowadzącej wojnę w Czeczenii oraz Chin, które nie chcą dopuścić do wzrostu separatyzmu w Xingjiangu (Wschodni Turkiestan). 12 Yu Bin, Treaties Scrapped, Treaties Signed, Comparative Connections. An E-journal on East Asian Bilateral Relations, vol. 3, 2001, no 2. Patrz: Waszyngtońskiego Centrum Studiów Strategicznych http://www.csis.org/pacfor/cc/0201qchina-rus.html. Patrz równieŝ: Rzeczpospolita 15.06.2001 r. oraz wywiad MSZ Republiki Kazachstanu E. Idrisowa dla gazety Ekspres K. Zob. strona int. MSZ Republiki Kazachstanu: http://www.missions.itu.int/~kazaks/rus/sco/sco05.htm
4 systemy obrony przeciwrakietowej. Chiny i Rosja zobowiązały się do wspólnej produkcji sprzętu wojskowego, a Rosja miała zapewnić dostęp do technologii i materiałów, natomiast Chiny zaangaŝować środki w wysokości 2 miliardów USD. Strony zostały zobowiązane do ukończenia prac nad pierwszym systemem obrony przeciwrakietowej opracowanym i wyprodukowanym przy udziale obu państw do 2003 roku 13. Bilateralna umowa została podzielona dodatkowo na dwa okresy. Przez pierwsze pięć lat (2000-2005) Chiny miałyby zakupić uzbrojenie bądź licencje na produkcję nowoczesnych typów broni za ogólną kwotę 15 miliardów dolarów. W tym czasie przewidywano zorganizowanie wspólnych manewrów i ćwiczeń wojskowych. W drugim, zdecydowanie waŝniejszym etapie (2005-2015), obie strony uzgodniły podjęcie współpracy w badaniach nad nowymi typami samolotów bojowych, pocisków oraz broni naprowadzanej laserowo 14. Mimo iŝ SOW określa pewne ramy współpracy wielostronne, to najistotniejszym wydarzeniem obrazującym ocieplenie dyplomatycznych kontaktów między Moskwą i Pekinem stało się podpisanie 16 lipca 2001 roku w Moskwie Traktatu o Dobrym Sąsiedztwie i Współpracy 15. Zapewniono o równości współpracy w dziedzinie politycznej (m.in. konsultacji w sprawach geopolitycznych), ekonomicznej, oraz wzajemnej kooperacji w strukturach światowego bezpieczeństwa (wszystkie działania mają być podejmowane zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych). Artykuł drugi traktatu zapewniał, iŝ strategiczna broń nuklearna nie będzie wymierzona w Ŝadną ze stron porozumienia, zobowiązano się równieŝ do redukcji sił wojskowych rozmieszczonych wzdłuŝ granicy. Federacja Rosyjska zapewniła o wsparciu dla polityki Pekinu jednych Chin i zanegowaniu niepodległości Tajwanu. Pekin natomiast zobowiązał się do wspierania integralności terytorialnej Federacji Rosyjskiej (art. czwarty). Problemy graniczne uznano za rozwiązane w 98% 16. Sprzeczną kwestią pozostają nadal dwie wyspy na rzece Heilongjiang Amur. Uznano, iŝ problem ten naleŝy rozwiązać zgodnie z prawem międzynarodowym. Strony zapewniły równieŝ o nieprowadzeniu polityki zagranicznej i polityki bezpieczeństwa godzącej w interesy partnera. Rosja i Chiny nie będą partycypowały w układach mogących naruszyć suwerenność, bezpieczeństwo oraz terytorialną integralność sygnatariuszy traktatu 17. Ponadto istotna wydaje się rosnąca wymiana gospodarcza 18. 13 Ponadto Chiny mają zakupić od Rosji sprzęt wojskowy wysokich technologii za kwotę około 15 mld USD. Zob.: China s Foreign Conventional Arms Acquisitions: Background and Analysis, Congressional Research Service, Report for 106 th Congress, s. 8 22 Strona int. Waszyngtońskiego Centrum Studiów Strategicznych http://www.csis.org/pacfor/asiachinesemilbal oraz China Reform Monitor No. 331, September 12, 2000, http://www.afpc.org/crm/crm331.htm. 14 Yu Bin, China-Russia Relations: Putin s Ostpolitik and Sino-Russian Relations, Comparative Connections, vol. 2, 2000, no 3. Zob.: Strona int. Waszyngtońskiego Centrum Studiów Strategicznych http://www.csis.org/pacfor/cc/002q.pdf oraz China Reform Monitor No. 269, January 24, 2000..., http://www.afpc.org/crm/crm269.htm 15 Договор о добрососедстве, дружбе и сотрудничеств е между Российской Федерацией и Китайской Народно й Республикой (16 июля 2001 года, Москва, Кремль). Patrz. strona int. MSZ FR http://www.mid.ru Traktat został ratyfikowany 28 października 2001 roku przez Chiny, a 26 grudnia przez Rosję. 16 Kwestie graniczne normowano podczas wizyty Borysa Jelcyna w Chinach w listopadzie 1997 rok. Na całym odcinku wschodnim granicy ustawiono 1182 słupy graniczne na terenie Zabajkala co 1,5 3 km, na terenie Przymorza, gdzie granica jest bardziej kręta, co 300 400 m (dawniej na niektórych odcinkach słupy stały co 80 do 100 km). 17 Zhong-E qianshu lin youhao zuo tiaoyue, (Traktat o Dobrym Sąsiedztwie i Przyjaznej Współpracy). Patrz oficjalna strona MSZ ChRL http://www.fmprc.gov.cn/chn/151555.html. 18 Por. Tabela 2.
5 Głównym celem traktatu z punktu widzenia geopolityki jest dąŝenie do stworzenia świata wielobiegunowego poprzez aktywny udział w strukturach m.in. Szanghajskiej Organizacji Współpracy czy forum APEC oraz ASEAN. Po ataku terrorystycznym na Amerykę Atak terrorystyczny na World Trade Center w Nowym Jorku i Pentagon dał wyraźny impuls do zacieśnienia współpracy w zakresie bezpieczeństwa międzynarodowego. Szanghajska Organizacja Współpracy stała się, po 11 września 2001 roku, forum, które zapewnia uczestniczącym w nim państwom bezpieczeństwo, a takŝe gwarantujące wpływ (choć niepełny z uwagi na stacjonowanie sił amerykańskich w TadŜykistanie i Uzbekistanie) Rosji i Chin na sytuację polityczną w regionie Azji Środkowej 19. 14 września państwa SOW w stolicy Kazachstanu podpisały wspólną deklarację potępiającą terroryzm, jednocześnie zapewniając o dalszym pogłębieniu wzajemnej współpracy w tym zakresie 20. Rozpoczęta w listopadzie 2001 roku przez wojska NATO operacja Enduring Freedom spotkała się z pozytywną reakcją państw naleŝących do Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Wspólna deklaracja z 14 września 2001 roku nie potwierdziła jednak zaangaŝowania logistycznego po stronie Stanów Zjednoczonych. Pozytywie do interwencji w Afganistanie ustosunkowała się Federacja Rosyjska. Prozachodni kierunek polityki zagranicznej oraz dwustronna współpraca ze Stanami Zjednoczonymi dała administracji Władimira Putina szerokie pole kreowania polityki globalnej, ale równieŝ w obrębie tzw. bliskiej zagranicy. W zaistniałej sytuacji obie strony powołały roboczą grupę ds. Afganistanu. Dała ona moŝliwość wpływu na kształtowanie przyszłej polityki wobec tego regionu. Periodyczne spotkania na szczeblu ministerialnym są głównym elementem w kształtowaniu rosyjskiej polityki wobec Azji Środkowej czy Zakaukazia. Ponadto uzgadniane są decyzje podejmowane na forum międzynarodowym m.in. w ramach Narodów Zjednoczonych 21. W Federacji Rosyjskiej stworzono Międzyresortową Komisję ds. Afganistanu. 18 kwietnia 2002 roku utworzono organ, którego koordynatorem jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych FR. Głównym zadaniem jest pilotowanie rosyjskiej polityki wobec Afganistanu, w tym prowadzenie kontroli przepływu ludności oraz monitowania nielegalnego handlu narkotykami, a takŝe przyszłych rosyjskich inwestycji w tym kraju 22. Podobnie państwa Azji Środkowej, które za zgodą Federacji Rosyjskiej udostępniły własne bazy wojskowe i stały się naturalnymi sojusznikami w walce z terroryzmem. 19 Yu Bin, Moscow and Beijing Adapt to a Different Pax Americana, Comparative Connections, vol. 4, 2002, no 3. Zob.: strona int. Waszyngtońskiego Centrum Studiów Strategicznych http://www.csis.org/pacfor/cc/0302qchina-rus.html 20 Declaration of the Heads of Government of the member States of the Shanghai Cooperation Organization, Annex I to the note verbal dated 14 September 2001 from the Permanent Mission of Kazakhstan to the United Nations addressed to the Secretary-General oraz Statement on the outcome of the first meeting of Heads of Government of member States of the Shanghai Cooperation Organization Annex II to the note verbal dated 14 September 2001 from the Permanent Mission of Kazakhstan to the United Nations addressed to the Secretary- General. Zob. oficjalne strony internetowe Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych http://www.un.org/documents/ga/docs/56/a56364.pdf 21 MoŜe prowadzić to do marginalizacji Szanghajskiej Organizacji Współpracy. Patrz: Совместное заявление для печати российско-американской Рабоч ей группы по Афганистану, 27.04.2002 r. Oficjalne strony internetowe Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej http://www.mid.ru 22 О заседании Межведомственной комиссии по Афганис тану, 19.04.2002 r.; ibidem.
6 Inaczej nieco na operację Enduring Freedom zareagowały Chiny. Chińska Republika Ludowa nie wzięła udziału w międzynarodowych siłach utrzymujących pokój w Afganistanie. Nie oznaczało to jednak samo izolacji chińskiej dyplomacji. Chiny wzięły udział w spotkaniu 20-21 grudnia 2001 roku w Belgii dotyczącym przyszłości Afganistanu. Ponadto grupa chińskich dyplomatów z Zhang Minem na czele odbyła rozmowy z ministrem spraw zagranicznych Afganistanu Abdullahem Abdullahem. 20 grudnia 2001 roku prezydent Jiang Zemin oznajmił, Ŝe Chiny przeznaczą 3,6 miliona USD na pomoc dla Afganistanu. Jednocześnie podkreślił, Ŝe problemy sporne powinny być załatwione przez obywateli Afganistanu z udziałem Organizacji Narodów Zjednoczonych. Sheng Guofeng ambasador ChRL przy ONZ poparł rezolucję Rady Bezpieczeństwa o wysłaniu międzynarodowych sił pokojowych (peace-keeping forces) w rejon konfliktu 23. W czerwcu 2002 roku odbył się kolejny szczyt państw SOW w St. Petersburgu. Został on poprzedzony licznymi konsultacjami m.in. rozmowami ministrów obrony narodowej w Moskwie (15 maja) czy ministrów gospodarki w Szanghaju (29 maja). W trakcie jednego z takich spotkań ministrów spraw zagranicznych SOW w Pekinie (7 stycznia 2002 roku) państwa członkowie poparły rezolucje Rady Bezpieczeństwa odnoszące się do walki z terroryzmem (rezolucje 1373, 1377, 1383 i 1386). Jednak obalenie reŝimu talibów nie oznaczało rozwiązania problemu terroryzmu islamskiego. Dlatego zobowiązano się w ramach SOW do dalszych konsultacji i podejmowania stosownych kroków 24. Podczas spotkania w St. Petersburgu podpisana została Karta SOW. Podkreślono w niej, iŝ priorytet organizacji stanowi walka z terroryzmem. Jednak najistotniejszym stał się fakt, iŝ forum SOW zostało uznane przez Władimira Putina i Jiang Zemina za organizację do zintensyfikowania współpracy w nieodległej przyszłości 25. Państwa SOW upatrujące zagroŝenia dla bezpieczeństwa narodowego w islamskim separatyzmie znajdują płaszczyznę porozumienia. Wszelkie deklaracje sankcjonują działania Federacji Rosyjskiej w Czeczenii, Chin zaś w Xinjiangu 26. NaleŜy zwrócić uwagę na ruchy islamskie w państwach Azji Środkowej. W Uzbekistanie silnie rozwija się nurt panislamskich organizacji m.in. Hizb ut-tahrir (Islamskiej Partii Wolności) oraz Islamskiego Ruchu w Uzbekistanie (głównie obszar Kotliny Fergańskiej) 27. W opinii polityków państw tego regionu SOW oraz amerykańska pomoc zapewnia ciągłość prowadzonej przez nich polityki. Wnioski końcowe Z perspektywy sześcioletniej współpracy naleŝy uznać, iŝ powołanie Szanghajskiej Organizacji Współpracy stało się waŝnym elementem gwarantującym stabilizację w strategicznym, zarówno dla Federacji Rosyjskiej i Chińskiej Republiki Ludowej, regionie. 23 Fayiren jiu Afuhan lishi zhengfu chengli fabiao tanhua (Oświadczenie Rzecznika Prasowego chińskiego MSZ o pomocy dla rządu w Afganistanie), 24.12.2001 r., Zob.: strona int. MSZ ChRL http://www.fmprc.gov.cn/chn/wjb/zzjg/yzs/gjlb/1206/1209/t5484.htm 24 Joint Statement by the Ministers of Foreign Affairs of the Member States of the Shanghai Cooperation Organization, 7 January 2002, Beijing. Zob. strona int. http://www.missions.itu.int/ ~ kazaks 25 Oficjalny tekst deklaracji z St. Peterburga zob.: Декларация глав государств-членов Шанхайской Организации Сотрудничества, 7 июня 2002 г., Санкт-Петербург Strony int. MSZ Kazachstanu http://www.missions.itu.int/ ~ kazaks 26 Z wypowiedzi ministra spraw zagranicznych ChRL Tang Jiaxuan: Shanghai Cooperation Organization FMs Meet in Beijing 2002-01-08. Patrz strona ambasady ChRL w Królestwie Belgii http://www.chinaembassy-org.be 27 Z wykładu prof. S. Zapaśnika wygłoszonego w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk Azja Środkowa w rok po 11 września 26 listopada 2002 r. (mat. aut.); D. Vali, IMU Movements May Press Tajikistan to Forefront of Security Concerns, 18.04. 2002 r. Str. int. http://www.eurasianet.org oraz Z. Eshanova, Are Radical Groups Joining Forces?, 08.10.2002 r. Strony int. Radio Free Europe http://www.rferl.org.
7 Cykliczne spotkanie rządowe, usystematyzowane w czerwcu 2001 roku, są dogodną okazją do koordynacji wspólnej polityki zagranicznej oraz obronnej wszystkich państw członkowskie w uwarunkowanej istnieniem konfliktu asymetrycznego sytuacji międzynarodowej. Mimo bliskiej współpracy państwa dominujące w SOW Rosja i Chiny z trudem godzą kooperację z rywalizacją w Azji Środkowej. Moskwa mająca kompleks imperium dąŝy do utrzymania kontroli w dawnych republikach radzieckich. Chiny natomiast, wraz z ekspansją gospodarczą i moŝliwością inwestycji w m.in. przemysł wydobywczy, stają się coraz bardziej atrakcyjnym partnerem. Szanghajska Organizacja Współpracy stanowi waŝny element dający moŝliwość, zarówno Moskwie jak i Pekinowi, wzmacniania własnej pozycji międzynarodowej. Ponadto przyczyniła się do włączeniem Chin w struktury organizacji regionalnych. Warto równieŝ podkreślić, iŝ w skład SOW nie wchodzi Turkmenistan. Z uwagi na bliskie kontakty w Iranem oraz specyfikę ustroju państwo Saparmurada Nijazowa nie zostało włączone w struktury organizacji. Dodatkowy impuls dla bilateralnej współpracy dała amerykańska interwencja w Afganistanie, choć prozachodnia polityka Władimira Putina w jakimś stopniu zaburzyła podstawowe ramy współpracy. Moskwa jednak osiągnęła swój cel utrzymując kontrolę wojskową nad byłymi państwami ZSRR 28. Natomiast Chiny ekspansywnie weszły na nowe rynki zbytu, na których do początku XXI wieku były słabo reprezentowane (głównym partnerem w regionie dla Chin jest Kazachstan z uwagi na złoŝa ropy naftowej oraz najbardziej chłonny rynek zbytu) 29. Jednak próby powstrzymania amerykańskiej dominacji, zwłaszcza po wprowadzeniu wojsk Stanów Zjednoczonych do Uzbekistanu (najludniejszego państwa regionu Azji Środkowej) oraz TadŜykistanu, zakończyły się niepowodzeniem. Ponadto otwartość władz państw w Azji Centralnej, zwłaszcza bogatego w surowce naturalne Uzbekistanu 30, moŝe powodować brak jedności politycznej w ramach szanghajskiej organizacji. W konsekwencji SOW straci na znaczeniu a kreowanie organizacji jako silnego organizmu kształtującego międzynarodową opinię zostanie wyhamowane. Kształtujące obraz Szanghajskiej Organizacji Współpracy Rosja i Chiny będą jednak, mimo wszystko, dąŝyły do wzmocnienia, a przynajmniej utrzymania pozycji SOW. Rosnąca dominacja Waszyngtonu w regionie moŝe prowadzić do rozszerzenia organizacji o inne kraje, w tym Indie czy Pakistan. 28 Por. SIPRI Yearbook 2001, Armaments, Disarmament and International Security, London 2001, s. 362. 29 Por. Tabela 1. 30 Uzbekistan jest największym beneficjentem amerykańskiej pomocy finansowej po 11 września 2001 roku w regionie. Patrz: Tabela 4.
8 Tabele Tabela 1. Wymiana handlowa Chin z państwami Azji Środkowej członkami SOW (mln USD) 1997 1998 1999 2000 Kazachstan 527 636 1138 1557 Kirgistan 106 198 135 177 Uzbekistan 202 90 40 51 TadŜykistan 20 19 8 17 Źródło: Oficjalna strona Ministerstwa Spraw Zagranicznych Chińskiej Republiki Ludowej www.fmprc.gov.cn (dane na stronach omawiających stosunki bilateralne Chin z państwami Azji Środkowej: Chiny Kazachstan http://www.fmprc.gov.cn/chn/wjb/zzjg/dozys/gjlb/1716/default.htm, Chiny Kirgistan http://www.fmprc.gov.cn/chn/wjb/zzjg/dozys/gjlb/1721/default.htm, Chiny Uzbekistan http://www.fmprc.gov.cn/chn/wjb/zzjg/dozys/gjlb/1791/default.htm, Chiny TadŜykistan http://www.fmprc.gov.cn/chn/wjb/zzjg/dozys/gjlb/1776/default.htm RO K Tabela 2. Chińsko rosyjska wymiana gospodarcza (mln USD) OBRÓT W MLN USD ZMIANA % W STOSUNKU DO ROKU POPRZEDNIEG O EKSPO RT W MLN USD ZMIANA % W STOSUNKU DO ROKU POPRZEDNIEG O IMPOR T W MLN USD ZMIANA % W STOSUNKU DO ROKU POPRZEDNIEG O 1999 5720 +4,3 4223 +15,9 1497-18,7 2000 8003 +39,9 5770 +36,6 2233 +49,1 2001 10670 +33,3 7959 +37,9 2711 +21,4 Zródło: Российско-китайское торгово-экономическое сотрудничество. (dane z 28 sierpnia 2002 roku) Cyt. za. Oficjalna strona internetowa MSZ FR. http://www.mid.ru
9 Tabela 3. Światowe zasoby ropy naftowej i gazu ziemnego. Zasoby ropy naftowej (mld baryłek) Zasoby gazu ziemnego (tryliony m3) Dzienna produkcja ropy naftowej (dzienna ilość baryłek) Dzienna produkcja gazu ziemnego (mld m3) Region Morza Kaspijskiego Zatoka Meksykańska (USA) Region Morza Północnego 15,4-29,0 236-337 1,000,000 2846 2,7 29,4 1,014,000 5100 16,8 156,6 6,200,000 7981 Zatoka Perska 674,5 1718 19,226,000 5887 Morze Południowo - Chińskie Zatoka Gwinejska 7,5 145,5 1,367,000 2323 21,5 126,3 3,137,000 200 Wg: Zestawienie autora wg Energy International Agency http://www.eia.doe.gov Tabela 4. Amerykańska pomoc dla państw Azji Środkowej 2001 r. (tys. USD) Państwo FMF IMET NADR FSA Razem Kazachstan 5,000 1,000 3,750 44,500 54,250 Kirgistan 13,000 1,100 4,700 69,000 87,800 TadŜykistan 3,000 350 7,750 59,500 70,400 Uzbekistan 44,750 1,200 19,200 106,500 171,650 FMF-Foreign Military Financing IMET - International Military Education and Training NADR - Nonproliferation, Anti-Terrorism, Demanding and Related Programs FSA - Freedom Support Act Cyt. za: U.S. Military Aid Appropriations for All Countries in Europe for 2000-2001, strona int. Amerykańskiej Federacji Naukowej http://www.fas.org