Etanol ska ony formaldehydem w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi wykrywanie i oznaczanie

Etanol ska ony formaldehydem w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi wykrywanie i oznaczanie Alkohol etylowy (etanol) to jedna z najbardziej znanych z codziennego ycia substancji chemicznych i chyba najbardziej znana substancja organiczna. Stosowany w celach spo ywczych jest podstawowym sk³adnikiem napojów alkoholowych. Nale y jednak zaznaczyæ, e alkohol etylowy jest przede wszystkim tanim w produkcji surowcem chemicznym, jednoczeœnie stosunkowo niegroÿnym dla œrodowiska, dlatego doœæ powszechnie wykorzystuje siê go w wielu dziedzinach gospodarki do rozmaitych celów. Etanol jest jednym z podstawowych i najbardziej znanych biopaliw na ca³ym œwiecie. Stanowi substrat wielu syntez i bardzo dobry, tani rozpuszczalnik. Z drugiej strony produkcja alkoholu etylowego stosowanego do celów spo ywczych i obrót nim przynosi znacz¹ce zyski. Wysoka cena prostych napojów alkoholowych (czystych wódek i spirytusu spo ywczego) wynika nie tyle z kosztów jego produkcji, ile z wysokich podatków nak³adanych na te produkty. Przychody z ob³o enia podatkiem akcyzowym napojów alkoholowych stanowi¹ istotne Ÿród³o dochodów bud etu pañstwa. Ustawa z 23 stycznia 2004 r. o podatku akcyzowym [7] wprowadza wiele nowych rozwi¹zañ dostosowuj¹cych polskie regulacje podatkowe do standardów prawa Unii Europejskiej. Utrzymana zosta³a zasada, e opodatkowaniu nigdy nie podlega sam wyrób akcyzowy, lecz zwi¹zane z nim czynnoœci okreœlonego podmiotu, które odnosz¹ siê do wyrobów akcyzowych i skutkuj¹ powstaniem obrotu. Jednak e zarówno katalog tych czynnoœci, jak równie wykaz wyrobów akcyzowych jest ukszta³towany inaczej ni w dotychczasowym stanie prawnym. Poza przedstawionymi w ustawie bardzo œcis³ymi definicjami wyrobów akcyzowych istotny wp³yw na opodatkowanie akcyz¹ napojów alkoholowych maj¹ równie przepisy ustawy o podatku akcyzowym, dotycz¹ce zwolnieñ podatkowych. Sytuacja, w której alkohol etylowy i wyroby go zawieraj¹ce mog¹ znacz¹co ró niæ siê w cenie, w zale noœci od rodzaju, czystoœci i przeznaczenia alkoholu, sprzyja powstawaniu tzw. szarej strefy i dzia³alnoœci grup przestêpczych zajmuj¹cych siê nielegalnym otrzymywaniem, przemytem lub wprowadzaniem do obrotu jako napoje alkoholowe produktów zawieraj¹cych alkohol etylowy przeznaczony do celów przemys³owych, czêsto ska ony chemicznie. Dotychczas do najczêœciej spotykanych przestêpstw mo na by³o zaliczyæ prymitywn¹ Ryc. 1. Rozcieñczalnik RFG-2 w oryginalnych butelkach producentów. Niektóre partie towaru zawiera³y dodatek niebieskiego barwnika. Fig. 1. RFG-2 thinner in original bottles. Some batches of the commodity contained addition of blue colorant. produkcjê alkoholu sposobem domowym, popularnie zwanego bimbrem, przemyt na du ¹ skalê tañszego alkoholu z zagranicy oraz oczyszczanie w nielegalnych rektyfikatorniach spirytusu gorzelnianego. W ci¹gu ostatnich paru lat do badañ w laboratoriach kryminalistycznych na terenie ca³ego kraju zaczê³y nap³ywaæ próbki alkoholu etylowego, zawieraj¹ce ró nego rodzaju substancje chemiczne. Alkohol czêsto znajduje siê w oryginalnych opakowaniach, na których podany jest jego sk³ad oraz przeznaczenie (np. podpa³ka do grilla czy rozcieñczalnik do farb i lakierów), ale okolicznoœci ich zabezpieczenia wskazuj¹, e mog³y one byæ przedmiotem nielegalnego oczyszczania lub nawet bezpoœredniego wprowadzenia do obrotu po rozcieñczeniu jako napoje alkoholowe (ryc. 1). Wskazuje na to zabezpieczony alkohol w butelkach po markowych wódkach, w których stwierdzono obecnoœæ tych samych substancji chemicznych co w ska onym spirytusie do celów przemys³owych. Równie laboratoria celne zauwa- y³y podobny proceder, badaj¹c alkohol etylowy i produkty stworzone na jego bazie na potrzeby S³u by Celnej, zw³aszcza w kontekœcie poboru podatku akcyzowego. Zgodnie z ustaw¹ o akcyzie organami podatkowymi w zakresie akcyzy stosownie do ich w³aœciwoœci s¹ naczelnik urzêdu celnego i dyrektor izby celnej, w³a- 46 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

œciwi ze wzglêdu na miejsce wykonywania czynnoœci podlegaj¹cych opodatkowaniu. Obok oczywistego poniesienia du ych strat przez Skarb Pañstwa poprzez wprowadzanie do obrotu produktów zawieraj¹cych przemys³owy etanol jako napoje alkoholowe lub spirytus, objête wysok¹ akcyz¹, jeszcze bardziej istotne jest potencjalne nara enie ycia i zdrowia nieœwiadomych konsumentów tak spreparowanych wyrobów alkoholowych. Zw³aszcza e alkohol ten rozprowadzany jest czêsto w butelkach z nalepkami i oznakowaniem znanych zagranicznych marek wódek, g³ównie naszych wschodnich s¹siadów. Ma to sugerowaæ, e wyrób jest bezpieczny i dobrej jakoœci, tyle e z przemytu (ryc. 2). Ryc. 2. Zakwestionowane wyroby alkoholowe zawieraj¹ce formalinê wprowadzane do obrotu jako oryginalne produkty i rozcieñczalnik RFG-2, który s³u y³ do ich produkcji. Fig. 2. Questioned alcoholic products containing formaldehyde introduced on the market as original articles; RFG-2 thinner used for their production. Produkcja alkoholu etylowego Alkohol etylowy uzyskuje siê w wyniku fermentacji cukrów roœlinnych lub w sposób syntetyczny, np. poprzez bezpoœredni¹ syntezê z tzw. gazu syntezowego. Metoda ta jest tañsza od fermentacji i prowadzi do powstania czystszego chemicznie etanolu. W Unii Europejskiej oraz wielu krajach œwiata u ycie etanolu syntetycznego do celów spo ywczych jest zabronione. Taki alkohol mo e byæ wykorzystywany wy³¹cznie do celów przemys³owych. Jest to podyktowane nie tyle wzglêdami zdrowotnymi, ile ochron¹ przemys³u spirytusowego i zwi¹zanych z nim miejscami pracy. W praktyce etanol, zarówno do celów spo ywczych, jak i przemys³owych, w warunkach polskich produkuj¹ gorzelnie poprzez fermentacjê cukrow¹, w której Ÿród³em cukrów s¹ zwykle zbo a oraz ziemniaki. Ska anie spirytusu do celów przemys³owych W Polsce czysty spirytus rektyfikowany ska a siê jednym ze œrodków ska aj¹cych, który zmienia smak, zapach albo zabarwienie alkoholu etylowego w taki sposób, e bez zmiany istotnych w³aœciwoœci etanolu staje siê on niezdatny do spo ycia. Reguluje to ustawa z 2 marca 2001 r. o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych [8]. Œrodki dopuszczone do ska ania alkoholu etylowego oraz ich minimaln¹ iloœæ stosowan¹ w tym celu okreœla rozporz¹dzeniem minister w³aœciwy do spraw rynków rolnych. Obecnie obowi¹zuje rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11 sierpnia 2003 r. w sprawie œrodków dopuszczonych do ska ania alkoholu etylowego [6]. W za³¹czniku do tego rozporz¹dzenia wymieniono 38 œrodków ska aj¹cych. Obok tego rozporz¹dzenia po wejœciu Polski do Unii Europejskiej zaczê³o te obowi¹zywaæ rozporz¹dzenie Komisji (WE) nr 3199/93 w sprawie wzajemnego uznawania procedur ca³kowitego ska- enia alkoholu etylowego do celów zwolnienia z podatku akcyzowego, które zosta³o ostatnio zmienione rozporz¹dzeniem Komisji (WE) nr 1309/2005 z 10 sierpnia 2005 r., uwzglêdniaj¹cym procedury i ska alniki stosowane w nowych krajach cz³onkowskich, w tym w Polsce [5]. Spirytus ska ony formalin¹ Mimo e zgodnie z ustaw¹ o wyrobie alkoholu etylowego oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych œrodki ska aj¹ce nie mog¹ zagra aæ zdrowiu lub yciu ludzi, a jednoczeœnie musz¹ uniemo liwiaæ spo ycie alkoholu etylowego nimi ska onego, w niektórych przypadkach, np. przy ska aniu formalin¹ przy podanych w rozporz¹dzaniu iloœciach, wp³yw na zapach i smak spirytusu jest praktycznie niezauwa alny. Nic dziwnego, e tak ska ony spirytus szybko sta³ siê obiektem zainteresowania ró nych grup przestêpczych i Ÿród³em kolosalnych zysków. Nale y tu wspomnieæ o g³oœnej sprawie rozcieñczalnika RFG-2 (96% alkohol etylowy ska ony metanolem i formalin¹), który by³ dostêpny na terenie ca³ego kraju (ryc. 3). Z atestu Pañstwowego Zak³adu Higieny w Warszawie wynika, e RFG-2 stosowany bywa do wyrobu i renowacji niektórych instrumentów muzycznych, przede wszystkim jednak u ywa siê go jako rozcieñczalnika do lakierów spirytusowych w przemyœle meblarskim, zw³aszcza do syntetycz- Ryc. 3. Przyk³ad jednej z etykiet rozcieñczalnika RFG-2. Fig. 3. Example of RFG-2 thinner bottle label PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 47

nych lub naturalnych politur. Poniewa produkcja i zainteresowanie w Polsce meblami politurowanymi jest stosunkowo niewielka, popularnoœæ i zbyt RFG-2 w sklepach i hurtowniach handluj¹cych farbami i lakierami jest znikoma. Mimo to producent, firma z Raciborza, tylko miêdzy paÿdziernikiem 2001 a majem 2002 r. wyprodukowa³a i sprzeda³a prawie milion litrów rozcieñczalnika RFG-2, przy czym wœród odbiorców nie by³o podmiotu dzia³aj¹cego w przemyœle meblarskim. Jeden z zatrzymanych mia³ legalnie dzia³aj¹c¹ firmê, która w kilku miastach wynajê³a puste magazyny. Tam przestêpcy zwozili ska- ony formalin¹ spirytus przemys³owy, odbarwiali go, przelewali do beczek i sprzedawali hurtownikom, którzy produkowali z niego wódkê. Cel pracy atwoœæ w pozyskiwaniu spirytusu przemys³owego i stosunkowo bezpieczny, z powodu istniej¹cych przepisów prawnych, nielegalny proceder przeróbki i wprowadzania alkoholu przemys³owego do celów spo ywczych spowodowa³y, e zjawisko to zwiêksza swój zasiêg. Przed Policj¹, S³u b¹ Celn¹ i innymi organami kontrolnymi stoi powa ne zadanie szybkiej oceny i analizy kontrolowanych próbek napojów alkoholowych i spirytusu pod k¹tem obecnoœci w nich ska alników i innych substancji chemicznych. W niniejszym opracowaniu, które powsta³o w wyniku wspó³dzia³ania bia³ostockich laboratoriów Komendy Wojewódzkiej Policji oraz Izby Celnej w Bia³ymstoku, autorzy przedstawi¹ zagadnienia zwi¹zane z jednym ze ska alników, wspomnianej ju formaliny, w roztworach wodno-alkoholowych. W pracy zostan¹ omówione sposoby identyfikacji i oznaczania formaliny, a w³aœciwie formaldehydu tak w alkoholu etylowym przemys³owym, jak i w nielegalnie z niego wytwarzanych wyrobach, wprowadzanych do obrotu jako napoje alkoholowe. Laboratoria Policji i S³u by Celnej w Bia- ³ymstoku od kilku lat wspólnie pracuj¹ nad niektórymi zagadnieniami analitycznymi zwi¹zanymi z badaniami œrodków odurzaj¹cych i substancji psychotropowych oraz wyrobów alkoholowych z przeœwiadczeniem, e rezultaty tych badañ, opracowane wnioski i metody zostan¹ w³¹czone do standardowych badañ w pozosta³ych laboratoriach kryminalistycznych i celnych, a tak e mog¹ byæ pomocne w innych laboratoriach badaj¹cych jakoœæ wyrobów alkoholowych. Wykrywanie dodatku formaliny w roztworach wodno-alkoholowych Metody chromatograficzne Obecnie alkohole bada siê zwykle metodami chromatograficznymi i w zale noœci od rodzaju ska alnika jest to chromatografia gazowa lub cieczowa. Identyfikacja i oznaczanie formaldehydu g³ównie metod¹ chromatografii gazowej jest dobrze i szeroko opisane w literaturze. Dotyczy to jednak na ogó³ badañ wolnego formaldehydu w powietrzu lub uwolnionego z innej matrycy (np. kosmetyki, tekstylia). Tymczasem w laboratoriach kryminalistycznych i celnych rutynowo bada siê zabezpieczone próbki alkoholi bezpoœrednio metod¹ chromatografii gazowej z detektorem FID, co nie jest na ogó³ skomplikowane, przy obecnoœci innych niskocz¹steczkowych alkoholi, glikoli, ketonów czy estrów. W przypadku alkoholu etylowego ska onego formalin¹, z uwagi na zdolnoœæ formaldehydu do polimeryzacji w roztworze wodnym obecna jest bardzo niewielka iloœæ wolnego formaldehydu. Wiêkszoœæ tego zwi¹zku wystêpuje w postaci krótko- ³añcuchowego poliformaldehydu. Dodatkowo producenci przwa nie dodaj¹ do formaliny kilka procent metanolu celem ograniczenia polimeryzacji formaldehydu do sta³ej postaci krystalicznej. Przy rozdzia³ach chromatograficznych na zwykle stosowanych w analizie alkoholi kolumnach polarnych z faz¹ FFAP lub CP-Wax 57CB piki wskazuj¹ce na dodatek formaliny nie nadaj¹ siê do celów diagnostycznych i oznaczania ska alnika (ryc. 4a). Poza dobrze widocznym pikiem pochodz¹cym od metanolu i bardzo niewielkim sygnale od wolnego formaldehydu praktycznie nie jest widoczny sygna³ pochodz¹cy od polimeru formaldehydu, który w takiej mieszaninie jest w przewadze. Lepszy obraz chromatograficzny uzyskuje siê na kolumnach o ma³ej polarnoœci, przy czym identyfikacjê zapewnia wykorzystanie detektora mas. Na otrzymanym chromatogramie GC-MS widaæ wyraÿne trzy piki zwi¹zane z dodatkiem formaliny do alkoholu etylowego (ryc. 4b). S¹ to Ryc. 4a. Chromatogram gazowy rozcienczalnika RFG-2: GC AutoSystem XL Perkin Elmer, kolumna kapilarn¹ HP-FFAP o œrednicy wewnêtrznej 0,32 mm i d³ugoœci 25 m. Temperaturê kolumny programowano od 50 o C do 160 o C z przyrostem 10 o C na minutê. Gaz noœny argon, detektor FID (LK KWP w Bia³ymstoku) Fig. 4a. Chromatogram of RFG-2 thinner GC AutoSystem XL Perkin Elmer chromatograph HP-FFAP, capillary column HP-FFAP with inner diameter 0,32 mm and length 25 m. Temperature was programmed from 50 o C to 160 o C with temperature gain 10 o C/min. Carrier gas argon, FID detector (LK KWP in Bia³ymstok) 48 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

odpowiednio sygna³y od wolnego formaldehydu, alkoholu metylowego i ³añcuchowego polimeru formaldehydu zidentyfikowane na podstawie ich widm mas. Pola powierzchni tych sygna³ów zmieniaj¹ siê w czasie, dlatego nie nadaj¹ siê do oznaczeñ iloœciowych, a jedynie do potwierdzenia obecnoœci formaldehydu w badanej 38 40% formaldehydu (aldehydu mrówkowego). Formaldehyd ze wzglêdu na budowê cz¹steczki jest substancj¹ dosyæ ³atwo wchodz¹c¹ w reakcje chemiczne. Co wa niejsze, po pierwsze s¹ to reakcje specyficzne, co znaczy, e s¹ one charakterystyczne wy³¹cznie dla formaldehydu, a po drugie s¹ to reakcje barwne, Zarówno w LK KWP i LC Izby Celnej w Bia³ymstoku zdecydowano siê na wprowadzenie testów z kwasem chromotropowym do codziennej praktyki w badaniach alkoholi. G³ównym powodem by³a prostota i szybkoœæ wykonania. Opisane w literaturze metody wykonania testów dostosowano do specyfiki otrzymywanych SO 3 - SO 3 H HO 3 S HO 2 + HCHO HO + 1_ 2 O 2 HO -2H 2 O HO CH O OH ( I ) SO 3 - SO 3 H HO 3 S - O3 S OH HO SO 3 - O + ( II ) SO 3 - C H SO 3 - Ryc. 4b. GC 6890 z detektorem MS 5973 N Agilent, kolumna kapilarn¹ HP-5MS o œrednicy wewnêtrznej 0,25 mm i d³ugoœci 30 m. Temperaturê kolumny programowano od 45 o C do 300 o C z przyrostem 10 o C na minutê. Gaz noœny hel, detektor MS z jonizacj¹ EI. (Laboratorium Celne IC w Bia³ymstoku) Fig. 4b. Agilent GC 6890 with MS 5973 N detector, HP-5MS capillary column with inner diameter 0,25 mm and length 30m. Temperature was programmed from 45 o C to 300 o C with temperature gain 10 o C/min. Carrier gas helium, detector MS with electron ionisation. (Customs Laboratory in Bia³ystok) próbce. Wykorzystanie metody GC- -MS do wykrywania dodatku formaliny w alkoholu jest niestety ograniczone dostêpnoœci¹ do tego rodzaju urz¹dzeñ. Chromatografami gazowymi z detektorem mas dysponuj¹ laboratoria celne i spora liczba laboratoriów kryminalistycznych w Polsce, ale nie zawsze jest mo liwoœæ i zasadnoœæ ich wykorzystania w tym celu. Trudnoœci z wykryciem i oznaczaniem formaldehydu przy rutynowej analizie próbek alkoholi za pomoc¹ chromatografu gazowego z detektorem FID sk³oni³y do wykorzystania i adaptacji dobrze znanej, prostej i szybkiej metody identyfikacji i kolorymetrycznego oznaczania formaldehydu. Barwne reakcje chemiczne Do ska ania spirytusu wykorzystuje siê formalinê, czyli wodny roztwór Ryc. 5. Schemat reakcji barwnej formaldehydu z kwasem chromotropowym. (II) alternatywna do (I) struktura chromogenu [5]. Fig. 5. Scheme of colour reaction between formaldehyde and chromotropic acid (II) alternative structure for chromogen (I) [5] przez co ³atwe do stwierdzenia. W literaturze chemicznej mo na znaleÿæ wiele klasycznych metod wykrywania formaldehydu. Oto kilka przyk³adów: 1. Reakcja Marquisa: roztwór morfiny lub kodeiny w stê onym kwasie siarkowym (VI) daje z formaldehydem fioletowe zabarwienie. 2. Reakcja Michaela i Rydera: roztwór rezorcyny w stê onym kwasie siarkowym (VI) daje z formaldehydem fioletowe zabarwienie oraz czerwony osad. 3. Reakcja Voiseneta: roztwór azotynu potasowego w stê onym kwasie solnym daje z formaldehydem czerwonofioletowe zabarwienie. 4. Reakcja z kwasem chromotropowym: roztwór kwasu chromotropowego w stê onym kwasie siarkowym (VI) daje z formaldehydem fioletowe zabarwienie [4, 2] (ryc. 5). przez laboratorium próbek i opracowano nastêpuj¹c¹ procedurê postêpowania: a) Przygotowanie i przechowywanie roztworu: 0,2 g soli sodowej kwasu chromotropowego cz.d.a. rozpuœciæ w 100 ml stê onego (96%) kwasu siarkowego (VI). W zwi¹zku z tym, e kwas chromotropowy s³abo rozpuszcza siê w stê onym kwasie siarkowym (VI), roztwór trzeba przygotowaæ na co najmniej dzieñ przed wykonywaniem analiz. Roztwór nale y przechowywaæ w szczelnie zamykanym naczyniu z ciemnego szk³a w lodówce (temperatura oko³o +4 o C). Tak przygotowany i przechowywany roztwór jest trwa³y przez pierwszy miesi¹c. Po tym czasie nastêpuje zmiana barwy, która mo e przeszkadzaæ w wykonywaniu oznaczeñ. b) Wykonanie badania: 2 ml badanej próbki alkoholu umieœciæ w szklanej probówce, a nastêpnie dodaæ 1 ml roztworu kwasu PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 49

chromotropowego. W przypadku obecnoœci formaldehydu w badanej próbce na dnie probówki powstaje ciemnofioletowe zabarwienie, które po sk³óceniu roztworu siê rozjaœnia. Intensywnoœæ barwy jest uzale niona od stê enia formaldehydu w próbce. W przypadku badania alkoholi o du- ym stê eniu procentowym próbkê przed badaniem nale- y rozcieñczyæ wod¹ destylowan¹ w stosunku 1:1. Uwaga: przed wykonaniem analizy nale y wykonaæ próbê kontroln¹ z roztworem alkoholu, zawieraj¹cego dodatek formaliny. Badanie na obecnoœæ formaldehydu jest standardowo wykonywane przy wszystkich próbkach alkoholi przesy³anych do badañ w LK KWP w Bia³ymstoku oraz w Laboratorium Celnym IC w Bia³ymstoku (ryc. 6). Spektrofotometryczna metoda oznaczania formaldehydu w roztworach wodno-alkoholowych Zasada metody Ryc. 6. Wykonanie testu na formaldehyd z kwasem chromotropowym Fig. 6. Performance of formaldehyde test with chromotropic acid W wielu przypadkach zachodzi potrzeba dok³adnego oznaczenia zawartoœci dodanej formaliny do alkoholu etylowego. Ma to znaczenie przy kontroli prawid³owoœci procesu ska ania oraz weryfikacji, czy tak ska ony alkohol nie by³ przedmiotem odka ania lub innych czynnoœci maj¹cych na celu os³abienie dzia³ania œrodka ska aj¹cego. Laboratorium Celne w Bia³ymstoku przystosowa³o znan¹ ogólnie spektrofotometryczn¹ metodê oznaczania formaldehydu rekomendowan¹ przez Narodowy Instytut Zdrowia i Bezpieczeñstwa Zawodowego w USA (NIOSH). W metodzie wykorzystuje siê opisan¹ w poprzednim punkcie reakcjê formaldehydu z kwasem chromotropowym (kwasem 4,5- dihydroksynaftaleno-2,7-di-sulfonowym) w obecnoœci stê onego kwasu siarkowego jako utleniacza. Otrzymane w wyniku reakcji czerwono-fioletowe zabarwienie roztworu jest podstaw¹ oznaczenia spektrofotometrycznego przy d³ugoœci fali λ = 570 nm. Widmo barwnego produktu reakcji wykazuje maksimum absorbancji przy tej d³ugoœci fali (ryc. 7). Wykonanie oznaczenia Próbki alkoholu etylowego zawieraj¹ce formaldehyd nale y rozcieñczyæ 1000-krotnie poprzez dwustopniowe rozcieñczanie. Nastêpnie do szklanych probówek odmierza siê po 1 ml rozcieñczonych próbek, dodaje po 6 ml roztworu kwasu chromotropowego o stê eniu 0,05% w stê onym kwasie siarkowym (VI), roztwory s¹ mieszane i odstawiane na 5 min. Po tym czasie dodaje siê 5 ml wody destylowanej, miesza ostro nie bagietk¹ szklan¹ i pozostawia na 15 min. Przygotowane próbki s¹ trwa³e przez jeden dzieñ. Analogicznie postêpuje siê, przygotowuj¹c skalê wzorców. Krzywa wzorcowa jest liniowa w zakresie 0,002 0,01 mg formaldehydu, wspó³czynnik korelacji wynosi powy ej 0,999. Zgodnie z rozporz¹dzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11 sierpnia 2003 r. w sprawie œrodków dopuszczonych do ska ania alkoholu Ryc. 7. Widmo barwnego produktu reakcji formaldehydu z kwasem chromotropowym w œrodowisku kwasu siarkowego (VI) Fig. 7. Spectrum of product of colour reaction between formaldehyde and chromotropic acid in sulphuric acid solution (VI) 50 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

etylowego, alkohol etylowy ska ony powinien zawieraæ nie mniej ni 2 l 40-procentowego roztworu formaldehydu na 100 l 100-procentowego alkoholu etylowego. Stê enie formaldehydu w ska onym alkoholu powinno wynosiæ nie mniej ni 7,4 g/l w przeliczeniu na 100-procentowy alkohol etylowy. Krzywa kalibracyjna obejmuje zakres stê eñ 2 10 g/l, co umo liwia wyznaczanie stê eñ powy- ej i poni ej tej wartoœci. W Laboratorium Celnym w Bia- ³ymstoku oznaczono opisan¹ metod¹ zawartoœæ formaldehydu w próbkach dostarczonych przez Laboratorium Kryminalistyczne Komendy Wojewódzkiej Policji w Bia³ymstoku: Lp. Stężenie alkoholu etylowego [% obj.] Zawartość formaldehydu [g/l] w przeliczeniu na 100-procentowy etanol 1 90,9 1,5 2 95,1 3,7 3 93,5 9,8 4 93,5 2,7 5 95,5 3,2 6 94,7 0,3 7 95,0 4,6 8 37,4* 1,3 9 36,5* 1,7 10 34,3* 1,4 * próbki alkoholi zabezpieczone w butelkach po wódce Badane próbki pochodzi³y z alkoholu zabezpieczonego procesowo w latach 2002 2004, zarówno z oryginalnie zamkniêtych butelek z rozpuszczalnikami (RFG-2, RKAP-1), jak i z butelek po wódce nape³nionych w nielegalnych rozlewniach. Z otrzymanych wartoœci stê enia formaldehydu w próbkach wynika, e tylko w jednym przypadku stê enie formaldehydu by³o wy sze od minimalnej wartoœci 7,4 g/l. Nale y jednak zaznaczyæ, e spo ycie alkoholu zawieraj¹cego formaldehyd, nawet niewielkiej iloœci, jest szkodliwe. Obecnoœæ formaldehydu we wszystkich próbkach potwierdza, e pierwotnym ich Ÿród³em by³ ska ony alkohol, który móg³ byæ przeznaczony jedynie do celów przemys³owych. Natomiast ró ne zawartoœci formaldehydu w zabezpieczonych próbkach alkoholi wskazuj¹ na ich rozcieñczanie, mieszanie lub ewentualne próby oczyszczania. Nie jest te wykluczone powstawanie nieprawid³owoœci ju na etapie ska ania spirytusu przez producenta. Podsumowanie Bior¹c pod uwagê fakt, e wykorzystanie rozpuszczalnika RFG-2 oraz innych rozpuszczalników zawieraj¹cych formalinê mia³o zasiêg ogólnokrajowy, przedstawiona metoda z kwasem chromotropowym mo e zostaæ wykorzystana: w laboratoriach kryminalistycznych do identyfikacji w rutynowych badaniach próbek alkoholi, w laboratoriach celnych do identyfikacji i oznaczania iloœciowego formaldehydu w celu kontroli i weryfikacji przez organa celne prawid³owoœci ska ania spirytusu. Wprowadzanie ska onego alkoholu do nielegalnego obrotu spowodowa³o, e dotychczas standardowo wykorzystywane metody (chromatografia gazowa z detektorem FID) przesta³y byæ wystarczaj¹ce. Analiza tego rodzaju próbek jest trudna i wymaga zastosowania nowoczeœniejszych metod analitycznych, miêdzy innymi GC- MS, choæ jak praktyka pokazuje, nawet ta metoda nie obejmuje wszystkich substancji. Aby zapobiec wprowadzaniu do obrotu niezgodnie z przeznaczeniem ska onego alkoholu, nale y zwróciæ uwagê na firmy produkuj¹ce taki alkohol, w szczególnoœci odbiorców tych firm, a tak e poprawnoœæ ska enia i to, czy odpowiada ono normom podanym w obowi¹zuj¹cych przepisach. Liczba ska alników jest d³uga i potencjalnie mog¹ siê one znaleÿæ w alkoholu nielegalnie wprowadzanym do obrotu. Dodatkowo w przypadku odzyskiwania czy przetwarzania produktów technicznych na bazie alkoholu etylowego (np. spryskiwaczy do szyb, rozpa³ki do grilla itp.) nale y liczyæ siê z obecnoœci¹ innych œrodków chemicznych spoza urzêdowej listy ska- alników. Przyk³adem mo e byæ ostatnio bardzo czêsto spotykany glikol propylenowy. Powinno to sk³oniæ do bardziej szczegó³owej analizy podejrzanych napojów alkoholowych, a przede wszystkim do wprowadzenia i wdro enia szybkich i skutecznych metod ich identyfikacji. Nale y siê zastanowiæ, czy rzeczywiœcie w rozporz¹dzeniu w sprawie œrodków dopuszczonych do ska ania etanolu lista tych œrodków musi byæ tak d³uga. Wydaje siê, e konieczne jest zmniejszenie listy ska alników, uregulowanie krajowych procedur ska ania i zapewnienie harmonizacji tych przepisów z ostatnio zmienionym rozporz¹dzeniem unijnym w sprawie wzajemnego uznawania procedur ca³kowitego ska enia alkoholu etylowego do celów zwolnienia z podatku akcyzowego. Proponowane zmiany pozwoli- ³yby na skuteczniejsz¹ kontrolê obrotu alkoholem etylowym. Po przes³aniu artyku³u do redakcji wesz³o w ycie rozporz¹dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 2 stycznia 2006 r. w sprawie œrodków dopuszczonych do ska ania alkoholu etylowego (DzU nr 8 poz. 49), w którym w stosunku do analogicznego rozporz¹dzenia z 2003 r. zmniejszono liczbê ska alników z 38 do 20. W wykazie zawartym w nowym rozporz¹dzeniu nie ma formaldehydu. Nie zmienia to jednak faktu, e mo e siê on znajdowaæ w alkoholu pocho- PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 51

dz¹cym z nielegalnego obrotu i jest substancj¹ toksyczn¹, której spo ycie jest groÿne dla ycia i zdrowia. W zwi¹zku z tym opisane w artykule metody mog¹ byæ wykorzystywane przy badaniach próbek alkoholu. P. Liwarowski, A. Frankowski J. Micha³owski, K. Baranowski E. Dubis zdj.: P. Liwarowski BIBLIOGRAFIA 1. Fagnani E., Melios C. B., Pezza L., Pezza H.R.: Chromotropic acid formaldehyde reaction in strongly acidic media. The role of dissolved oxygen and replacement of concentrated sulphuric acid, Talanta 60 (2003), s. 171 176. 2. Georghiou P.E., Ho C.K.: The chemistry of the chromotropic acid method for the analysis of formaldehyde, Can. J. Chem. 67 (1989), s. 871. 3. Krawczyk W.S.: Chromatografia gazowa w kryminalistyce, Wyd. CLK KGP, Warszawa 1999. 4. Rozp. Komisji (WE) nr 3199/93 z 22.11.1993 r. w sprawie wzajemnego uznawania procedur ca³kowitego ska enia alkoholu etylowego do celów zwolnienia z podatku akcyzowego (DzU L 93 z 22.11.1993, s. 12); Rozp. ostatnio zmienione rozporz¹dzeniem (WE) nr 1309/2005 (DzU PL L 208 z 11.08.2005 r., s. 12). 5. Rozp. Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11.08.2003 r. w sprawie œrodków dopuszczonych do ska ania alkoholu etylowego (DzU nr 163, poz. 1582 z 18.09.2003 r.). 6. Ustawa o napojach spirytusowych z 27.07.2002 r. (DzU nr 166, poz. 1362 z 13.09.2002 r., z póÿn. zm.) 7. Ustawa o podatku akcyzowym z 23.01.2004 r. (DzU nr 29, poz. 257 z 26.02.2004 r., z póÿn. zm.) 8. Ustawa o wyrobie spirytusu, wyrobie i rozlewie wyrobów spirytusowych oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych z 2.03.2001 r. (DzU nr 31, poz. 353 z 11.04.2001 r., z póÿn. zm.) Próba okreœlenia mo liwoœci przeniesienia zapachu osoby na noœnik za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki Wyjaœnianie w¹tpliwoœci odnosz¹cych siê do badañ osmologicznych ma niebagatelne znaczenie dla oceny dowodu z tych badañ w procesie karnym. Powinno ono byæ realizowane przede wszystkim w drodze badañ empirycznych, których prowadzenie i publikacja, a potem weryfikacja osi¹gniêtych wyników zadecyduj¹, czy metoda osmologiczna zostanie zaliczona do dowodów naukowych. B³êdy pope³nione podczas realizacji badañ osmologicznych (i to niestety w sprawach medialnych) z pewnoœci¹ nie przyczyni³y siê do popularyzacji tej, sk¹din¹d nowej, metody badañ wœród organów œcigania i wymiaru sprawiedliwoœci. Jej krytycy oceniaj¹ j¹ przez pryzmat konkretnych przypadków [13], a b³êdy w nich pope³nione uogólniaj¹ i przenosz¹ na ca³¹ metodê. Polska judykatura nie opracowa³a jak dot¹d generalnego i uniwersalnego standardu, który mo na by³oby zastosowaæ do oceny dowodów naukowych. W literaturze mo na znaleÿæ wiele publikacji [10] opisuj¹cych kryteria, jakie musi spe³niaæ metoda, eby zasta³a zaliczona w poczet dowodów naukowych. Najczêœciej odwo³uje siê w niej do kryteriów sformu- ³owanych przez S¹d Najwy szy Stanów Zjednoczonych w sprawie Daubert v. Merrell Dow Pharmaceuticals. Do kryteriów, które musz¹ byæ spe³nione, aby dopuszczono dowód, nale y m.in.: warunek zbadania, czy zastosowana przez bieg³ego metoda badañ lub teoria naukowa zyska³y sobie powszechn¹ akceptacjê specjalistów; czy wykorzystana przez eksperta teoria lub technika nadaje siê do skontrolowania i czy by³a ju takiej kontroli poddana; zwraca siê przy tym uwagê na fakt, e warunkiem poprawnoœci teorii naukowej jest mo liwoœæ poddania jej sprawdzeniom empirycznym; czy dana teoria lub technika by- ³y wczeœniej przedmiotem oceny naukowej i publikacji w literaturze fachowej, gdy wymóg opublikowania wzmacnia prawdopodobieñstwo wykrycia b³êdu w pracy eksperta, choæ nie musi byæ bezwzglêdnie wymagany w ka dym przypadku; czy jest znany lub przewidywany poziom b³êdów wystêpuj¹cych w danej metodyce badawczej oraz czy istniej¹ kontroluj¹ce j¹ standardy naukowe [11]. Teoria kryminalistyki wymaga, aby stosowane w badaniach identyfikacyjnych metody by³y pewne, a jakiekolwiek prawdopodobieñstwo wyst¹pienia pomy³ki wykluczone. Jednoczeœnie wymóg ten wychodzi daleko poza zakres mo liwoœci praktyki, gdy nale y zdaæ sobie sprawê, e tak e na gruncie kryminalistyki nie ma metod 100-procentowo pewnych. To samo ¹danie odnosi siê równie do teorii naukowych wystêpuj¹cych w danej metodzie badawczej. Do chwili obecnej niewiele eksperymentalnych doœwiadczeñ oraz teorii naukowych z zakresu badañ osmologicznych zosta³o zweryfikowanych. Jednym z takich doœwiadczeñ jest wykazanie przez Weso³owskiego [12] mo liwoœci przeniesienia zapachu osoby przez drug¹ osobê na przedmiot poprzez gest powitalny podanie rêki. 52 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

W swoim doœwiadczeniu Weso- ³owski wykorzysta³ telefon komórkowy i terminarz typu Tewo jako przedmioty, na które nanoszono zapachy. Doœwiadczenie polega³o na tym, e osoba A skorzysta³a z telefonu komórkowego (nienale ¹cego do niej), a nastêpnie go od³o y³a. Po pewnym czasie osoba A przywita³a siê z osob¹ B przez podanie rêki, a po chwili osoba A znowu skorzysta³a z telefonu komórkowego. Zabezpieczono Ryc. 1. Telefon Sony CMD J70, z którego zabezpieczano œlady zapachowe Fig. 1. Sony CMD J70 mobile phone, scent traces were recovered from œlady zapachowe z telefonu komórkowego i pobrano œlady zapachowe od osoby B jako materia³ porównawczy. Przeprowadzono próby badawcze, w których cztery psy specjalne wskaza³y zgodnoœæ zapachow¹ pomiêdzy materia³em dowodowym (zabezpieczonym z telefonu komórkowego) a materia³em porównawczym pobranym od osoby B. Przy takich samych za³o eniach przeprowadzono doœwiadczenie z wykorzystaniem terminarza typu Tewo. W doœwiadczeniu wziê³y udzia³ inne osoby. Wyniki doœwiadczenia by³y takie same jak z wykorzystaniem telefonu komórkowego. Dokonano doœwiadczalnie weryfikacji eksperymentu Weso³owskiego w celu okreœlenia, czy mo liwe jest przeniesienie zapachu osoby na noœnik za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki. Materia³ i metodyka doœwiadczenia Doœwiadczenie przeprowadzono w pracowni badañ œladów zapachowych ludzi Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Sto³ecznej Policji w Warszawie. Wykonane zosta³o ono jesieni¹ 2004 r. z u yciem 10 psów do badañ osmologicznych, które posiada³y aktualne atesty. Materia³ do badañ przygotowano w LK KSP w dwóch wariantach. W wariancie I osoby A i B wykona- ³y gest powitalny podanie rêki. Nastêpnie osoba A wziê³a do rêki telefon komórkowy Sony CMD J70 (ryc. 1) w obudowie plastikowej, a osoba B wziê³a do rêki organizer z ok³adkami wykonanymi z tworzywa skóropodobnego (ryc. 2). Osoby trzyma³y przedmioty w d³oni przez 1 minutê i 20 sekund. Nastêpnie pobrano i zabezpieczono œlady zapachowe z obydwu Ryc. 2. Organizer, z którego zabezpieczano œlady zapachowe Fig. 2. Personal agenda, scent traces were recovered from przedmiotów. Czas opóÿnienia wynosi³ ok. 2 minut, a czas pobrania œladów 45 minut. Nie wszystkie czynnoœci wykonywano zgodnie z Metodyk¹ badañ osmologicznych [4]. Osoba pobieraj¹ca œlady zapachowe celowo nie u ywa³a rêkawiczek. Gdyby by³o mo liwe przeniesienie zapachu osoby za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki, pobrane i zabezpieczone œlady zapachowe z telefonu powinny zawieraæ zapach osoby B z organizera osoby A. Tego samego dnia od ww. osób pobrano materia³ porównawczy z d³oni (czas pobrania 15 min). Czynnoœci tej dokona³a osoba pobieraj¹ca œlady zapachowe w tym samym pomieszczeniu, w którym zabezpieczano œlady zapachowe, nie u ywaj¹c rêkawiczek i pêset. Na potrzebê badania materia³ porównawczy pobrany od osób oznaczono ma³¹ liter¹ alfabetu, np. materia³ porównawczy pobrany od osoby A opisano jako a. Materia³ uzupe³niaj¹cy do budowy ci¹gu selekcyjnego pobrano zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami. Schemat uk³adu badawczego w tym wariancie wraz z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników badanych materia³ów przedstawiono w tabeli 1. Po 6 tygodniach przeprowadzono wariant II przygotowania materia³u do doœwiadczenia. Wykorzystano te same przedmioty i osoby, które wykona³y te same czynnoœci co w wariancie I. W tym wariancie wszystkie czynnoœci zwi¹zane z pobieraniem i zabezpieczaniem œladów i materia³u porównawczego przeprowadzono zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ metodyk¹. Schemat uk³adu badawczego w tym wariancie wraz z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników badanych materia³ów przedstawiono w tabeli 2. Do budowy szeregu selekcyjnego wykorzystywano dwukrotnie jeden poch³aniacz z materia³em porównawczym. By³ on przek³adany do czystego s³oika i u yto go w badaniu z udzia³em drugiego psa. Materia³ uzupe³niaj¹cy, znajduj¹cy siê w szeregu, by³ grupowo zbli ony do porównawczego, tj. pobrany od osób tej samej p³ci, w tym samym przedziale wiekowym, w tym samym czasie i t¹ sam¹ metod¹. Materia³ kontrolny odpowiada³ tym samym wymaganiom co uzupe³niaj¹cy. By³ on sprawdzony pod k¹tem atrakcyjnoœci. Badanie osmologiczne prowadzono zgodnie PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 53

Tabela 1 Schemat uk³adu badawczego materia³u zabezpieczonego w wariancie 1 z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników badanych materia³ów w szeregu selekcyjnym Scheme of examination setup of material recovered in variant 1 with specified possible links in identification line-up Elementy * w materiale nawêszanym 1. ZI osoby A lub B oraz zabezpieczaj¹cej œlady zapachowe 2. ZW 3. ZZ 4. ZT Nr stanowiska 1 2 3 4 5 MU MP MU MU MU 1. ZI osoby A lub B oraz zabezpieczaj¹cej œlady zapachowe 2. ZZ 3. ZT * Moleku³a zapachowa jest to umowna, najmniejsza cz¹steczka œladu zapachowego cz³owieka, sk³adaj¹ca siê z czterech wspó³istniej¹cych elementów, to jest z: 1. Zapachu indywidualnego ZI; 2. Zapachów wewn¹trzpochodnych ZW; 3. Zapachów zewn¹trzpochodnych ZZ; 4. Zapachu t³a ZT. MU materia³ uzupe³niaj¹cy MP materia³ porównawczy Tabela 2 Schemat uk³adu badawczego materia³u zabezpieczonego w wariancie 2 z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników badanych materia³ów w ci¹gu selekcyjnym Scheme of examination setup of material recovered in variant 2 with specified possible links in identification line-up Elementy * w materiale nawêszanym 1. ZI osoby A lub B 2. ZW 3. ZZ 4. ZT Nr stanowiska 1 2 3 4 5 MU MP MU MU MU 1. ZI osoby A lub B 2. ZZ z obowi¹zuj¹c¹ metodyk¹. W pierwszej kolejnoœci przeprowadzono z ka dym psem minimum 3 próby kontrolne, w tym obligatoryjnie 2 w uk³adzie kontroli pozytywnej (gdzie z za³o enia istnia³a zgodnoœæ zapachowa badanych materia³ów) i jedn¹ w uk³adzie kontroli negatywnej (gdzie z za³o enia nie istnia³a zgodnoœæ zapachowa badanych materia³ów). Po sprawdzeniu, czy psy by³y w dyspozycji do pracy wêchowej, i wykazaniu, e w ci¹gu selekcyjnym nie znajduj¹ siê atrakcyjne materia³y, przystêpowano do identyfikacji osmologicznej. W ci¹gu selekcyjnym wœród czterech materia³ów uzupe³niaj¹cych umieszczono jeden porównawczy. W próbach kontrolnych pies na pocz¹tku otrzyma³ do w¹chania materia³ kontrolny, a w trakcie prób identyfikacyjnych œlady zapachowe zabezpieczone z telefonu komórkowego i organizera. Za wskazanie prawid³owe w trakcie prób identyfikacyjnych uznano przejœcie psa w szeregu selekcyjnym i niewskazanie adnego stanowiska. Same badania œladów zapachowych by³y prowadzone w ciemno przez przewodników i drugiego eksperta z LK KSP, którzy nie znali za³o- eñ realizowanego doœwiadczenia. Ich zadaniem by³o ustalenie, czy istnieje zgodnoœæ zapachowa miêdzy badanymi przez nich materia³ami. Wyniki doœwiadczenia Przeniesienie zapachu osoby na telefon komórkowy za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki Wyniki doœwiadczenia z wykorzystaniem materia³u badawczego zabezpieczonego w obydwu wariantach z telefonu komórkowego przedsta- 54 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

wiono w tabeli 3. Przeprowadzono 12 badañ, u ywaj¹c 10 psów. Do prób identyfikacyjnych zakwalifikowano 10 psów w 12 badaniach. od osoby A (nie zosta³y dopuszczone do prób identyfikacyjnych). Do prób identyfikacyjnych zakwalifikowano 9 psów w 9 badaniach. W 9 badaniach (100%), w których wykorzystano 9 psów, uzyskano wynik negatywny (psy nie wskazywa³y w szeregu selekcyjnym œladu zapachowego pobranego od osoby A). W adnym badaniu (0%) po wykonaniu przez psy prób kontrolnych i zakwalifikowaniu ich do prób identyfikacyjnych nie uzyskano wyniku pozytywnego (psy nie wskaza³y w szeregu selekcyjnym œladu zapachowego pobranego od osoby A). Dyskusja Tabela 3 Wyniki badania przeniesienia zapachu osoby na telefon komórkowy za poœrednictwem gestu podanie rêki Results in case of transfer of human scent onto mobile telephone in handshake manner Psy + wskazania brak wskazania Materia³ badany w W 10 badaniach (83,74%), w których wykorzystano 10 psów, uzyskano wynik negatywny (psy nie wskazywa³y w szeregu selekcyjnym œladu zapachowego pobranego od osoby B). W 2 badaniach (16,26%) uzyskano wynik pozytywny (psy wskazywa- ³y œlad zapachowy pobrany od osoby B). Psy te pracowa³y na tym samym poch³aniaczu materia³u porównawczego i mia³y tego samego przewodnika. Pies oznaczony jako nr 2 na 6 prób identyfikacyjnych tylko w 3 wskaza³ œlad zapachowy pobrany od osoby B. Przeniesienie zapachu osoby na organizer za poœrednictwem gestu podanie rêki Wynik szeregu Wariant I Wariant II 1 b + - 2 b + - 3 10 b - Nie badano Psy Niezale nie od zastosowanego wariantu pobrania materia³u badawczego, wyniki niniejszej pracy nie potwierdzaj¹ teorii Weso³owskiego, e zapach cz³owieka mo na przenieœæ na noœnik za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki. Tylko w 2 badaniach zrealizowanych z u yciem 2 psów uzyskano wyniki potwierdzaj¹ce teoriê Weso- ³owskiego. Wskazania tych psów nie by³y jednak spowodowane przeniesieniem zapachu za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki. Uzyskano je w badaniu materia³u badawczego pobranego do doœwiadczenia w wariancie I, w którym materia³ badawczy by³ pobrany niezgodnie z metodyk¹. Mog³y byæ one spowodowane tym, e w materiale nawêszanym przez psy na pocz¹tku i badanym w szeregu selekcyjnym (œladzie zapachowym pobranym od osoby B) znajdowa³ siê zapach indywidualny osoby pobieraj¹cej te materia³y, mog¹cy byæ ³¹cznikiem badanych materia³ów. Te same psy wykorzystano do badania materia³u badawczego pobranego do doœwiad- Wyniki badania przeniesienia zapachu osoby na organizer za poœrednictwem gestu "podanie rêki" Results in case of transfer of human scent onto personal agenda in handshake Materia³ badany w Wynik szeregu Wariant I Wariant II Tabela 4 Wyniki doœwiadczenia z wykorzystaniem materia³u badawczego zabezpieczonego w obydwu wariantach z organizera przedstawiono w tabeli 4. Przeprowadzono 13 badañ, u ywaj¹c 10 psów. 3 psy w 4 badaniach w trakcie prób kontrolnych wskazywa³y materia³ porównawczy pobrany 1 b + - 2 b + - 3 10 b - Nie badano + wskazania brak wskazania A pies wskazywa³ materia³ porównawczy w trakcie prób kontrolnych PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 55

czenia w wariancie II, w którym by³ on pobrany zgodnie z metodyk¹. W trakcie identyfikacji osmologicznej psy po nawêszeniu œladu zapachowego pobranego z telefonu komórkowego nie wskazywa³y w szeregu selekcyjnym œladu zapachowego pobranego od osoby B. Nie mo na kategorycznie wykluczyæ, e wskazania mog³y byæ równie spowodowane b³êdami psów. Jednym ze skutków b³êdów psów s¹ wskazania fa³szywie pozytywne, czego wynikiem jest wskazanie w szeregu selekcyjnym zapachu osoby, od której zapach w³aœciwie nie pochodzi. Wp³yw na to ma wiele czynników. Przyczyny takich b³êdów wymieni³ prof. T. Jezierski [3]. Mog¹ to byæ: brak motywacji psa do pracy wêchowej w danych warunkach, s³abe wyszkolenie psa i niejednoznaczne sygnalizowanie znalezienia próbki przez odpowiednie zachowanie, mniej czu³y zmys³ wêchu u danego psa (ró nice miêdzyrasowe, osobnicze lub czasowa niedyspozycja, bli ej nieokreœlona awersja psa do zapachu danej osoby), zbyt s³aby œlad zapachowy (Ÿle pobrany lub zbyt d³ugo przechowywane próbki), zbyt du a pobudliwoœæ lub zbyt silna motywacja i zwi¹zana z tym s³aba koncentracja psa przy wykonywaniu zadania, bli ej nieokreœlone preferencje psa do zapachu okreœlonych osób, indywidualne podobieñstwo zapachowe niektórych osób, np. œciœle spokrewnionych, niedostateczna ostro noœæ przy przenoszeniu próbek zapachowych (kontaminacja zapachów miêdzy próbkami), nieœwiadome dawanie subtelnych sygna³ów psu przez przewodnika, w przypadku gdy przewodnikowi znane jest po³o enie badanej próbki w szeregu zapachowym lub domyœla siê go, czyli tzw. efekt M¹drego Hansa. Wyniki uzyskane przez Weso³owskiego w doœwiadczeniu mog³y byæ spowodowane omawianymi przyczynami pope³niania b³êdów przez psy. O tym, jak wa ny wp³yw mog¹ mieæ pewne stereotypy na wskazania psów, udowodni³o doœwiadczenie Gajosa [2]. Z jego pracy wynika, e niektóre psy do badañ osmologicznych mog¹ wskazywaæ w szeregu selekcyjnym materia³ zapachowy, który ju raz zosta³ wskazany przez psa. Jest to o tyle wa ne, e w momencie realizacji doœwiadczenia przez Weso³owskiego nie by³o prawnej obligatoryjnoœci budowania niezale nych szeregów selekcyjnych i wszystkie psy mog³y pracowaæ na jednym szeregu selekcyjnym. Nie mo na równie wykluczyæ, e przyczyn¹ odmiennoœci uzyskanych wyników w doœwiadczeniach by³o wyst¹pienie b³êdu laboratoryjnego. W prowadzonych przez GEDNAP badaniach analizy DNA w ró nych laboratoriach kryminalistycznych b³¹d laboratoryjny wynosi³ 0,4 2,1% [14]. Za wiarygodnoœci¹ wyników uzyskanych przez autora przemawiaj¹ wyniki doœwiadczeñ krajowych autorów badaj¹cych mo liwoœæ wp³ywu ró nych czynników na wskazania psów do badañ osmologicznych w uk³adzie kontroli negatywnej. Oni równie uznali za wskazanie prawid³owe w trakcie prób identyfikacyjnych przejœcie psa w szeregu selekcyjnym i niewskazanie adnego stanowiska. Bednarek [1], badaj¹c wp³yw laku na wskazania psów w uk³adzie kontroli negatywnej, uzyska³ 87,5%, a w uk³adzie kontroli pozytywnej 94,1% wskazañ prawid³owych. Wyniki uzyskane przez Bednarka weryfikowano statystycznie, okreœlaj¹c, w jakim stopniu odbiegaj¹ one od przypadkowoœci. Testy statystyczne da³y wyniki odbiegaj¹ce w wysokim stopniu od przypadkowoœci. Prawdopodobieñstwo przypadkowoœci by³o ma³e i nie mieœci³o siê w tabelach porównawczych testu chi 2 (mniejsze ni 0,001). Marciniak [4], sprawdzaj¹c doœwiadczalnie wp³yw kosmetyku na wskazania psów i stosuj¹c praktycznie takie same uk³ady badawcze jak Bednarek, uzyska³ zerowy poziom b³êdów u psów. Jest to obecnie najlepszy wynik uzyskany przez prowadz¹cych badania nad wp³ywem ró - nych czynników na wskazania psów. Fakt, e tylko Marciniakowi uda³o siê uzyskaæ zerowy poziom b³êdów u psów, wskazuje na to, e niektóre psy wykazuj¹ pewien poziom b³êdnych odpowiedzi. Autor niniejszej pracy [9], sprawdzaj¹c doœwiadczalnie mo liwoœæ wp³ywu zapachu kobiety umieszczonego w mêskim szeregu selekcyjnym na wskazania psów do badañ osmologicznych w uk³adzie kontroli negatywnej, uzyska³ 87,5% wskazañ prawid³owych. Wyniki doœwiadczeñ pozwalaj¹ na stwierdzenie, e zdarzaj¹ce siê b³êdy zwi¹zane z zapachami w szeregu s¹ pope³niane losowo. Wnioski Na podstawie przeprowadzonego doœwiadczenia nale y stwierdziæ, e: 1. Nie jest mo liwe przeniesienie zapachu osoby na noœnik za poœrednictwem gestu powitalnego podanie rêki. 2. Wyniki doœwiadczenia powinny zostaæ jeszcze raz zweryfikowane w innej pracowni, gdzie wykonuj¹cy badania œladów zapachowych powinien realizowaæ je w ciemno, nie znaj¹c za- ³o eñ doœwiadczenia. 3. Zdarzaj¹ce siê b³êdy zwi¹zane z zapachami w szeregu selekcyjnym s¹ pope³niane losowo. Miros³aw Rogowski 56 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

BIBLIOGRAFIA 1. Bednarek T.: Próby okreœ³enia wp³ywu laku, stosowanego w zabezpieczaniu œladów zapachowych na prawid³owoœæ pracy psów specjalnych, Problemy Kryminalistyki 1999, nr 226, s. 47 51. 2. Gajos K.: Próba okreœlenia wp³ywu pozytywnego rozpoznania zapachu przez pierwszego psa na wynik rozpoznania zapachu przez psa weryfikuj¹cego, Problemy Kryminalistyki 2001, nr 232, s. 53 565. 3. Jezierski T.: Podstawy fizjologii wêchu, uczenia siê i etologii zwierz¹t, Zeszyty Metodyczne nr 4 Badania Osmologiczne, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 1999, s. 67 69, 4. Marciniak R.: Próby okreœlenia wp³ywu kosmetyków na prawid³owoœæ pracy psów, Problemy Kryminalistyki 1999, nr 226, s. 45 46. 5. Metodyka pobierania, zabezpieczania, powielania i rozpoznawania zabezpieczonych œladów zapachowych ludzi, wprowadzona przez Dyrektora CLK KGP do stosowania z dn. 16.06.1998 r. 6. Misiewicz K.: Badanie wp³ywu zapachu nikotyny na poprawnoœæ wskazañ psów specjalnych do identyfikacji œladów zapachowych, Problemy Kryminalistyki 2000, nr 229, s. 38 40. 7. Metodyka badañ osmologicznych, wprowadzona do stosowania Decyzj¹ nr 36/2003 Dyrektora CLK KGP z dnia 29.05.2003 r. 8. Marciniak R.: Próby okreœlenia wp³ywu kosmetyków na prawid³owoœæ pracy psów, Problemy Kryminalistyki 1999, nr 226, s. 45 46. 9. Rogowski M.: Próba okreœlenia mo liwoœci wp³ywu zapachu kobiety wstawionego w mêski szereg selekcyjny na wskazania psów do badañ osmologicznych, Z Zagadnieñ Nauk S¹dowych 2003, nr VL, s. 45 46. 10. Tomaszewski T.: Dopuszczalnoœæ dowodów naukowych w amerykañskim procesie karnym, Przegl¹d S¹dowy 1991, nr 5 6; Tomaszewski T.: Korzystanie z dowodów naukowych w œwietle nowego kodeksu postêpowania karnego, Materia³y z Sesji Popularnonaukowej Rozwój techniki w kryminalistyce na przestrzeni dziejów polskich s³u b policyjnych, Pi³a 24.09.1999; Wójcikiewicz J.: Identyfikacja cz³owieka przez psa na podstawie zapachu jako dowód naukowy, Z Zagadnieñ Nauk S¹dowych 2000, nr XLI, s. 96 101. 11. Tomaszewski T.: Korzystanie z dowodów naukowych w œwietle nowego kodeksu postêpowania karnego, Materia- ³y z Sesji Popularnonaukowej Rozwój techniki w kryminalistyce na przestrzeni dziejów polskich s³u b policyjnych, Pi³a 24.09.1999, s. 17 30. 12. Weso³owski I.: Przeniesienie zapachu osoby poprzez drug¹ osobê na przedmiot, Materia³y CLK KGP z warsztatów naukowych Osmologia 2000, Legionowo 19 21.05.2000 r. 13. Widacki J.: Który wizerunek badañ osmologicznych jest prawdziwy?, Problemy Kryminalistyki 2000, nr 229 s. 46 47. 14., Wójcikiewicz J.: Mo liwoœci i ograniczenia wspó³czesnej ekspertyzy kryminalistycznej, IV Sympozjum Kryminalistyczne PTK Kryminalistyka ci¹gle nowe wyzwania, ¹czna 15 18.06.2005 r. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06 57