Przyrodnicze (abiotyczne i biotyczne) cechy i obiekty wyróżniki tożsamości krajobrazu

Bródka S., Macias A. 2015. Przyrodnicze (abiotyczne i biotyczne) cechy i obiekty wyróżniki tożsamości krajobrazu. Problemy Ekologii Krajobrazu. Tom XL:. 187 198. Przyrodnicze (abiotyczne i biotyczne) cechy i obiekty wyróżniki tożsamości krajobrazu Natural (abiotic and biotic) distinguishing features and landmarks of landscape identity Sylwia Bródka 1, Andrzej Macias 2 1, 2 Zakład Ekologii Krajobrazu, Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Dzięgielowa 27, 61680 Poznań, email: 1 brodka@amu.edu.pl; 2 macias@amu.edu.pl Abstract: The article presents the issues related to the identification of natural landscape distinguishing features. The objectives and the scope of research on the landscape identity was discussed, paying attention to the scientific and application context of the issue. The analysis of natural criteria used for the survey and diagnostics of landscape as well as the spatial structure thereof was presented. Special attention was paid to the role of biotic and abiotic components (distinguishing features) and landmarks, considering the individual impact thereof on the landscape nature and value. Słowa kluczowe: tożsamość krajobrazu, cechy wyróżniające, wyróżniki krajobrazu Key words: landscape identity, distinguishing features, landmarks Wprowadzenie Studia nad tożsamością krajobrazu realizowane są na wielu płaszczyznach badawczych (np. filozoficznej, społecznej, historycznej, geograficznej, ekonomicznej, architektonicznourbanistycznej) (Gleason 1983). Z jednej strony skutkuje to różnorodnością pojęć i koncepcji naukowych oraz wykorzystywanych metod i technik badań. Z drugiej strony skłania do realizowania podejść interdyscyplinarnych, które są podstawą zintegrowanej analizy i oceny krajobrazu. Jak zauważa Myczkowski (2009), tożsamość krajobrazu jest pojęciem wieloznacznym zarówno w jego rozumieniu, jak i stosowaniu. W sferze społecznej tożsamość traktowana jest jako zależność zachodzącą pomiędzy człowiekiem a percepowanym przez niego krajobrazem (otoczeniem). W wymiarze historycznokulturowym określa ona związki krajobrazu ze społecznogospodarczymi czynnikami

188 Bródka S., Macias A. jego rozwoju. W ujęciu architektonicznym wskazuje na relacje pomiędzy krajobrazem a jego cechami fizjonomicznymi. Z przyrodniczego punktu widzenia oznacza natomiast zależności pomiędzy krajobrazem a szeroko pojętą jakością środowiska przyrodniczego oraz jego poszczególnych komponentów. Cele i zakres badań nad przyrodniczą tożsamością krajobrazu W naukach przyrodniczych krajobraz traktuje się jako kompleksowy system o swoistej strukturze komponentowej, którą tworzą składniki materialne środowiska, tj. powietrze, skały, wody, gleby, roślinność, zwierzęta (por. Zonnenveld 1990). Przyrodnicze składniki krajobrazu są ze sobą powiązane i uwarunkowane wzajemnie, a wspólnie tworzą uporządkowane hierarchicznie układy przestrzenne nazywane jednostkami krajobrazowymi (por. Kondracki i Richling 1983; Forman, Gordon 1986). Powiązania pomiędzy materialnym składnikami krajobrazu mają charakter integrujący i zalicza się do nich procesy przyrodnicze związane z obiegiem materii i energii oraz wymianą informacji biologicznej. Jak zauważa Solon (2008), różnorodne zestawy obiektów materialnych krajobrazu oraz relacji pomiędzy nimi mogą być rozpatrywane jako zbiory wartości (potencjałów) przyrodniczych, które analizuje się i ocenia ze względu na potrzeby różnych grup użytkowników. Z punktu widzenia ekologii, głównym celem badań nad tożsamością krajobrazu jest definiowanie, identyfikowanie oraz rozpoznanie charakterystycznych i wyróżniających cech i obiektów materialnych krajobrazu, odnoszących się do jego przyrodniczych komponentów lub tworzonych przez nie jednostek przestrzennych. Cechy te umożliwiają wyodrębnianie pojedynczych składników krajobrazu (obiektów, ich zespołów, lub wieloskładnikowych kompleksów przyrodniczych jednostek krajobrazowych), które odróżniają krajobraz od innych oraz decydują o jego specyficznej strukturze, fizjonomii i funkcjonowaniu. Komponenty przyrodnicze (biotyczne i abiotyczne składniki krajobrazu), w zależności od kontekstu w jakim są analizowane (naukowy, praktyczny), mogą być reprezentowane przez różne zbiory atrybutów (cech i obiektów), traktowanych odpowiednio jako cechy wyróżniające i wyróżniki krajobrazu. W przypadku badań naukowych są to najczęściej cechy i obiekty, które decydują o przyrodniczych funkcjach krajobrazu oraz wpływają na jego różnorodność gatunkową i ekosystemową (bio i georóżnorodność). Na gruncie nauk o Ziemi, za cechy przyrodnicze wyróżniające poszczególne jednostki krajobrazowe uznaje się komponenty i składniki krajobrazu (elementarne jednostki krajobrazu), natomiast za wyróżniki konkretne wyróżniające się obiekty materialne (por. MygaPiątek i in. 2015). Zakres i sposób ich badania zależy od przyjętych założeń teoretycznometodycznych i ma realizować cel poznawczy polegający na aktualizowaniu i poszerzaniu wiedzy o krajobrazie. Pociąga to za sobą konieczność analizowania możliwie szerokiego zestawu komponentów w pełni oddających bogactwo i zmienność warunków przyrodniczych (por. ryc. 1). W badaniach o znaczeniu praktycznym, do cech wyróżniających krajobrazu zalicza się składniki przyrodnicze, które mają znaczenie użytkowe i w określonych warunkach społecznokulturowych oraz ekonomicznych determinują procesy rozwoju gospodarczego i przestrzennego. W ujęciu praktycznym składniki przyrodnicze lub ich kompilacje nazywa się zasobami, użytkami lub potencjałami krajobrazowymi. O zakresie ich inwentaryzowania oraz diagnozowania decydują w tym przypadku uwarunkowania formalnoprawne. Kryteria badań powinny uwzględniać te walory i wartości przyrodnicze, które w sposób szczególny sprzyjają lub utrudniają wykorzystanie i zagospodarowanie krajobrazu. Względy pragmatyczne uzasadniają stosowanie ograniczonego zestawu kryteriów (ryc. 1). Rola biotycznych i abiotycznych składników krajobrazu w badaniach jego tożsamości Przyrodnicze cechy wyróżniające oraz wyróżniki tożsamości krajobrazu dzieli się najogólniej na abiotyczne i biotyczne, czyli nieożywione i ożywione. O takim podziale decyduje to, czy zawierają bądź nie

Przyrodnicze (...) wyróżniki tożsamości krajobrazu 189 symptomy życia. Jak zauważa Bartkowski (1981), jest to zagadnienie nie do końca jednoznaczne. Przykładem są gleby, zaliczane przez część badawczy do składników abiotycznych. Należy jednak zauważyć, że gleby bez występujących w ich obrębie przejawów życia (edafon) nie mogłyby funkcjonować i być produktywne. Ryc. 1. Cel i zakres analizy przyrodniczych wyróżników krajobrazu z uwzględnieniem naukowego i aplikacyjnego charakteru badań Fig. 1. Objective and scope of the analysis of natural landscape distinguishing features with the consideration of the scientific and application nature of research Źródło: opracowanie własne

190 Bródka S., Macias A. Elementy abiotyczne cechują się większą stabilnością, a co za tym idzie mniejszą podatnością na zmiany wywołane procesami przyrodniczymi oraz działalnością człowieka. W związku z tym składniki abiotyczne są podstawą definiowania i delimitowania typów krajobrazów (por. Solon, 2008). Szerszą dyskusję na temat komponentów lub elementów przyrodniczych można znaleźć w pracach Richlinga (1992) oraz Richlinga i Solona (2011). Z racji bardzo szerokiego spektrum elementów abiotycznych, w opracowaniach poświęconych typologii krajobrazu znaleźć można różne zestawy kryteriów wykorzystywanych do przeprowadzania takiego podziału (por. tab. 1). Przyczyn jest kilka. Zależy to m.in. od dostępności materiałów źródłowych, zróżnicowania i specyfiki obszaru poddanego typologii czy też tradycji ośrodka naukowego, z którego wywodzą się badacze. Istotne znaczenie ma też ich specjalizacja naukowa. Tabela 1. Przegląd przyrodniczych wyróżników tożsamości jednostek krajobrazowych na różnych poziomach ich delimitacji Table 1. Overview of natural distinguishing features of landscape units identity on various levels of their delimitation Autor Kondracki (1960) Głazowska (1964) Perelman (1971) Klasyfikacja krajobrazu typy, rodzaje, gatunki krajobrazy elementarne: typy krajobrazy geochemiczne: rzędy, grupy, typy, rodziny, klasy, rodzaje, gatunki Przyrodnicze kryteria tożsamości krajobrazu pochodzenie i zróżnicowanie rzeźby terenu, struktura, budowa i zróżnicowanie geologiczne, klimat, zróżnicowanie hydrologiczne, glebowe rzeźba terenu, podłoże geologiczne, zbiorowiska roślinne, produkcja i skład chemiczny biomasy, wielkość produkcji biomasy, pierwiastki typomorficzne i jony migracji wodne, intensywność krążenia wód i migracji mechanicznej pierwiastków, migracje pierwiastków rzadkich Pozaprzyrodnicze kryteria tożsamości krajobrazu Jurdant i in. (1977) Jednostki geomorfologia, gleby, roślinność, rzeźba terenu, klimat krajobrazowe Richter (1978) typy rzeźba terenu, budowa geologiczna, gleby, wody Galon (1984) typy, odmiany rzeźba terenu (formy terenu), rodzaj utworów powierzchniowych (litologia warstw powierzchniowych), szata leśna, klimat, jeziora, gleby Małyszewa i in. klasa, podklasa, dostawa energii, ustrój hydrotermiczny, warunki (1989) rodzaj, podrodzaj, bioklimatyczne, warunki glebowe, rzeźba terenu, grupa, gatunek litologia i geneza podłoża geologicznego Richling (1992) klasy, rodzaje litologia, pochodzenie i zróżnicowanie rzeźby terenu, i gatunki gleby, wody (stosunki wodne), roślinność potencjalna Matuszkiewicz (1993) Krajobrazy roślinne udział potencjalnych zbiorowisk roślinnych (dominujących, subdominujących, towarzyszących, rzadkich) Meeus (1995) geologia, geomorfologia, klimat, gleby + (kultura regionalna, zarządzanie, historia) Miklos i Hrnčiarova typy osady czwartorzędowe, gleby, klimat, (2002) ukształtowanie powierzchni Fry i Puschmann (1999) główne formy rzeźby, podłoże geologiczne, wody, roślinność + (udział obszarów rolniczych, budynków i instalacji technicznych) Fairbanks i Benn typy wysokość n.p.m., klimat, roślinność, geologia (2000) PintoCorreia i in. (2003) geologia, morfologia terenu, hipsometria, typ gleby, pokrycie terenu, struktura własności, struktura osadnictwa; uwzględniono również (jako zmienne modyfikujące) klimat i odległość od oceanu

Przyrodnicze (...) wyróżniki tożsamości krajobrazu 191 Granö (1922) za typy formy rzeźby terenu, zlewnie, typy roślinności + (osadnictwo i drogi) Peil i in (2004) SunKee typy typ lasu, promieniowanie słoneczne, topografia, indeks + (sieć drogowa) i in. (2004) roślinności NDVI, sieć rzeczna GarcaQuintana typy geologia, geomorfologia, topografia, pokrycie terenu i in. (2005) Mücher (2005) strefy biogeograficzne, wysokość n.p.m., skała macierzysta, użytkowanie ziemi Wascher (red.) typy geologia, topografia, ukształtowanie powierzchni, + (aspekty społecznoekonomicznotechniczne, (2005) klimat, gleby, roślinność, pokrycie terenu, przyroda i bioróżnorodność estetyczne, polityczne) Solon (2008a) typy zróżnicowanie abiotyczne (ukształtowanie powierzchni), + (zróżnicowanie historycznoadministracyjne, biotyczne (zasięgi występowania wybranych gatunków roślin) osadnictwo) Solon (2008b) zróżnicowanie hipsometryczne, geomorfologiczne (główne formy rzeźby terenu), geologiczne (skała macierzysta), + (formy pokrycia terenu lub użytkowanie ziemi) glebowe, klimatyczne (odległość od oceanu, promieniowanie słoneczne), gęstość sieci rzecznej Veteikis, Jankauskaite (2009) typy zróżnicowanie botaniczne, geochemiczne + (zróżnicowanie wizualne) Mücher i in. (2010) typy charakterystyka klimatu, rzeźba terenu, skała macierzysta, pokrycie terenu Solon (2013) Majchrowska (2013) jednostki krajobrazowe typy fauna i flora (zasięgi wybranych gatunków, bogactwo (różnorodność), typy biogeograficzne, rzadkość, zagrożenie), roślinność potencjalna (ujęcie fitosocjologiczne zasięgi wybranych syntaksonów, typy biogeograficzne, sekwencje katenalne, bogactwo (różnorodność), dominacja, fragmentacja, synantropizacja, rzadkość, zagrożenie, metryki krajobrazowe), roślinność aktualna (formacje, pokrycie terenu dominacja, fragmentacja, synantropizacja, wskaźniki biomasy, metryki krajobrazowe) geologia, rzeźba terenu, klimat, hydrografia, roślinność, pokrycie terenu, bioróżnorodność RozenauRybowicz jednostki krajobrazowtowanie wysokość n.p.m., nachylenie terenu (spadki), ukształ (2013) powierzchni, pokrycie terenu Chmielewski i in. (2014) Źródło: opracowanie własne jednostki przyrodniczokrajobrazowe elementy tektoniczne, formy geomorfologiczne, działy wodne, grupy typologiczne gleb, kompleksy fitocenoz, rzadkie gatunki roślin i zwierząt + (cechy społecznogospodarcze: użytkowanie ziemi, zarządzanie środowiskiem, układ przestrzenny, zmiany użytkowania, historia/trwałość, obiekty dziedzictwa kulturowego) + (cechy kulturowoestetyczne: identyfikacja/duch miejsca, harmonijność, naturalność, malowniczość/walory estetyczne) + (użytkowanie ziemi) + (formy użytkowania terenu, zasięgi wnętrz krajobrazowych)

192 Bródka S., Macias A. W związku z szerokim spektrum elementów i cech opisujących krajobraz, podejmowane są próby ich zhierarchizowania (por. Richling 1992; Richling, Solon, 2011). Wielu badaczy uznaje budowę geologiczną za element wiodący, właśnie z powodu jego dużej stabilności. Równie ważna jest rzeźba terenu. Dodatkowo, szczególnie w ujęciu globalnym, do elementów nadrzędnych zalicza się klimat, który wpływa na strefowość pozostałych składników przyrodniczych. W skali lokalnej jest natomiast odwrotnie, gdyż o topoklimacie decydują inne składniki krajobrazu (por. Richling 1992). Wymienione kryteria przewodnie (nadrzędne) mają zastosowanie w większości typologii i klasyfikacji krajobrazu w Polsce (por. Majchrowska 2013). Znacznie rzadziej w podziałach krajobrazu wykorzystywane są elementy biotyczne (por. Solon 2008, Majchrowska 2013). Częściej dotyczy to jednak roślinności niż fauny. Ta ostatnia, z powodu znacznej labilności i mobilności, bardzo rzadko brana jest pod uwagę. Dodatkowo sytuację komplikuje nierównomierne rozpoznanie przestrzenne świata zwierzęcego (szczególnie bezkręgowców). W takiej sytuacji wyróżnikami krajobrazu mogą być stanowiska rzadkich, endemicznych bądź reliktowych gatunków zwierząt, lub też zasięgi występowania wybranych gatunków i grup zwierząt. Zupełnie inna sytuacja występuje w przypadku roślinności. Charakteryzuje się ona znacznie mniejszą mobilnością niż fauna. Z tego też względu roślinność łatwiej poddaje się procedurze waloryzacyjnej i bywa częściej brana pod uwagę albo jako jedno z kryteriów typologicznych i klasyfikacyjnych (por. Majchrowska, 2013), albo też jako kryterium wiodące (np. krajobrazy roślinne por. Matuszkiewicz 1993). Ponadto w przypadku roślinności mamy do dyspozycji szerszy zbiór kryteriów szczegółowych (np. określone płaty roślinności potencjalnej lub rzeczywistej, zasięgi wybranych gatunków roślin, w tym stanowiska gatunków rzadkich, endemicznych i reliktowych, indeksy roślinności). Z rodzajem roślinności kojarzone jest pokrycie terenu. Zgodnie z definicją zaproponowaną przez Europejską Agencję Środowiska, pokrycie terenu oznacza biofizyczny opis powierzchni terenu, tj. stan pokrycia terenu w momencie obserwacji. W badaniach krajobrazu pokrycie terenu stosuje się jako jedno z kryteriów delimitacji jednostek krajobrazowych, a w części opracowań uznawane jest ono za kryterium wiodące. Pokrycie terenu bardzo często utożsamiane jest z użytkowaniem ziemi. Europejska Agencja Środowiska definiuje użytkowanie ziemi jako społecznogospodarczy opis obszaru, czyli funkcje, jakie dany teren spełnia (np. teren przemysłowy, mieszkalny, rolny, rekreacyjny, itd.). Zdaniem Ciołkosza i Bieleckiej (2005) oraz Ciołkosza i Poławskiego (2006), użytkowanie ziemi należy traktować jako pojęcie bardziej szczegółowe w stosunku do pokrycia terenu. Dla przykładu pokrycie terenu, jakim jest las, może charakteryzować się różnymi sposobami gospodarowania, tj. las chroniony (rezerwatowy), las ochronny czy las gospodarczy lub też pełnić różne funkcje np. ochronną, rekreacyjną, produkcyjną, retencyjną, czy też estetyczną (por. Macias, Bródka 2014). Z punktu widzenia potrzeb badawczych, podziały krajobrazu przeprowadza się dobierając bardzo różną liczbę kryteriów (od kilku do nawet kilkunastu, ale zdarzają się waloryzacje zawierające nawet kilkadziesiąt cech). W tym przypadku istotną rolę odgrywa cel badań (naukowy lub praktyczny) oraz skala opracowania. Przykłady doboru cech wyróżniających przyrodniczą tożsamości krajobrazu w zależności od różnego kontekstu badawczego zawiera tabela 2. Należy zauważyć, że znaczna część kryteriów powtarza się.

Przyrodnicze (...) wyróżniki tożsamości krajobrazu 193 Tabela 2. Przyrodnicze cechy wyróżniające krajobrazy wykorzystywane w badaniach naukowych i aplikacyjnych Table 2. Natural characteristics distinguishing landscapes used in scientific and application research Komponent Badania naukowe Badania aplikacyjne Budowa geologiczna geneza utworów geneza utworów wiek i miąższość utworów wiek i miąższość utworów litologia właściwości utworów, m.in.: nośność, odkształcalność, ściśliwość, uziarnienie, kapilarność, ciężar właściwy, porowatość, wilgotność, spoistość, zagęszczenie, przepuszczalność dla wód przepuszczalność dla wód Gleby rzędy i typy gleb klasy bonitacyjne, podtypy, rodzaje i gatunki gleb kompleksy rolniczej przydatności gleb odczyn gleb odczyn gleb przepuszczalność gleb przepuszczalność gleb skała macierzysta zawartość składników pokarmowych zawartość próchnicy w glebach zawartość próchnicy w glebach Geomorfologia wysokość n.p.m. deniwelacje względne, spadki i ekspozycje rzeźby Wody powierzchniowe morfogenetyczne typy rzeźby sieć hydrograficzna, m.in. gęstość sieci rzecznej morfometryczne typy rzeźby terenu elementy sieci hydrograficznej: cieki, zbiorniki wodne, źródła, mokradła dorzecza, pojezierza i ich cechy, m.in. wielkość, bilans wodny zlewnie i ich cechy, m.in. wielkość, bilans wodny, spływ powierzchniowy reżim hydrologiczny reżim hydrologiczny zasoby wodne ilościowe zasoby wodne ilościowe i jakościowe właściwości fizycznochemiczne i biologiczne wód Wody podziemne wiek utworów wodonośnych miąższość i wydajność użytkowych poziomów struktury wodonośne wodonośnych Klimat zasoby wód podziemnych charakterystyka klimatyczna, dominujące masy powietrza, średnie z wielolecia podstawowych elementów klimatycznych, np.: temperatura powietrza, opady, ciśnienie atm. głębokość zalegania utworów wodonośnych przewodność warstwy wodonośnej izolacja utworów wodonośnych właściwości i jakość wód podziemnych głębokość występowania wód gruntowych cechy mezo i topoklimatu, średnioroczne i ekstremalne wartości elementów meteorologicznych: nasłonecznienie, temperatura, opady, wilgotność, zachmurzenie, wiatry, warunki bioklimatyczne typy pogód typy pogód długość okresu wegetacyjnego długość okresu wegetacyjnego Flora zasięgi gatunków roślin roślinność potencjalna dominujące, subdominujące i charakterystyczne roślinność rzeczywista, zbiorowiska roślinne zbiorowiska roślinne zwarte kompleksy leśne i użytków typy siedliskowe lasu i użytków zielonych zielonych dominujący gatunek lasotwórczy stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin Fauna zasięgi występowania gatunków zwierząt populacje zwierząt stanowiska rzadkich i chronionych gatunków zwierząt Źródło: opracowanie własne

194 Bródka S., Macias A. W opracowaniach naukowych przy doborze składników i cech krajobrazu nie musi uwzględniać się ich atrybutów użytkowych. W przypadku prac aplikacyjnych jest to warunek konieczny (np. Richling 1992; Richling, Solon 2011; Miklos i Hrnčiarova 2002; PintoCorreia i in. 2003; Solon 2008b). Praktyczne znaczenie badań nad przyrodniczą tożsamością krajobrazu W wymiarze utylitarnym, tożsamość krajobrazu opisywana jest poprzez zasoby, walory, czy też wartości przyrodnicze, które w całości lub z osobna (komponentowo i obiektowo) składają się na tzw. potencjały użytkowe krajobrazu. Za ich pośrednictwem możliwe jest analizowanie funkcji jakie krajobraz realizuje wobec człowieka oraz badanie relacji (powiązań) pomiędzy krajobrazem oraz jego otoczeniem społecznogospodarczym. W badaniach ukierunkowanych na cele praktyczne, stosowane kryteria przyrodnicze mają najczęściej charakter względny i są zależne od potrzeb oraz preferencji użytkowników krajobrazu. Oceny tego typu określa się jako instrumentalne i ukierunkowuje na konkretne rodzaje działalności człowieka. Dodatkowym wymogiem w takich opracowań jest konieczność różnicowania znaczenia (wartości) składników i cech krajobrazu w zależności od funkcji użytkowych jakie mogą one realizować. Przykłady doboru cech krajobrazu dla różnych potrzeb działalności człowieka zawiera tabela 3. Tabela 3. Dobór przyrodniczych składników i cech krajobrazu w zależności od rodzaju działalności człowieka Table 3. Selection of natural components and landscape features depending on the kind of human activity Rodzaj działalności człowieka Ochrona przyrody Komponent przyrodniczy szata roślinna, świat zwierzęcy, budowa geologiczna, rzeźba terenu, gleby, stosunki wodne Cecha komponentu bioróżnorodność, georóżnorodność, osobliwości geologiczne, wychodnie, skałki, spadki, typy gleb, wodospady, źródliska, jeziora, Rolnictwo gleby, rzeźba terenu, stosunki wodne, klimat jakość gleb, spadki, temperatura, opady, długość okresu wegetacyjnego, pierwszy poziom wód gruntowych, odpływ wód Turystyka i rekreacja rzeźba terenu, stosunki wodne, szata roślinna spadki, jeziorność, roślinność, nasłonecznienie, temperatura Budownictwo budowa geologiczna, rzeźba terenu, stosunki wodne, klimat jakość gruntów, spadki, pierwszy poziom wód gruntowych, ekspozycja, opady Leśnictwo gleby, rzeźba terenu, stosunki wodne jakość gleb, spadki, pierwszy poziom wód podziemnych, Komunikacja budowa geologiczna, rzeźba terenu, stosunki jakość gruntów, spadki, pierwszy poziom wód gruntowych wodne Przemysł budowa geologiczna, rzeźba terenu, stosunki wodne jakość gruntów, spadki, pierwszy poziom wód gruntowych, zasoby wodne, zasobność w surowce mineralne Rybołówstwo śródlądowe stosunki wodne, świat zwierzęcy Źródło: Macias, Bródka (2014), zmienione jeziorność, stawy, rzeki, jakość wód, zasobność w gatunki ryb Indywidualność w podejściu do kryteriów oceny użytkowych walorów krajobrazu uwidacznia się również w zależności od skali opracowania (poziomu planowania przestrzennego i gospodarczego). W tym przypadku ilość cech oraz szczegółowość ich analizowania rośnie od poziomu ponadregionalnego (krajowego) do lokalnego (gminnego) (por. tab. 4).

Przyrodnicze (...) wyróżniki tożsamości krajobrazu 195 Tabela 4. Zakres charakterystyki przyrodniczych składników krajobrazu na różnych poziomach planowania przestrzennego Table 4. Scope of characteristics of natural landscape components on various levels of spatial planning Komponent Poziom gminny Poziom wojewódzki Poziom krajowy Budowa geologiczna Rzeźba terenu Gleby Wody powierzchniowe Wody podziemne Klimat Szata roślinna Świat zwierzęcy jednostki litologiczne jednostki litogenetyczne geologiczne jednostki genetyczne cechy i właściwości utworów powierzchniowych typy utworów powierzchniowych wg genezy powstania wiek i miąższość utworów powierzchniowych jednostki tektoniczne (podłoże podkenozoiczne) przepuszczalność powierzchniowych utworów geologicznych dla wody formy i ich cechy morfometryczne typy morfometryczne rzeźby terenu typy morfogenetyczne rzeźby terenu formy rzeźby terenu spadki, ekspozycje zboczy zespoły form rzeźby terenu wysokość n.p.m. cechy morfogenetyczne właściwości typów gleb regiony gleboworolnicze przydatność dla rolnictwa odczyn gleb, zawartość CaCO3 typy gleb rzędy gleb zasobność gleb w pierwiastki klasy bonitacyjne kompleksy rolniczej przydatności gleb sieć hydrograficzna rejony regiony wodne wodnogospodarcze (jednolite części wód powierzchniowych obszary zlewisk i dorzeczy (zlewnie) JCWP części dorzeczy) charakterystyka fizycznogeograficzna, ilościowa i jakościowa poszczególnych jednostek hydrogeologiczne jednostki bilansowe subregiony i rejony hydrogeologiczne (jednolite części wód podziemnych JCWPd) regiony hydrogeologiczne charakterystyka fizycznogeograficzna, ilościowa i jakościowa poszczególnych jednostek topoklimaty/biotopoklimaty klimat lokalny krainy klimatyczne regiony klimatyczne typy i warunki topoklimatów/biotopoklimatów charakterystyka elementów klimatycznych, średnie i ekstremalne wartości z wielolecia zbiorowiska roślinne krainy geobotaniczne regiony geobotaniczne roślinność potencjalna typy siedliskowe lasu i użytków zielonych typy krajobrazów roślinnych roślinność rzeczywista stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin zasięgi występowania gatunków roślin populacje zwierząt okręgi zoogeograficzne regiony zoogeograficzne zasięgi występowania gatunków stanowiska gatunków rzadkich i chronionych zwierząt gatunki charakterystyczne Źródło: Macias, Bródka (2014), zmienione Podsumowanie i wnioski Przeprowadzona analiza wykazała, że dorobek naukowy oraz doświadczenia w dziedzinie zastosowań badań krajobrazowych w Polsce umożliwiają wskazanie obszarów i obiektów o szczególnie wyrazistych cechach kwalifikacyjnych, które powinny stanowić kanon przyrodniczych cech wyróżniających oraz wyróżników krajobrazu. Są to atrybuty i konkretne obiekty uznawane za wiodące w ocenie jego funkcji przyrodniczych oraz użytkowych dokonywanej z punktu widzenia różnych celów i potrzeb oraz w róż

196 Bródka S., Macias A. nych skalach przestrzennych badań. Warunek ten spełniają przede wszystkim: budowa geologiczna (rodzaj i właściwości skał oraz ich konkretne terenowe egzemplifikacje) i rzeźba terenu (typy genetyczne lub morfometryczne rzeźby i spadki oraz konkretne formy geomorfologiczne) jako komponenty o dużej stabilności, decydujące o cechach innych składników krajobrazu. Do równie ważnych zalicza się gleby (typy i jakość gleb), stosunki wodne (obiekty hydrograficzne i zasoby wodne) oraz szatę roślinną (roślinność potencjalna) i florę (stanowiska rzadkich i chronionych gatunków roślin, drzew pomnikowych itp.). Wymienione kryteria przewodnie mają zastosowanie w większości typologii lub klasyfikacji krajobrazu. W obliczu wprowadzenia w Polsce, po długim okresie oczekiwania, przepisów prawnych o ochronie krajobrazu, niezbędne staje się opracowanie standardów wyznaczania tzw. krajobrazów priorytetowych. Wydaje się, że obok zasobów kulturowych, dużą rolę w delimitacji takich jednostek powinny odgrywać przyrodnicze składniki krajobrazu. Potwierdzeniem tego jest opracowana przez Solona i in. (2014) koncepcja delimitacji krajobrazów Polski w skali regionalnej, w której uwzględniono kryteria przyrodnicze dotyczące zróżnicowania geologicznego i morfometrycznego, genezy rzeźby terenu oraz roślinności potencjalnej. Sformalizowanie oraz skonsolidowanie działań związanych z ochroną zasobów i walorów przyrodniczych krajobrazu jest o tyle ważne, że realizowana dotychczas w tym zakresie polityka ma charakter selektywny i nie przynosi spodziewanych efektów. Wynika to z mnogości przepisów prawnych, które określają zasady ochrony oraz korzystania z poszczególnych zasobów środowiska i nie uwzględniają ich wpływu na całokształt warunków przyrodniczych. Wprowadzona w 2015 r. tzw. ustawa krajobrazowa (por. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, (Dz. U. 2015 poz. 774) przewiduje realizację audytu krajobrazowego, który ma być sporządzany dla obszaru każdego województwa i zakłada identyfikację oraz diagnozę wyróżniających cech krajobrazu w układzie jednostek przestrzennych o randze mikroregionów fizycznogeograficznych. Literatura Chmielewski T.J., SowińskaŚwierkosz B., Kułak A., Chmielewski Sz., 2014. Krajobrazy Roztocza: Dziedzictwo natury I kultury, Wyd. Uniwerystetu Przyrodniczego w Lublinie & A.W. Magic, Lublin. Fairbanks D.H.K., Benn G.A., 2000. Identifying regional landscapes for conservation planning: a case study from KwaZuluNatal, South Africa. Landscape and Urban Planning, 50 s. 237 257. Forman R.T.T., Gordon M., 1986. Landscape ecology, J. Wiley and Sons, New York. Fry G., Puschmann O., 1999. Norway. The National Landscape Character Programme, [w:] Wascher D.M. (red.) Landscapes and Sustainability Proceedings of the European workshop on landscape assessment as a policy tool, Strasbourg, France s. 32 37. GarcaQuintana A., MartinDuque J.F., GonzallezMartin J.A., GarciaHidalgo J.F., Pedraza J., Herranz P., Rincon R., Estevez H., 2005. Geology and rural landscapes in central Spain (Guadalajara, CastillaLa Mancha), Environmental Geology, 47, 782 794. Gleason P., 1983. Identifying identity: a semantic history. The Journal of American History, 69 (4), s. 910 931. Galon R., 1984: Typy krajobrazu naturalnego i regiony fizycznogeograficzne, [w:] Województwo toruńskie. Przyrodaludność i osadnictwogospodarka, R. Galon (red.), Wyd. PWN, Poznań, s. 251 259. Głazowska M.A., 1964. Gieochiemiczeskije osnowy tipologii I mietodiki issledowanij prirodnych landschaftow, Izd. Moskowskowo Uniwiersitieta, Moskwa. Jurdant M., Belair J.L., Gerardin V., Ducruc J.P., 1977. L inventaire du CapitalNature, Service des Etudes Ecologiques Regionales. Peches et Environment, Ouebec, Canada. Kondracki J., 1960. Typy krajobrazu naturalnego (środowiska geograficznego) w Polsce, Przegląd Geograficzny, 32, 1 2, s. 23 33.

Przyrodnicze (...) wyróżniki tożsamości krajobrazu 197 Kondracki J., Richling A., 1983. Próba uporządkowania terminologii w zakresie geografii fizycznej kompleksowej, Przegląd Geograficzny, 55(1), s. 201 210. Macias A., Bródka S., 2014. Przyrodnicze podstawy gospodarowania przestrzenią, Wyd. PWN, Warszawa. Majchrowska A., 2013. Doświadczenia innych krajów w identyfikowaniu typów krajobrazowych, [w:] Identyfikacja i waloryzacja krajobrazów wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 6 17. Małyszewa L.L., Szczur J.W., Romanczuk S.P., 1989. Klassifikacija gieosistiem i struktura legiendy sriedniemasztabnoj landszaftnoj karty USSR, [w:] Fiziczeskaja geografija i geomorfologia, Naukowa Dumka, Kiev, t. 36, s. 19 25. Matuszkiewicz J.M., 1993. Krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne w Polsce, PAN, Prace Geograficzne, 158, Wyd. Ossolineum, WrocławWarszawaKraków. Meeus J.H.A., 1995: PanEuropean landscapes. Landscape and Urban Planning 31, s. 57 79. Miklos L., Hrnčiarova, T., 2002. Atlas krajiny Slovenskej republiky, Ministerstvo Životne ho Prostredia, Bratislava. Mücher C.A., 2005. Update of the European Landscape Typology and Map a biophysical approximation, Wageningen, May 2005. Mücher C.A., Klijnb J.A., Wascher D.M., Schaminee J.H.J., 2010. A new European Landscape Classification (LANMAP): A transparent, flexible and useroriented methodology to distinguish landscapes, Ecological Indicators, 10(1), s. 87 103. Myczkowski Z., 2009: Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronionych w Polsce, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków. MygaPiątek U., Chmielewski T.J., Solon J. 2015. Rola cech charakterystycznych, wyróżników i wyznaczników krajobrazu w klasyfikacji i audycie krajobrazów aktualnych [w]: Chmielewski T. J. red. Klasyfikacje i oceny krajobrazów Polski drugiej dekady XXI wieku. Problemy Ekologii Krajobrazu, Tom XL: 177 185. Peil T., Soovali H., Palang H., Oja T., Mander U., 2004. Estonian landscape study: contextual history, BELGEO 2 3, s. 231 244. Perelman A.I., 1971. Geochemia krajobrazu, Wyd. PWN, Warszawa. PintoCorreia T., Cancela d Abreu A., Oliveira R., 2003. Landscape Units in Portugal and the Development and Application of Landscape Indicators, [w:] Dramstad W., Sogge C. (red.), Agricultural Impacts on Landscapes: Proceedings from NIJOS/OECD Expert Meeting on Agricultural Landscape Indicators in Oslo, Norwegian Institute of Land Inventory, s. 309 316. Richling A., 1992: Kompleksowa geografia fizyczna, Wyd. PWN, Warszawa. Richter H., 1978. Mit einen Beitrag von H. Barsch. Eine naturräumliche Gliederung der DDR auf der Grundlage von Naturraumtypen, Beiträge zur Geographie, 29, Berlin. RozenauRybowicz A., 2013. Identyfikacja krajobrazów na poziomie regionalnym doświadczenia wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w skali województwa, [w:] Identyfikacja i waloryzacja krajobrazów wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 84 90. Solon J., 2008a. Przegląd wybranych podejść do typologii krajobrazów w Polsce, http://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/files/artykuly/5458/5.pdf. Solon J., 2008b: Przegląd wybranych podejść do typologii krajobrazu, Problemy Ekologii Krajobrazu, tom XX, s. 25 33. Solon J., 2008c. Koncepcja Ecosystem services i jej zastosowania w badaniach ekologicznokrajobrazowych. Problemy Ekologii Krajobrazu t. XXI, s. 25 44.

198 Bródka S., Macias A. Solon J., 2013. Wybrane podejścia do typologii krajobrazu w Polsce i ich przydatność dla implementacji Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, [w:] Identyfikacja i waloryzacja krajobrazów wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 18 27. Solon J., Chmielewski T.J., Kistowski M., Matuszkiewicz J.M., Myczkowski Z., MygaPiątek U., 2014. Identyfikacja i ocena krajobrazów metodyka oraz główne założenia, PAN IGiPZ im. S. Leszczyckiego, NFOŚiGW, Warszawa. Solon J., Chmielewski T.J., MygaPiątek U., Kistowski M. 2015. Identyfikacja i ocena krajobrazów Polski etapy i metody postępowania w toku audytu krajobrazowego w województwach [w]: Chmielewski T.J. red. Klasyfikacje i oceny krajobrazów Polski drugiej dekady XXI wieku. Problemy Ekologii Krajobrazu. Tom XL: 55 76. SunKee H., Sungwoo K., KiHwan C., JaeEun K., Sinkyu K., Dowon L., 2004. Ecotope mapping for landscape ecological assessment of habitat and ecosystem, Ecological Research, 19, s. 131 139. Veteikis D., Jankauskaite M., 2009. Territorial regionalization of landscape technosphere in Lithuania, Journal of Environmental Engineering and Landscape Management, 17, 1, s. 60 67. Wascher D.M. (red.), 2005. European Landscape Character Areas. Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes, Landscpae Europe, Alterra Report No. 1254, ELCAI, Information Press, Oxford, UK. Zonneveld J.I.S. 1990. Introduction to Cultural aspects of landscape, [w]: H. Svobodova (red.), Pudoc, Wageningen, s. 7 12.