Waldemar Florczak*, Mariusz Plich** Fundusze unijne a kapitał ludzki i społeczny jako determinanty rozwoju społecznoekonomicznego województwa łódzkiego ujęcie ekonometryczne*** * Katedra Modeli i Prognoz Ekonometrycznych UŁ ** Katedra Teorii i Analiz Systemów Ekonomicznych UŁ *** Opracowanie przygotowane w ramach realizacji grantu Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego
Przez kapitał ludzki w szerokim sensie rozumie się wszystkie cechy psycho-fizyczne jednostki, takie jak posiadane wrodzone zdolności, zasób wiedzy, poziom wykształcenia, umiejętności i doświadczenie zawodowe, stan zdrowotny, poziom kulturalny, aktywność społeczno-ekonomiczna, światopogląd itp., które wpływają bezpośrednio, bądź pośrednio na wydajność pracy, i które są nierozerwalnie związane z człowiekiem, jako nośnikiem owych wartości.
W przypadku kapitału ludzkiego sięgnięto po sprawdzone i metodycznie najwłaściwsze w kontekście badań makro-i mezo-ekonomicznych rozwiązanie: poszerzone równanie płac Mincera. Autorska modyfikacja miary wyrastającej z poszerzonego równania płac Mincera, polegająca na włączeniu do jej konstrukcji oczekiwanej długości życia, umożliwiła uwzględnienie wszystkich kluczowych atrybutów kapitału ludzkiego wykształcenia, doświadczenia zawodowego oraz stanu zdrowotnego społeczeństwa regionu w jednym indeksie.
Rysunek 9.3. Dynamika komponentów kapitału ludzkiego dla Polski i województwa łódzkiego (indeks jednopodstawowy, 1995 1.24 ld edu ld age ld health ld 1.19 1.14 1.09 1.04 0.99 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2015
Tabela 9.3. Oszacowanie przyrostu wiedzy w wyniku działań funduszy unijnych w województwie łódzkim. Przeciętny czas uczestnictwa (w miesiącach) 2 Poziom (czas) wykształcenia Struktura wykształcenia uczestników Oszacowanie liczby uczestników (razem 145 tys.) Przyrost wiedzy uczestnika Rozkład liczby uczestników i skumulowany przyrost wiedzy w populacji 2007 2008 2009 2010 przyrost 2010 (%) 10% 20% 35% 35% III (60 msc) 25% 36.25 3.33% 0.121 0.363 0.785 1.208 0.35% II (60 msc) 37% 53.65 3.33% 0.179 0.537 1.162 1.788 0.34% I (108 msc) 38% 55.10 1.85% 0.102 0.306 0.663 1.020 0.20%
Rysunek 9.4. Przyrost kapitału ludzkiego w województwie łódzkim w latach 2007 2015 przy różnych założeniach co do przeciętnego czasu uczestnictwa beneficjentów w projektach PO KL 1.20% 1.00% 1 msc 2 msc 3 msc 0.80% 0.60% 0.40% 0.20% 0.00% 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
Przez kapitał społeczny rozumie się zwykle sieć relacji międzyludzkich, charakteryzującą się normami zaufania i odwzajemniania zachowań (reciprocity). Powszechne przestrzeganie wymienionych norm tworzy fundament i zapewnia ciągłość trwania społeczeństwu obywatelskiemu, którego członkowie działają dla dobra wspólnego, nie zaś jedynie dla realizacji swych partykularnych interesów (Lochner, Kawachi, Kennedy 1999: 259 270). Kapitał społeczny to jakość relacji społecznych pomiędzy poszczególnymi członkami społeczeństwa, która oddziałuje na ich umiejętność percepcji i rozwiązywania wspólnych problemów (Stewart-Weeks, Richardson 1998).
O pewnym konsensie (z naciskiem na słowo pewien ) w zakresie pomiaru kapitału społecznego mówić można dopiero od niespełna dekady. Przejawia się on zgodnością większości badaczy, co do faktu wielowymiarowości samej koncepcji oraz ogólnych ustaleń w zakresie formułowania pytań kwestionariuszowych, stanowiących podstawę pomiaru. Według najnowszych badań dążyć należy do konstrukcji takich indykatorów, które będą uwzględniać atrybuty bezpośrednio przypisywane kapitałowi społecznemu, nie zaś efektom jego obecności/braku. Sedno sprawy sprowadza się do takiego doboru danych, aby odzwierciedlały one to, czym kapitał społeczny jest, nie zaś to, czym jego obecność skutkuje (what social capital is, not what it does).
W kontekście niniejszego badania Diagnoza Społeczna stanowi najlepsze źródło danych ankietowych dla Polski i jej regionów. O adekwatności Diagnozy Społecznej decydują jej walory warsztatowe (metoda reprezentatywna), merytoryczne (liczne pytania explicitenawiązują do koncepcji kapitału społecznego) oraz naukowe (w skład Rady Naukowej wchodzą wybitni przedstawiciele świata nauki). Poza tym jest to de factojedyne tak szeroko zakrojone badanie o charakterze cyklicznym, diagnozujące różnorodne aspekty życia polskiego społeczeństwa w przekroju regionalnym.
Lp. X01. X02. X03. X04. X05. X06. X07. X08. X09. X10. X11. X12. X13. X14. Pytanie Jak często w minionych miesiącach zdarzyło się Panu(-i) być tak załamanym(-ą), że myślał(a) Pan(i) o samobójstwie? Jak silne jest w tych dniach Pana(-i) pragnienie życia? W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie? W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół) W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolona z sytuacji w kraju? W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) z miejscowości, w której Pan(i) żyje? W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) z norm moralnych panujących w otoczeniu? W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) z pracy? W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) ze stanu bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania? Nie mógł(mogła) Pan(i) sprawnie, szybko i bez trudności załatwić jakiejś sprawy urzędowej? Musiał(-a) Pan(i) szukać znajomości lub innych sposobów, aby załatwić jakąś sprawę urzędową, którą normalnie powinno by się załatwić bez żadnych kłopotów? Czuł(a) się Pan(i) całkowicie bezsilny(-a) i upokorzony(-a) przy załatwianiu jakiejś sprawy urzędowej? Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan(i) w działaniu na rzecz społeczności lokalnej (gminy, osiedla, miast)? Czy uważa Pan(i), że można ufać większości ludzi, czy też w postępowaniu z ludźmi ostrożności nigdy nie za wiele? Nr tablicy źródłowej Diagnozy Społecznej odpowiednio dla lat: 2000, 2003, 2005, 2007, 2009 4, 43, 41, 41, 37 5, 56, 49, 45, 41 6, 67.1, 67.1, 61.1, 64.1 8, 67.3, 67.3, 61.3, 64.3 16, 67.8, 67.8, 61.8, 64.8 18, 67.10, 67.10, 61.10, 64.10 24, 67.16, 67.16, 61.16, 64.16 25, 67.17, 67.17, 61.17, 64.17 28, 67.20, 67.20, 61.20, 64.20 33, 28, 28, 28, 25 34, 29, 29, 29, 26 35, 30, 30, 30, 27 45, 70, 66, 52, 49 -, 100, 70, 65, 60 Uwagi Dla edycji 2000 w Diagnozie Społecznej brak pytania 14; ze względu na kluczowe jego znaczenie dla pomiaru ogólnego poziomu zaufania zdecydowano się jednak uwzględnić je w analizie, przyjmując dla roku 2000 odpowiedzi z edycji dla roku 2003.
Tabela 9.7. Macierz ładunków czynników dla rotowanych i istotnych głównych składowych Component 1 2 3 4 X01.482 -.026.613 -.214 X02 -.219.146.857.115 X03 -.144 -.089.003.904 X04.831 -.072.073 -.249 X05.287.723.146.052 X06.839 -.106 -.060.001 X07.829.248 -.026 -.101 X08.810.201.226 -.089 X09.846.213 -.172 -.180 X10.725.281.048.355 X11.787.384 -.018.002 X12.798.248.014.017 X13.733 -.121.045 -.114 X14 -.018.775.005 -.107
Analiza ładunków czynników stojących przy zmiennych tworzących główne składowe (tab. 9.7) umożliwia identyfikację niezależnych wymiarów kapitału społecznego. I tak odpowiednio: a) pierwszą główną składową można utożsamiać z obecnością kapitału pomostowego (bridge social capital), gdyż wspólną płaszczyzną wszystkich statystycznie istotnych czynników ją tworzących (X04, X06, X07, X08, X09, X10, X11, X12, X13 por. tablica 9.4) jest obecność interakcji międzyludzkich. Składową tą formują bowiem klasyczne pytania na obecność kapitału pomostowego, takie jak: W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) ze stosunków z kolegami (grupą przyjaciół)?, czy Czy w ciągu ostatniego roku angażował(a) się Pan(i) w działaniu na rzecz społeczności lokalnej (gminy, osiedla, miast)?, jak również pytania, w których obecność takich relacji zawarta jest implicite, jako pośredni efekt działań/zdarzeń nimi opisanych;
b) druga główna składowa dotyczy ogólnego zaufania (general trust), gdyż zawiera w sobie zmienne X05 oraz X14. Warto zauważyć, iż odpowiedzi na pytanie X14, Czy uważa Pan(i), że można ufać większości ludzi, czy też w postępowaniu z ludźmi ostrożności nigdy nie za wiele? są niejednokrotnie wykorzystywane w międzynarodowych badaniach empirycznych jako samodzielne miary kapitału społecznego. Fakt, iż obok zmiennej X14 składową tą tworzy również zmienna X05 W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolona z sytuacji w kraju? świadczy o silnym powiązaniu ogólnego zaufania z zaufaniem do instytucji publicznych, gdyż te ostatnie w dużym stopniu oddziałują na społeczną percepcję ogólnej sytuacji w kraju.
c) trzecią składową, zawierającą zmienne X01 Jak często w minionych miesiącach zdarzyło się Panu(-i) być tak załamanym(-ą), że myślał(a) Pan(i) o samobójstwie? oraz X02, Jak silne jest w tych dniach Pana(-i) pragnienie życia?, można utożsamiać z ogólnym zadowoleniem z życia oraz stanem psychicznym /motywacyjnym społeczeństwa, który leży u źródeł wszelkich działań indywidualnych i kolektywnych. d) czwarta składowa obejmująca jedynie zmienną X03 W jakim stopniu jest Pan(i) zadowolony(-a) ze swoich stosunków z najbliższymi w rodzinie? definiuje kapitał więzi (bonding social capital)
Lista potencjalnych makrodeterminant kapitału społecznego w województwie łódzkim, nawiązująca do czynników uznawanych za kluczowe (Fukuyama 2001; Aldridge, Halpern, Filzpatrick 2002) objęła: a) kapitał ludzki wyznaczony według procedury opisanej w sekcji 9.1.1, b) PKB per capita w cenach stałych, SPKBC, c) współczynnik nierówności ekonomicznych aproksymowany krzywą nierówności płacowych Lorenza, SGINI, d) współczynnik wykrywalności przestępstw, SCRWYK, e) relację liczby nowo-zawartych małżeństw do liczby rozwodów, SMALROZ f) aktywność zawodową ludności, zdefiniowaną jako odsetek siły roboczej wobec całej populacji, SAKTZ, g) relację liczby bezrobotnych wobec całej populacji, SUNC.
Na podstawie przedstawionych w niniejszym rozdziale rozważań teoretycznych i wyników empirycznych sformułować można kilka wniosków natury ogólnej. Po pierwsze, otrzymane rezultaty potwierdzają fakt, iż kapitał społeczny jest kategorią wielowymiarową i powszechną: pomimo małej dostępności i zróżnicowania danych, badanie zidentyfikowało występowanie wszystkich najważniejszych rodzajów kapitału społecznego na poziomie mezo-ekonomicznym, tj. w województwie łódzkim. Po drugie zgodnie z intuicją kierunek i siła oddziaływania czynników warunkujących formowanie kapitału społecznego są bardzo zróżnicowane, przy czym główna rola przypada tutaj kapitałowi ludzkiemu. Po trzecie, wymierne efekty związane z występowaniem kapitału społecznego różnią się względem poszczególnych jego rodzajów, o czym świadczy bardzo spektakularnie przykład łącznej produktywności czynników produkcji.
Szacunek wpływu funduszy unijnych na kapitał społeczny w województwie łódzkim W celu przeprowadzenia odpowiednich rachunków posłużono się wzorem: gdzie: SKSOC = ˆ α ω % HCAP (6) it i i SKSOC it zmiana standaryzowanej wartości kapitału społecznego i-tego rodzaju, i = 1,...,4 i-ty rodzaj kapitału społecznego, αˆ i oszacowanie parametru stojącego przy zmiennej SHCAP w standaryzowanej regresji objaśniającej i-ty rodzaj kapitału społecznego (patrz pkt 9.2.3), ω t waga transformująca procentową zmianę kapitału ludzkiego w okresie t w zmianę odchylenia standardowego kapitału ludzkiego w okresie t, % HCAP t procentowa zmiana kapitału ludzkiego w okresie t
Lp. A Tabela 9.13. Szacunek oddziaływana funduszy unijnych na formowanie kapitału społecznego w województwie łódzkim w roku 2010 Kategoria ze wzoru (2) B 2010 Rodzaj kapitału społecznego pomostowy zaufania motywacyjny więzi COMP1 COMP2 COMP3 COMP4 αˆ 0,700397 0-1,11756 4,673309 1,064038 i społeczny (wartość średnia) ω 0,453307 0,453307 0,453307 0,453307 0,453307 C A*B 0,317495 0-0,5066 2,118442 0,482335 Szacowana zmiana kapitału ludzkiego, w % (% HCAP ) E min=0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 0,15 F max=0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 Zmiana standaryzowanej wartości kapitału społecznego G min=c*e 0,047624 0-0,07599 0,317766 0,07235 H max=c*f 0,158747 0-0,2533 1,059221 0,241168
Różnice we wpływie funduszy unijnych (kapitału ludzkiego) na poszczególne rodzaje kapitału społecznego są duże: od ujemnego w przypadku kapitału motywacyjnego, przez brak jakiegokolwiek wpływu w przypadku kapitału zaufania i nieznaczne oddziaływanie na kapitał pomostowy, po znaczący wpływ na kapitał więzi. Oznacza to, iż cel polegający na jednoczesnym stymulowaniu wszystkich wymiarów kapitału społecznego poprzez oddziaływanie na kapitał ludzki nie jest osiągalny.
Tabela 9.14. Wyniki regresji standaryzowanej równania objaśniającego łączną produktywność czynników produkcji Dependent Variable: STFPH Variable Coefficient Std. Error t-statistic Prob. C 0,376281 0,079060 4,759454 0,0051 COMP1 1,361005 0,070277 19,36644 0,0000 COMP2 1,237812 0,117428 10,54101 0,0001 COMP3-0,694449 0,129837-5,348607 0,0031 COMP4-0,383512 0,069931-5,484182 0,0027 R-squared 0,992520 Mean dependent var 8,88E-17 Adjusted R-squared 0,986536 S.D. dependent var 1,054093 S.E. of regression 0,122313 Akaike info criterion -1,057612 Sum squared resid 0,074803 Schwarz criterion -0,906319 Log likelihood 10,28806 F-statistic 165,8567 Durbin-Watson stat 2,337708 Prob(F-statistic) 0,000017
Okazuje się, że wszystkie regresory wywierają statystycznie istotny wpływ na wysokość TFP, a zatem każdy wymiar kapitału społecznego jest nośnikiem efektów ekonomicznych. Pomimo, iż kapitał więzi oraz kapitał motywacji oddziałują niekorzystnie na aktywność gospodarczą, ich negatywny wpływ jest z nawiązką kompensowany efektami wzrostu kapitału pomostowego oraz społecznego zaufania. Łączny wpływ kapitału społecznego na wysokość produkcji jest zatem per saldowyraźnie dodatni (1,36+1,23 0,69 0,38=1,52). Zarówno wysoki stopień objaśnienia wariancji TFP, jak i zgodność z ustaleniami teoretycznymi znaków oszacowań parametrów strukturalnych stojących przy poszczególnych rodzajach kapitału społecznego, wydają się legitymizować otrzymane wyniki.
Z punktu wiedzenia polityki ekonomicznej i społecznej wyniki przeprowadzonego badania nie są jednoznaczne. Nie ulega wątpliwości, że fundusze unijne przyczyniają się do wzrostu kapitału ludzkiego. Wzrost ten jest z całą pewnością ważny i zauważalny dla jednostek i grup objętych wsparciem, jednakże w skali zasobów kapitału ludzkiego regionu nie można uznać że jest on znaczący (nie przekracza on 1%). W przypadku kapitału społecznego, spośród czterech najważniejszych jego składowych - kapitału pomostowego, zaufania, motywacyjnego i kapitału więzi - fundusze unijne oddziałują poprzez kapitał ludzki, ale skutki tego oddziaływania są niezauważalne w przypadku kapitału zaufania i negatywne w przypadku kapitału motywacyjnego, co oznacza, iż cel polegający na jednoczesnym stymulowaniu wszystkich wymiarów kapitału społecznego poprzez oddziaływanie na kapitał ludzki nie jest osiągalny. W rozważanym kontekście warto również zauważyć, że kapitał więzi i kapitał motywacyjny negatywnie wpływają na aktywność gospodarczą, choć bilans łącznego oddziaływania wszystkich czterech głównych składowych kapitału społecznego jest dodatni.