S T A C J A W Y S Z K Ó W - HISTORIA KOLEI NA ZIEMI WYSZKOWSKIEJ (2) - okres 1914-1918 Wstęp: O ile znany jest nam dość dokładnie przebieg II wojny światowej na Ziemi Wyszkowskiej, to historia tych terenów w okresie I w. św., nie została zbyt dokładnie zbadana i opracowana, szczególnie z wykorzystaniem źródeł zarówno niemieckich jak i rosyjskich pochodzących z tamtego okresu. Nieco zapomniana wyszkowska stacja oraz cała linia Pilawa - Tłuszcz - Ostrołęka (wraz z ostrołęckim węzłem kolejowym), odegrała w latach 1914-1918 dość ważną rolę w działaniach militarnych. Zawarte w znanych ogólnych opracowaniach dane dotyczące Wyszkowa i okolic zawierają liczne nieścisłości i unikają tematów związanych z transportem kolejowym, a także jego znaczenia w aspektach społecznych, komunikacyjnych oraz przemysłowych, ograniczając się tylko do uwzględnienia najważniejszych dat i liczb. 28 lipca 1914 roku doszło do wybuchu Wielkiej Wojny, która sprawiała że rokadowe linie kolejowe w Królestwie Polskim zaczęły pełnić swoje zasadnicze zadania. W działaniach wojennych prowadzonych na terenie północno-zachodniej części Kongresówki, czyli dzisiejszych terenów Północnego Mazowsza, ważną rolę odegrał ufortyfikowany pas stworzony przez wojska rosyjskie wzdłuż rzeki Narew. Niemniej ważną rolę transportową w tej części działań wojennych odegrała zamknięta od października 1914 roku dla ruchu pasażerskiego linia Pilawa - Tłuszcz - Ostrołęka, która ułatwiała zaopatrywanie wojsk w ufortyfikowanych Pułtusku i Różanie 1. Wyszków położony stosunkowo blisko na wschód od Pułtuska i na południe od Różana był wygodnym punktem do przeładowywania towarów za sprawą zejścia się w tej miejscowości dróg bitych od strony Warszawy, Białegostoku, Serocka i Pułtuska oraz istnienia stacji kolejowej. Działania wojenne dotknęły Wyszków dopiero w II kwartale 1915 roku, kiedy wojska rosyjskie po wygranej (ale bardzo wyniszczającej obie strony) I bitwie pod Przasnyszem zaczęły umacniać militarny pas wzdłuż Narwi. W tym celu między kwietniem a lipcem wojska rosyjskie położyły na drodze między Wyszkowem a Pułtuskiem (oraz z Pułtuska do Przasnysza) kolejkę polową, usprawniającą możliwości przewozowe między miejscowościami. Wąskotorówka obsługiwana przez zaprzęgi konne pozwalała na przewiezienie 18 000 pudów (ok. 300 ton) towarów na dobę 2. W wykorzystanym opracowaniu nie podano dokładnie gdzie w Wyszkowie poprowadzony był tor. Biorąc pod uwagę fakt, że linia skierowana była na zachód, jej początek mógł zaczynać się przy dzisiejszej ulicy Zakolejowej (między istniejącą już Hutą Szklaną Robotniczą a ulicą Pułtuską). Niewykluczone, że wąskotorówka przecinała linię normalnotorową i poprowadzona została do stacji kolejowej od strony obecnej ulicy Okrzei. Wynika to z faktu bliskiej lokalizacji tartaków po wschodniej stronie stacji, które w tamtym czasie były intensywnie wykorzystywane. Intensywne ataki wojsk niemieckich w połowie lipca 1915 roku zaczęły osłabiać pozycje Rosjan. Pod koniec miesiąca Niemcy zdobyli przedmościa w Różanie i Pułtusku. Armia rosyjska wycofywała się na wschód niszcząc wszelkie przeprawy, aby utrudnić przemieszczanie się wrogich wojsk. Nietypowemu zniszczeniu uległ most kolejowy w Wyszkowie: w wyniku uderzenia pioruna w konstrukcję, nastąpiła przedwczesna eksplozji ładunków wybuchowych założonych przez Rosjan, kilka dni przed ich planowaną ewakuacją. Skutkiem niespodziewanego wybuchu było całkowite zniszczenie przeprawy, co dokumentują zdjęcia wykonane jeszcze przez Rosjan. 1 Nowa Gazeta, nr 472, 1914 2 Корольков Г., Праснышское сражение 1915, Москва-Ленинград, 1928 1
Fragmentu schematu rozmieszczenia wojsk rosyjskich w dniach 5 lipca 1915 roku, przedstawia również linie kolejowe. Wśród nich zaznaczona jest kolej polowa poprowadzona z Wyszkowa przez Pułtusk do Przasnysza. Źródło: http://grwar.ru/library/korolkoff-prasnysh/ (dostęp: 17.09.2015). Po zniszczeniu przeprawy, na stacji zostały dwa pociągi sanitarne (2 lokomotywy i około 60 wagonów), które dla dopełnienia zniszczeń (ale zapewne też po to, by Niemcy nie przejęli taboru dostosowanego do szerszego rozstawu szyn obowiązującego w Rosji) zostały wykolejone na zgliszczach mostu i bocznicy szlakowej odbiegającej do portu. Ucierpiała również wyszkowska stacja kolejowa, która została całkowicie zniszczona (nie podano stanu dworca) 3. Inne źródło mówi o wykolejeniu i rozbiciu 180 wagonów. Jednak po analizie istniejących zdjęć przedstawiających zniszczenia przy i na moście, liczba ta wydaje się być mało prawdopodobna, tak samo jak podana informacja, że w Wyszkowie znajdowały się dwa mosty drewniane 4. Stacja Pasieki, również położona na linii Pilawa - Tłuszcz - Ostrołęka w pobliżu Różana i posiadająca taki sam dworzec jak w Wyszkowie, w czasie wycofywania się Rosjan została całkowicie zniszczona. Tamtejszy dworzec już nigdy nie został odbudowany w pierwotnej postaci. Podobny los mógł spotkać dworzec kolejowy w Wyszkowie i pobliską infrastrukturę, jednak dużo większe znaczenie strategiczne mostu kolejowego już nieistniejącego, prawdopodobnie uratowało budynek przed całkowitym zniszczeniem. 3 Pochodnia. Narodowy tygodnik ilustrowany, nr 37, 1915 4 Przegląd Poranny, nr 14, 1915 2
Zniszczona stacja Pasieki. Widok od strony Różana. Zdjęcie datowane na 7.VIII.1915 r. Źródło: http://fotopolska.eu/pasieki_stacja_kolejowa_pasieki (dostęp 09.12.2015) 8 sierpnia 1915 roku Wyszków został zajęty przez wojska niemieckie, które wkrótce zarządziły odbudowę zniszczeń infrastruktury transportowej i wprowadzenie nowej administracji 5. Kolej polowa na odcinku Wyszków - Pułtusk - Przasnysz straciła na znaczeniu w transporcie na potrzeby militarne, ale w połowie sierpnia 1915 roku została ona ponownie uruchomiona wraz z linią Przasnysz - Krasnosielc - Ostrołęka (linie obsługiwane były trakcją parową i konną) 6. Jej funkcjonowanie mogło pomóc w transporcie materiałów budowlanych potrzebnych w odbudowie miejscowości położonych wzdłuż linii, ale też w transporcie drewna czy produktów rolnych dla potrzeb wojsk niemieckich. Most kolejowy w Wyszkowie był prawie całkowicie zniszczony. Wysadzenie przetrwało przęsło blachownicowe (pierwsze od strony Wyszkowa, łączące przyczółek z filarem przybrzeżnym), kamienny filar (czwarty od strony Wyszkowa) oraz przyczółki. Warto dodać, że filar który przetrwał eksplozję istnieje do dziś i ciągle nosi blizny wojennych wydarzeń z 1915 roku. Na północnej/prawej ścianie podpory widoczne są rysy i pęknięcia spowodowane przez spadające przęsło. Wyszków nie ucierpiał zbytnio w czasie I wojny światowej. Większy problemem stanowili ludzie biedni lub bezdomni, których ciągle przybywało z miast i osad zniszczonych w większym stopniu. Komunikacja z Warszawą była utrudniona również z powodu zniszczenia przez wycofujących się Rosjan, mostu drogowego, który zaczęto odbudowywać w grudniu 1915 roku, o czym świadczą oferty pracy zamieszczane w ówczesnej prasie 7. W czasie braku mostów, w komunikacji między brzegami służył prom, który jak podaje autor źródła był tandetnie sklecony 8. Przełom w odbudowie mostu kolejowego nastąpił między majem a lipcem 1916 roku, kiedy resztki zniszczonej konstrukcji zalegające na dnie Bugu zostały usunięte przez niemieckie oddziały Unterwasser-Schneide Abteilung IV (U.S.A. IV), przygotowując w ten sposób miejsce do wybudowania nowego mostu przez firmę Hein & Lehmann [założoną w 1878 roku, a istniejącą do dnia dziejszego] 9. Nowa przeprawa składała się z tej samej ilości przęseł, jednak konstrukcję paraboliczną zastąpioną kratownicową. Prace trwały jeszcze do maja 1917 roku, czego dowodzi pocztówka 5 Szczepański J., Dzieje Wyszkowa i okolic, Warszawa, 1998 6 Kurier Kolejowy i Asekuracyjny, nr 17, 1915 7 Przegląd Poranny, nr 131, 1915 8 Głos Śląski, nr 21, 1916 9 Knipping A., Eisenbahnen im ersten Weltkrieg, Freiburg, 2004 3
przedstawiająca robotników przy moście kolejowym od strony Rybienka, stojących na wagonie przy tymczasowej rampie ziemnej oraz budynkach położonych przy dawnym podjeździe drogowym 10. Zniszczony most kolejowy w Wyszkowie w 1915 roku. Na pierwszym planie widoczne są wykolejone wagony na bocznicy portowej. Ze zbiorów autora. Rozkładowy ruch na linii został przywrócony dopiero 1 czerwca 1917 roku 11. Już w najbliższych dniach po tym wydarzeniu w Kurjerze Warszawskim zaczęły pojawiać się ogłoszenia z informacjami, że wyszkowska huta jest znów czynna i przyjmuje zamówienia na produkcję butelek zielonych, pół-białych oraz innych wyrobów szklanych 12. W czasie odbudowy mostu, linia Pilawa - Ostrołęka została przekuta z szerokotorowego rozstawu 1524 mm na normalnotorowy wynoszący 1435 mm, zachowując ten stan do dnia dziejszego. W czasie niemieckiej administracji Wyszków stale się rozwijał. Mieszkańcom Wyszkowa pozwolono na tworzenie różnych komitetów, powstała elektrownia, gimnazjum, nowe ujęcia wody. Niestety Niemcy grabili okoliczne ziemie. Wykorzystywali ludzi do pracy przy wycinkach drzew i produkcji żywności, której ciągle brakowało. Od 1 czerwca 1917 roku na odcinku Ostrołęka - Tłuszcz kursowała para pociągów oraz para pociągów na odcinku Wyszków - Tłuszcz. 10 Kosiński P.J., Stacja Wyszków. Historia kolei na Ziemi Wyszkowskiej (1894-1913), Nowy Wyszkowiak, nr 37, 2015 / również artykuł w niniejszym serwisie: http://stacjawyszkow.mazowsze.pl/dokumentacja-stacja-wyszkow 11 Reichs-Kursbuch, Berlin, 1917 12 Kurjer Warszawski, nr 158, 162, 1917 4
W związku ze znacznym zalesieniem w okolicach Wyszkowa, do wywozu drewna z rozległych obszarów leśnych, używano kolejek wąskotorowych. Najdłuższa z nich znajdowała się w miejscowości Dalekie-Tartak, położonej około 10 kilometrów na północ od Wyszkowa. Tamtejsza wąskotorówka zbudowana została już w 1913 roku i posiadała typowy dla Królestwa Polskiego rozstaw szyn o szerokości 750 mm 13. Sieć ta miała połączenie z linią Ostrołęka - Pilawa. W czasach swojej świetności wąskotorówka docierała do miejscowości: Rząśnik, Knurowiec i Brańszczyk oraz w okolice Ochudna. W czasie I wojny światowej jej przebieg nie był stały. Ze względu na potężne zapotrzebowanie na drewno przez wojska niemieckie, często przekładano tor w miejsca bardziej zalesione. Stempel z datą 27.05.1917 na rewersie pocztówki świadczy o tym, że tuż przed przywróceniem rozkładowego ruchu na linii, trwały jeszcze ostatnie prace budowlane. Źródło: http://www.ebay.pl/itm/151854491347 (dostęp 10.12.2015) 11 listopada 1918 roku Polska odzyskała niepodległość i podjęła próbę scalenia linii kolejowych po dawnych zaborcach. Dwudziestolecie międzywojenne było okresem tworzenia różnych projektów, które niestety w wielu przypadkach nigdy nie zostały zrealizowane, ale o ambitnych planach dotyczących Wyszkowa oraz linii Ostrołęka - Tłuszcz - Pilawa napiszę w następnej części. Składam serdeczne podziękowania Januszowi W. Kosińskiemu za pomoc merytoryczną. Piotr J. Kosiński, ed. 26.12.2015 r. Bibliografia ogólna: Szczepański J. (red.), Dzieje Mazowsza. Lata 1795 1918, Tom III, Pułtusk, 2012 Keller D. (red.): Dzieje kolei w Polsce, Rybnik, 2012 Meyer G.: Der Durchbruch am Narew (Juli-August 1915), Oldenburg, 1919 13 Pokropiński B., Koleje wąskotorowe Mazowsza [w:] Inżynierowie Polscy w XIX i XX wieku. Tradycje i wyzwania, Tom IV, Warszawa, 1995 5
Dodatkowe ilustracje: Zniszczony most kolejowy w Wyszkowie oraz wykolejone pociągi na moście oraz bocznicy odchodzącej do portu. Wykolejona została m.in. widoczna na zdjęciu, lokomotywa O B (O W )7189. Źródło: http://www.bazakolejowa.pl//foto/1062/1142601559.jpg (dostęp 10.12.2015) Jedyny zachowany oryginalny filar mostu z czasów jego budowy w 1897 r. Od strony rzeki są na nim widoczne ślady pozostawione przez opadające w 1915 r. przęsło (szersze niż obecne) Fot. Piotr J. Kosiński, 15.08.2015 r. 6