Karpaty Przyjazne Ludziom 2011 2013 Lokalna inicjatywa partnerska na rzecz zrównoważonego użytkowania i ochrony górskich obszarów województwa podkarpackiego Projekt Karpaty Przyjazne Ludziom współfinansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej
Ekologiczne przetwórstwo ziół Mgr inż. Mateusz Kaczmarski Instytut Rolnictwa PWSZ im. Jana Grodka w Sanoku
Przetwórstwo i handel w rolnictwie ekologicznym wg regulacji prawnej określonej w rozporządzeniach: - Rady WE nr 834/2007 - Komisji WE nr 889/2008
Przetwórstwo i handel w rolnictwie ekologicznym Przetwórstwo obejmuje cały łańcuch produkcji: od pola po przygotowanie produktu do sprzedaży!!!
Przetwórstwo i handel w rolnictwie ekologicznym Kontroli podlegają wszystkie ogniwa tego łańcucha: wytwarzanie, przetwarzanie, konfekcjonowanie, magazynowanie, import, odsprzedaż, łącznie z ewentualnym podwykonawstwem, podlegają kontrolom obowiązującym w rolnictwie ekologicznym.
Przetwórstwo i handel w rolnictwie ekologicznym Celem tego systemu jest zagwarantowanie autentyczności produktów, których handlowe oznakowanie wskazuje na pochodzenie z rolnictwa ekologicznego.
Podstawy prawne W Unii Europejskiej ekologiczna produkcja żywności objęta jest od 1993 r. (słynne rozporządzenie 2092/91) regulacją prawną. Od 1.01.2009 składają się na nią dwa rozporządzenia: 1. podstawowe rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 2. wdrażające je rozporządzenie Komisji (WE) nr 889/2008.
Podstawy prawne Unijna regulacja jednoznacznie określa zasady przetwarzania surowców z rolnictwa ekologicznego w produkty handlowe oraz zasady ich znakowania z odniesieniem do rolnictwa ekologicznego. Stosowane w UE określenia bio, eko, organiczny to synonimy, odnoszące się nie do właściwości produktów, lecz do ich pochodzenia ze szczególnego systemu produkcji, jakim jest rolnictwo ekologiczne.
Podstawy prawne Prawne wymogi dotyczące ekologicznej produkcji żywności w Unii Europejskiej, obowiązują w całości i bezpośrednio każdy podmiot, podejmujący działalność w tym sektorze, w celu wprowadzania do obrotu eko-produktów.
WYMÓG WYODRĘBNIENIA EKO- PRODUKCJI Wyeliminowanie na każdym etapie zmieszaniu produktów ekologicznych z produktami konwencjonalnymi. Równoległa produkcja ekologiczna i konwencjonalna możliwa jest pod warunkiem ich rozgraniczenia: 1. przestrzennego (osobne linie technologiczne lub odrębne obiekty produkcyjne), 2. czasowego (prowadzenie produkcji ekologicznej i konwencjonalnej w rożnych terminach).
WYMÓG WYODRĘBNIENIA EKO- PRODUKCJI Urządzenia i maszyny wykorzystywane w obu typach działalności muszą być każdorazowo oczyszczone przed przetwarzaniem produktów rolnictwa ekologicznego i musi to być udokumentowane w rejestrach czyszczenia. Oba rodzaje produktów mogą być przechowywane i transportowane w tej samej jednostce tylko wtedy, gdy są fizycznie rozdzielone i odpowiednio oznakowane.
SUROWCE czyli SKŁADNIKI POCHODZENIA ROLNICZEGO Surowce wchodzące w skład eko-produktów muszą mieć pokrycie, w certyfikatach zgodności z wymogami rolnictwa ekologicznego, wystawionych (dostawcom) przez jednostki certyfikujące, zatwierdzone w państwach członkowskich UE.
SUROWCE czyli SKŁADNIKI POCHODZENIA ROLNICZEGO Dopuszcza się ograniczony udział surowców z rolnictwa konwencjonalnego, ale wyłącznie z prawnie zatwierdzonego wykazu składników (załącznik IX do rozporządzenia 889/2008), których brakuje na rynku w jakości eko-rolniczej.
SUROWCE czyli SKŁADNIKI POCHODZENIA ROLNICZEGO Produkty zawierające do 5% dozwolonych składników konwencjonalnych mogą być znakowane jako bio, eko, organiczny. Jeśli udział składników konwencjonalnych przekracza 5% - nie mogą już być znakowane jako produkty ekologiczne.
TECHNOLOGIE PRZETWÓRSTWA W przetwórstwie produktów rolnictwa ekologicznego stosowane są klasyczne technologie przerobu, czyli: 1. metody mechaniczne, 2. termiczne, 3. fermentacyjne. Nie można mówić tu o przetwórstwie ekologicznym, ale o eko-rolniczym, gdyż wyróżnikiem są surowce z rolnictwa ekologicznego, a nie technologie przetwórstwa.
TECHNOLOGIE PRZETWÓRSTWA Wykluczone!!! w eko-rolniczym przetwórstwie są metody: 1. napromienianie produktów promieniami jonizującymi, 2. stosowanie organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMO) i ich pochodnych, 3. chemiczna obróbka produktów żywnościowych, 4. tworzenie produktów żywnościowych z izolowanych składników żywności.
SUBSTANCJE DODATKOWE W przetwórstwie eko-rolniczym jako dodatki technologiczne dozwolone są niektóre substancje otrzymywane w procesach fizycznych i fermentacyjnych. Substancje dodatkowe mogą być stosowane w przetwórstwie eko-rolniczym tylko wtedy, gdy są wymienione w załączniku VIII do rozporządzenia 889/2008.
SUBSTANCJE DODATKOWE Niedozwolone są grupy substancji dodatkowych: 1. sztuczne barwniki, 2. konserwanty, 3. przeciwutleniacze, 4. antybiotyki, 5. sztuczne substancje słodzące, 6. substancje wzmacniające smak i zapach, 7. substancje wybielające, 8. rozpuszczalniki ekstrakcyjne, 9. in. substancje pochodzące z syntezy chemicznej..
SKŁADOWANIE PRODUKTÓW Surowce i produkty rolnictwa ekologicznego muszą być fizycznie rozdzielone od konwencjonalnych oraz odpowiednio oznakowane. Każda jednostka opakowania musi być zamknięta oraz oznakowana w sposób umożliwiający identyfikację towaru. Jeśli surowce są składowane luzem (nie w oznakowanych opakowaniach jednostkowych), wydzielone pomieszczenia składowe muszą być oznakowane stosowną tabliczką.
TRANSPORT Transport wyłącznie: w zamkniętych i oznakowanych opakowaniach, jednostkach transportowych, wraz z dokumentacją identyfikującą nadawcę i jego jednostkę certyfikującą, odbiorcę i status towaru. Dotyczy to surowców, półproduktów oraz produktów gotowych.
TRANSPORT Przewóz eko-produktów między dwoma podmiotami podlegającymi kontroli eko-rolniczej: 1. może odbywać się luzem (dokument przewozowy identyfikujący nadawcę, odbiorcę i towar), 2. pod warunkiem, że oba podmioty prowadzą ewidencję partii transportowych.
OPAKOWANIA Dowolny wyboru materiałów opakowaniowych - dopuszczonych do kontaktu z danym rodzajem produktów. Opakowania przyjmowanych i zbywanych eko-produktów muszą być zamykane w taki sposób, że ich naruszenie pozostawia widoczny ślad.
ZNAKOWANIE Znakowanie produktów, w tym eko-rolniczych, musi spełniać wymogi ustawodawstwa krajowego, dotyczące danej grupy produktów. Eko-rolnicze pochodzenie produktów oznakowane poprzez słowne symbole: bio, eko, organic.
ZNAKOWANIE Od 1 lipca 2010 r. dostawcow ekoproduktów obowiązuje nowe logo UE. Obowiązek znakowania nowym logo nie obejmuje produktów w opakowaniach hurtowych oraz ekoproduktów importowanych z krajów trzecich.
ZNAKOWANIE Eko-rolnicze oznakowanie produktu musi zawierać: 1. nazwę produktu z odniesieniem eko-rolniczym, 2. nazwę i adres podmiotu, który wprowadza produkt do obrotu, 3. numer identyfikacyjny jednostki kontrolującej podmiot dokonujący ostatniej czynności przygotowującej produkt do obrotu (etykietowanie), 4. pochodzenie surowców danego produktu, w formie: rolnictwo UE, rolnictwo spoza UE, bądź obie adnotacje.
ZNAKOWANIE W znakowaniu eko-rolniczym identyfikowany jest podmiot odpowiedzialny za wprowadzanie określonego produktu do obrotu handlowego!!!
ZNAKOWANIE Symbole eko-rolnicze mogą zostać wykorzystane jako informacja handlowa tylko wtedy, gdy co najmniej 95% składników produktu złożonego to produkty rolnictwa ekologicznego. Pozostałe 5% składników może znaleźć się w eko-produkcie, jeśli są wymienione na liście załącznika IX (do rozporządzenia 889/2008).
ZNAKOWANIE Jeśli mniej niż 95% - zamieszczamy informacje wyłącznie w składzie surowcowym z adnotacją x% składników z rolnictwa ekologicznego. Stosowanie logo UE w przypadku produktów poniżej 95% jest niedozwolone!!!
ZNAKOWANIE Surowce z gospodarstw przestawiających się na rolnictwo ekologiczne - wyłącznie w przetwórstwie produktów jednoskładnikowych z adnotacją produkt z okresu konwersji na rolnictwo ekologiczne. Stosowanie unijnego logo w przypadku produktów z konwersji jest niedozwolone!!!
ZNAKOWANIE Każda jednostka opakowania produktów rolnictwa ekologicznego musi być oznakowana eko-rolniczą informacją. Dokumenty handlowe (faktury, rachunki, paragony, listy przewozowe, umowy kupna-sprzedaży, etc.) muszą wzmiankować eko-rolniczy status produktu. Brak stosownego oznakowania skutkuje traktowaniem produktu jako konwencjonalny!!!
ZNAKOWANIE W przypadku wytwarzania równolegle produktów eko-rolniczych i konwencjonalnych, etykiety produktów powinny wyraźnie różnić się od siebie (szatą graficzną, kształtem, wielkością, etc.). Etykiety, nadruki i inne formy oznakowania produktów eko-rolniczych wymagają zatwierdzenia przez jednostkę certyfikującą przed zleceniem ich realizacji!!!
DOKUMENTACJA PRZEDSIĘWZIĘCIA Obrót (przetwórstwo, konfekcjonowanie, handel, dodatkowe etykietowanie) produktów rolnictwa ekologicznego musi być dokumentowany na wszystkich etapach procesu produkcyjnego. Dokumentowanie musi umożliwiać identyfikację wstecz, aż do dostawców surowców.
DOKUMENTACJA PRZEDSIĘWZIĘCIA Dokumentacja przetwórstwa produktów rolnictwa ekologicznego : 1. Opis przedsięwzięcia (zazwyczaj na formularzu otrzymanym od jednostki certyfikującej) ze szczególnym uwzględnieniem rozdziału części ekologicznej od konwencjonalnej 2. Lista produktów zgłaszanych do certyfikacji 3. Receptury (skład surowcowy + udział surowców w produkcie gotowym) 4. Lista planowanych dostawców surowców z rolnictwa ekologicznego
DOKUMENTACJA PRZEDSIĘWZIĘCIA 5. Kopie certyfikatów dostawców (z ewentualnymi załącznikami produktowymi) 6. Kopie wszystkich dokumentów (wzory) odnotowujących przepływ surowców eko-rolniczych (przebieg procesu od zakupu surowców do sprzedaży produktów) 7. Raporty produkcyjne (dokumentacja wytwarzanych partii produktów) i inne rejestry prowadzone w zakładzie 8. Projekty etykiet produktów zgłaszanych do certyfikacji
DOKUMENTACJA PRZEDSIĘWZIĘCIA Od momentu rozpoczęcia eko-produkcji należy prowadzić ewidencję, umożliwiającą przeprowadzenie w dowolnym momencie bilansu surowce produkty: 1. Stan zapasów surowców 2. Rejestry zakupów poszczególnych surowców ze wskazaniem poszczególnych dostawców 3. Ewidencja wyprodukowanych asortymentów 4. Ewidencja sprzedaży 5. Stan bieżących zapasów magazynowych surowców i produktów
Wymogi prawne podstawowe ROZPORZĄDZENIE RADY (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 wykonawcze ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (WE) nr 889/2008 z 5 września 2008 r. ustanawiające szczegółowe zasady wdrażania rozporządzenia Rady (WE) nr 834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli.
Wymogi prawne System organizacyjny rolnictwa ekologicznego w Polsce reguluje ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. nr 116 poz. 975). Wszystkie akty prawne dotyczące rolnictwa ekologicznego są dostępne na www.minrol.gov.pl w zakładce Rolnictwo Ekologiczne (dalej szukać: Akty Prawne)
Zasady zbioru surowców zielarskich Bezwarunkowa znajomość botaniczna zbieranych roślin!!! Ziół nie należy zbierać ze stanowisk sąsiadujących z: szlakami komunikacyjnymi, miejscami składowania ścieków, wysypiskiem śmieci, fabryk, pól uprawnych na których stosuje się środki ochrony roślin.
Zasady zbioru surowców zielarskich Szanujemy zasady ochrony przyrody!!! Niedopuszczalne i karygodne jest wyrywanie roślin leczniczych z korzeniami, jeśli pozyskujemy tylko ziele, kwiaty lub owoce. Zioła zbieramy w dni suche, po opadnięciu porannej rosy!!!
Zasady zbioru surowców zielarskich Zioła rosnące w miejscach słonecznych i suchych (południowe stoki, suche odsłonięte łąki) są silniejsze w działaniu niż zioła rosnące w ciemnych i wilgotnych stanowiskach. Najlepszą porą dnia na zbiór roślin leczniczych jest: późny ranek (ok. godz. 10-11:00), południe (ok. godz. 12-13), wczesne popołudnie (ok. godz. 14- do 16-17:00).
Zasady zbioru surowców zielarskich. W dni pogodne, suche i słoneczne, w południe, gdy panuje wysoka temperatura powietrza rośliny są lekko przywiędnięte, co jest spowodowane spadkiem poziomu nawodnienia tkanek (obniżeniem turgoru - wewnątrzkomórkowe ciśnienie jakie wywiera plazma na ściany komórkowe). Surowce zielarskie wówczas zebrane szybko schną i odznaczają się wysoką wartością leczniczą. Należy to wziąć pod uwagę.
Zasady zbioru surowców zielarskich Terminy zbioru ziół opisane są w charakterystykach poszczególnych gatunków, np. igliwie świerkowe i sosnowe powinno się zbierać w styczniu lub w lutym, gdyż właśnie w tych miesiącach zawiera najwięcej witaminy C (ok. 200 mg/100 g); w okresie letnim stężenie kwasu askorbinowego w igliwiu zmniejsza się o połowę. Zioła alkaloidowe koniecznie trzeba pozyskiwać wiosną i wczesnym latem, ponieważ właśnie wtedy stężenia alkaloidów jest maksymalna.
Zasady zbioru surowców zielarskich Nie zbieramy ziół zanieczyszczonych, opanowanych przez choroby, pożółknięte, które nie wyglądają zdrowo. Surowce zielarskie należy zbierać do koszy lub worków wykonanych z materiałów przewiewnych, np. płóciennych. Wykorzystuje się worki uszyte ze starych firanek. Zioła układamy luźno, nie wolno go ugniatać.
Rodzaje surowców zielarskich Surowcem zielarskim jest ta część rośliny, w której znajduje się największa ilość substancji czynnych. Każda część rośliny bogata w związki czynne jest innym surowcem zielarskim. Oznacza to, że z tej samej rośliny możemy uzyskiwać kilka rodzajów surowca, np. z mięty pieprzowej surowcem jest liść cały i oddzielnym surowcem ziele mięty, przeznaczone na olejek.
Rodzaje surowców zielarskich Z prawoślazu lekarskiego zbiera się osobno korzeń i liść prawoślazu. Każdy rodzaj surowca jest inaczej i w innym terminie zbierany i przygotowywany!!! Wszystkie surowce pochodzące z upraw oraz ze stanu naturalnego możemy podzielić na następujące rodzaje (grupy), oznaczone nazwami łacińskimi.
Rodzaje surowców zielarskich 1. Anthodium (anth) - koszyczek. Przypomina wyglądem pojedynczy kwiat, jest to koszyczkowy kwiatostan i występuje m.in. u rumianku, słonecznika. 2. Bacca - jagoda - tak nazywa się typ soczystych owoców, np. borówki czernicy (czarnej jagody), porzeczki. 3. Bulbus (bulb.) - cebula - podziemny pęd o bardzo skróconej łodydze. 4. Folium (fol.) liść 5. Fructus (fr.) - owoc.
Rodzaje surowców zielarskich 6. Gemma (gemm.) pąk 7. Herba (herb.) - ziele, zioło 8. Embryo (embr) zarodek 9. Flos (fl.) kwiat 10. Cortex (cort.) kora 11. Rhizoma (rhiz) kłącze 12. Semen (sem.) nasienie 13. Nux - orzech
Rodzaje surowców zielarskich 14. Inflorescentia (inflor.) - kwiatostan - to skupienie kwiatów na roślinie, k re podczas zbioru zrywa się w całości, np. grono kwiatowe konwalii i kwiat lipy z podsadką. 15. Radix (rad.) korzeń 16. Pericarpium (peric.) owocnia 17. Stigma (stig.) znamię 18. Strobilus - szyszka - kwiatostan żeński, a później owocostan chmielu (strobilus lupuli). 19. Tuber - bulwa.
Rodzaje surowców zielarskich Powszechnie przyjęty jest tzw. morfologiczny podział surowców zielarskich z oznaczeniem grupy według tego, jaka część rośliny jest surowcem. W obrocie towarowym, przy skupie ziół w przetwórstwie, w przemyśle zielarskim, w aptekach, drogeriach i sklepach zielarskich stosuje się następującą nomenklaturę: ziele, liście, kwiaty, pączki, kory, korzenie, kłącza, cebule, owoce, nasiona.
Rodzaje surowców zielarskich W aptekach i sklepach zielarskich każde zioło jest opatrzone nazwą łacińską i polską. 1. pierwszy wyraz określa gatunek, 2. drugi wyraz tę część rośliny, która jest surowcem, np. Solidagini herba - ziele nawłoci, Taraxaci radix - korzeń mniszka, Taraxaci radix cum herba - korzeń mniszka z zielem, Menthae Piperitae folium - liść mięty pieprzowej
Rodzaje surowców zielarskich Ziele (herba) to nadziemna, niezdrewniała część rośliny, ulistniona, najczęściej z kwiatami w początkowej fazie kwitnienia. Zbiór: w początku lub w pełni kwitnienia. Ziele ścina się sierpem, sekatorem, nożycami lub nożem 2-3 palce nad ziemią lub wyżej. Nie wolno ziela zrywać ręką, gdyż uszkadza to korzenie.
Rodzaje surowców zielarskich Ziele u jednych roślin stanowi: np. u przywrotnika pasterskiego czy połonicznika, całą nadziemną część kwitnącej rośliny, u dziurawca i krwawnika tylko wierzchołkową ulistnioną część łodygi.
Rodzaje surowców zielarskich Liść (folium) - pozyskujemy w okresie powstawania pąków kwiatowych i kwitnienia roślin, albo też przed kwitnieniem (gdy pąków jeszcze nie ma). Zbiór: Liście drzew i krzewów zbieramy wiosną. Igliwie (z wyjątkiem modrzewi, których igliwie zbiera się wiosną) drzew (sosny, świerku, jodły, jałowca) zbieramy zimą!!!
Zasady zbioru surowców zielarskich Kwiat (flos) i kwiatostan (inflorescentia) zbieramy w początkowym okresie kwitnienia, gdyż wtedy są bogate w substancje aktywne, nie osypują się i nie tracą koloru podczas suszenia. Kwiaty zbieramy ręcznie i obchodzimy się z nimi bardzo delikatnie.
Rodzaje surowców zielarskich W obrocie towarowym oznacza się tylko tę część kwiatu, która jest wykorzystywana np. corolla - płatki korony, infiorescentia - względnie określa się całe kwiatostany np. kwiat lipy, anthodium - albo określa się rodzaj kwiatostanu, np. koszyczek -.
Rodzaje surowców zielarskich niektóre kwiaty zbiera się pojedynczo, a surowcem takim jest, np. kwiatostan ślazu dzikiego, także kwiatostan lipy i rumianku. całe kwiatostany - zbiera się kwiat dzikiego bzu i lawendy. kwiat jasnoty białej zbiera się same korony kwiatowe, kwiat róży - tylko płatki korony.
Rodzaje surowców zielarskich Owoc i nasienie (Fructus et Semen) - owocnia sucha (np. jaskrowate, motylkowate), albo soczysta (np. bez czarny, borówka, jarzębina). Do celów leczniczych używamy całe owoce, to znaczy owocnię i nasiona (głogu, jarzębiny) lub tylko nasiona (np. lnu, kozieradki). Owoce lub nasiona zbieramy w I fazie dojrzałości. Nie zbieramy owoców robaczywych, pokrytych pleśnią czy plamami. Owoce zbieramy do koszyczków i tak aby nie uległy obiciu i zgnieceniu, bo takie nie nadają się do suszenia.
Rodzaje surowców zielarskich Kora (Cortex) pozyskujemy wiosną lub jesienią (po opadnięciu liści); czysta (młoda), gładka i błyszcząca -- kora lustrzana. Korą lustrzaną pokryte są gałązki i korzenie liczące sobie 2-4 lata. Nacinamy ją naokoło gałęzi, a potem wzdłuż i podważamy lub jeśli to nie jest możliwe - zestrugujemy nożem. Można też wysuszyć całe gałązki i całe zmielić w maszynce do mięsa. Jeżeli pod korą znajdują się jakieś owady czy pleśnie, kora taka nie nadaje się do naszych celów.
Rodzaje surowców zielarskich Pączki (Gemma) zbieramy wczesną wiosną w fazie zimowej, tj. przed rozwinięciem (całkowicie zamknięte) lub częściowo już rozwinięte (w I fazie - gdy są otwarte minimalnie, w II fazie - gdy widoczne są stulone listki barwy jasnozielonej). Pokryte substancjami żywicznymi o różnej barwie i różnym zapachu czy smaku, np. pąki topoli, kasztanowca, sosny. Pączki odcinamy sekatorem lub zbiera się całe cienkie gałązki na których się znajdują i w takiej postaci suszy, a potem mieli.
Rodzaje surowców zielarskich Korzenie (Radix) wykopujemy w jesieni lub wiosną, gdyż właśnie w tych porach roku w korzeniu znajdują się cenne substancje w dużych ilościach.
Rodzaje surowców zielarskich Kłącza i cebule (Rhizoma et bulbus) Kłącze - pęd podziemny, podobny zewnętrznie do korzenia lub części systemu korzeniowego. Różni się od korzenia obecnością liści zredukowanych o wyglądzie drobnych brunatnych lub bezbarwnych łuseczek, posiadających w kątach liści pączki, które dają początek pędom nadziemnym lub podziemnym.
Rodzaje surowców zielarskich Kształt kłączy jest bardzo różnorodny: kształt podziemnych rozłogów o długich międzywęźlach, jak kłącza perzu, kształt grubych, silnie skróconych pędów, jakimi odznacza się kosaciec i rabarbar (Rheum). Kłącza zawierają zwykle dużo zapasowych substancji odżywczych, głównie w postaci cukrów rozpuszczalnych (perz), skrobi i in.. Kłącza podobnie jak korzenie wykopuje się w jesieni lub wiosną.
Rodzaje surowców zielarskich Cebula stanowi silnie skrócony pęd podziemny. Pierwsze pochwy liściowe pełnią funkcje ochronne. Kolejne liście odznaczają się sukulencją - są mięsiste i soczyste. Zawierają zapasy węglowodanów rozpuszczalnych, różne glikozydy (cebulice, cebula morska), antybiotyki = fitoncydy (np. czosnek niedźwiedzi).
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Światło niszczy tokoferole, fitochinony, irydoidy i inne substancje chemiczne. Suszenie winno być krótkotrwałe i w odpowiedniej temperaturze np. strych lub przewiewna szopa. Nagrzanie dachu przez słońce przyczynia się do ogrzania strychu i to często do wysokich temperatur (25-45 C). W pomieszczeniu w którym suszymy zioła nie mogą się znajdować żadne obce zapachy, które zioła łatwo wchłaniają -tracąc wartość leczniczą.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Leżący na stołach lub siatkach surowiec należy poruszać (delikatnie, tak aby nie obłamać pąków, liści i kwiatów, które pierwsze schną i są bardzo kruche). Siatki na których rozkładamy zioła nie mogą być wykonane z drutu. Mogą być wykonane z tworzywa sztucznego. Powinny mieć odpowiednie otwory - od 2 do 10 mm, co jest uzależnione od rodzaju surowca. Kwiaty i pąki należy suszyć na siatkach o otworach 1-2 mm. Siatki rozciągamy na drewnianych ramach, które z kolei umieszczamy na specjalnych stojakach.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Zioła można suszyć na stołach wyścielonych czystym papierem, ale nie gazetami. Surowce można suszyć na wolnym powietrzu, ale w cieniu lub jeśli przykryjemy je szarym przepuszczalnym dla wody papierem uniemożliwiającym bezpośredni kontakt promieni słonecznych z surowcem. Słońce jest szkodliwym czynnikiem dla surowców zielarskich (czynnikiem obniżającym ich wartość) o czym wiedzieli już Asyryjczycy w starożytności.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Owoce suszymy w temperaturze 60-80 stopni Celsjusza, gdyż zapobiega to utlenieniu kwasu askorbinowego i innych związków oraz późniejszemu pleśnieniu owoców. Można do tej temperatury zagrzać piekarnik, po czym włożyć co niego owoce, korzenie, kłącza czy inne surowce umieszczone na blachach.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Jeżeli suszymy wiele gatunków ziół jednocześnie trzeba każdy z nich opatrzyć karteczką, na której powinny się znaleźć: data zbioru i nazwa surowca. Jeżeli surowiec jest zanieczyszczony piaskiem lub błotem możemy go wypłukać w bieżącej wodzie, strzepać krople wody i bardzo cienką (pojedynczą) warstwą rozłożyć na sitach, na podwójnej warstwie papieru lub lepiej zawiesić na sznurku.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Surowców zielarskich nie wolno w żadnym wypadku przetrzymywać w wodzie, ponieważ powoduje to gnicie, zaparzanie, pleśnienie surowca i wymycie z niego ciał czynnych. Kwiatów, pączków i nasion nie wolno moczyć. Korzenie i kłącza myjemy energicznie pod bieżącą wodą z ziemi pomagając sobie odpowiednio delikatną szczoteczką. Podczas mycia i sortowania surowców odrzucamy części niezdrowe.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Korzenie, kłącza, bulwy i cebule po umyciu kroimy na drobne kawałki, najlepiej na cienkie paski; ułatwi to ogromnej mierze wysuszenie surowca. Prawidłowo wysuszony surowiec przy zgięciu łamie się z trzaskiem oraz kruszy w dłoni z szelestem. Surowiec o zgniłym lub stęchłym zapachu należy wyrzucić.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Wysuszone surowce zielarskie, aby mogły być maksymalnie wykorzystane muszą być bezwzględnie rozdrobnione. Zioła nierozdrobnione lub tylko miernie pokruszone źle się zaparzają (źle się ekstrahują nie tylko wodą, ale także innymi rozpuszczalnikami).
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Surowce zielarskie przechowujemy w szczelnie zamkniętych szklanych słojach lub pojemnikach blaszanych i plastykowych. Na każdym opakowaniu musi być naklejona etykietka z nazwą surowca w języku łacińskim i polskim i datą kiedy dany surowiec został zebrany i zapakowany.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Zamknięte w szczelnych pojemnikach zioła chronione są przed wilgocią, zapachami, owadami. Zioła można też przechowywać w foliowych woreczkach. Co pewien czas należy dokonywać przeglądu ziół, czy nie zalęgły się w nich insekty lub czy nie pleśnieją wskutek niedostatecznego wysuszenia.
Suszenie, pakowanie i przechowywanie Pomieszczenie w którym przechowujemy zioła musi być suche i czyste. Okres przechowywania suszonych kwiatów, ziela, pąków i liści wynosi 2 lata, korzeni, kory, kłączy, owoców i nasion - około 3-4 lata. Po upływie tego czasu surowce tracą swą moc leczniczą. Gdy zioła przechowuje się w papierowych torebkach lub w innych nieszczelnych opakowaniach to okres gwarancji jest o rok krótszy od podanego!
Postacie leków stosowane w ziołolecznictwie nietrwałe (np.: wyciągi wodne), które należy zużyć w ciągu 24 godz., trwałe, które można przechowywać wiele lat (np.: nalewki, wina).
Postacie leków stosowane w ziołolecznictwie Produktem wyjściowym do sporządzenia leku ziołowego jest surowiec roślinny: 1. świeży lub wysuszony, 2. odpowiednio rozdrobniony, 3. stosowany pojedynczo lub w zestawach tzw. mieszanki.
Postacie leków stosowane w ziołolecznictwie Stosowane wewnętrznie: wyciągi wodne: napar, maceraty, odwar wyciągi alkoholowe: nalewki, wyciągi stabilizowane, wyciągi zagęszczone (fluida i sicca) preparaty ze świeżych lub suszonych ziół: tabletki i kapsułki, pastylki, syropy
Postacie leków stosowane w ziołolecznictwie Stosowane zewnętrznie: okłady i kompresy kataplazmy mazidła maści i balsamy kąpiele ziołowe.
Wyciągi wodne Napar - jest najprostszym i najtańszym sposobem przygotowywania ziół do spożycia; napary sporządzane na podobnej zasadzie jak zaparzamy herbatę; często nazywane herbatą ziołową. Napar należy pić ciepły, małymi łykami!!! Można je podgrzewać, ale nie powinno się gotować. Są nietrwałą postacią leków i powinny być spożyte w dniu przygotowania.
Wyciągi wodne Maceraty - przygotowuje się z ziół zawierających śluzy i inne związki ulegające rozkładowi w podwyższonej temperaturze, Przygotowywane na zimno w postaci wyciągów wodnych. Rozdrobniony surowiec zalewamy odpowiednią ilością chłodnej, przegotowanej wody i odstawiamy na kilka godzin (w zależności od rodzaju surowca, 2-10 godz.) w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej; Wypijamy w ciągu tego samego dnia, ponieważ trwałość wyciągów jest stosunkowo mała.
Wyciągi wodne odwar - to wodny wyciąg przyrządzony przez gotowanie surowców. Odwar przygotowuje się następująco: rozdrobnione zioła zalewa się wodą o temperaturze pokojowej, silnie podgrzewając przez 10-15 min nie dopuszczając do wrzenia. W przypadku roślin zawierających trudno rozpuszczalne substancje czas gotowania należy wydłużyć do 10 i więcej minut.
Wyciągi wodne Po zakończeniu ogrzewania należy po 10-15 min odwar przecedzić, a pozostałości na sitku przemyć wrzącą wodą i uzupełnić odwar do przepisanej objętości, najlepiej zużyć go tego samego dnia.
Wyciągi alkoholowe zawierają substancje czynne rozpuszczalne w alkoholu, zachowują znacznie dłużej trwałość, w zależności od gatunku zioła stosuje się określone proporcje alkoholu do wody.
Wyciągi alkoholowe nalewki (Tincturae) - nazywamy wyciągi z ziół o silnej konsystencji, wykonuje się najczęściej poprzez wydobycie składników leczniczych ziół za pomocą mieszanki wody i alkoholu. Otrzymuje się najczęściej przez wytrawienie rozdrobnionych ziół 60-70% alkoholem, po 2 tygodniach trzymania w temperaturze pokojowej i mieszania co pewien czas.
Wyciągi alkoholowe Nalewkę należy zlać a pozostałość wypłukać niewielką ilością spirytusu i wycisnąć zioła. Przelać do ciemnej butelki i szczelnie zamknąć w celu zabezpieczenia substancji czynnych przed działaniem słońca.
Wyciągi alkoholowe wyciągi stabilizowane (Intracta) - to wyciągi ze świeżych roślin. Uzyskuje się je przez zalanie rozdrobnionego surowca roślinnego lub soków roślin gorącym alkoholem, który unieczynnia enzymy rozkładające substancje czynne zawarte w tym zielu.
Wyciągi alkoholowe wyciągi zagęszczone (Extracta) - przetwory otrzymywane przez wytrawienie surowca roślinnego odpowiednim rozpuszczalnikiem i częściowe lub całkowite usunięcie rozpuszczalnika.
Wyciągi alkoholowe suche (Extracta sicca) - z których całkowicie usunięto rozpuszczalnik, stanowiące proszek lub masę dającą się sproszkować. płynne (Extracta fluida) - które charakteryzują się tym, że najczęściej jedna część wyciągu płynnego odpowiada jednej części surowca roślinnego. Wyciągi zawierają 10-krotnie większą zawartość substancji czynnych niż nalewki.
Preparaty ze świeżych lub suszonych ziół Są to preparaty standaryzowane, w celu uzyskania odpowiedniej zawartości substancji czynnych dodaje się wypełniacze tj.: skrobia pszeniczna, cukier mlekowy lub sacharozę. Leki gotowe zwierające wyciągi roślinne w różnych postaciach: - tabletki (drażetki) - sprasowane maszynowo suche wyciągi z ziół, często powlekane;
Preparaty ze świeżych lub suszonych ziół - kapsułki - sproszkowane zioła, suche ekstrakty z ziół powleczone otoczką skrobiową lub żelatynową; - pastylki to stała dozowana postać leku przeznaczona do stosowania doustnego; - syropy - wyciągi za świeżych lub suszonych ziół gotowane w roztworze cukru;
Okłady i kompresy metody leczenia stosowane od wieków, są kuracjami skutecznymi i tzw. nieinwazyjnymi tj. nie szkodzą innym organom podczas leczenia wybranego. Moczymy czysty kawałek tkaniny w mocnym i gorącym naparze lub innym ekstrakcie z ziół.
Okłady i kompresy Wyciskamy nadmiar płynu i na różnego rodzaju uszkodzenia skóry jak stłuczenia, zranienia, opuchnięcia, zapalenia skóry, otarcia, siniaki, także na bóle głowy, skurcze mięśni, a nawet bóle gardła.
Okłady i kompresy Okłady i kompresy przygotowuje się z ziół o działaniu przeciwzapalnym, ściągającym. Dla zachowania większej skuteczności okładów, należy je często zmieniać po ostygnięciu, bądź okrywać je, by nie traciły ciepła
Kataplazmy Podobne są do kompresów, z tym że zamiast płynnego wyciągu z ziół używa się samych ziół, świeżych jak i suchych. Świeże zioła po zmiażdżeniu tworzące kleistą papkę nakłada się bezpośrednio na skórę lub wkłada kawałki cienkiej gazy i przykłada na bolące miejsce lub nakłada i owija się bandażem, aby okład się nie przesuwał.
Kataplazmy Suszone zioła należy rozdrobnić i zrobić z nich po zmieszaniu z przegotowaną wodę lub octem jabłkowym papkę i przykładać na bolące miejsca. Najlepszymi do przygotowania kataplazmu są zioła o działaniu rozgrzewającym, ściągającymi, pobudzającym krążenie np.: nasiona lnu, korzenie prawoślazu lekarskiego. Kataplazmy sprawdzają się w leczeniu ropiejących ran!!
Mazidła Stanowią mieszankę ziół z alkoholem lub octem jabłkowym, niekiedy z dodatkiem olejków eterycznych, zawierają składniki łatwo wchłaniane przez skórę. Stosuje je się do: masażu mięśni i wiązadeł.
Maści i balsamy Są preparatami półpłynnymi do smarowania lub nakładania bezpośrednio na zranioną skórę. Stosuje się w różnych dolegliwościach skóry: niewielkie otarcia, skaleczenia, zadrapania, wysypki.
Maści i balsamy Zioła szczególnie przydatne do przygotowania maści są uzyskiwane z: arniki, korzenia żywokostu, kwiatów dzikiego bzu, babki zwyczajnej, przywrotnika, nagietka lekarskiego, korzenia prawoślazu i krwawnika pospolitego. Do przygotowania maści używa się najczęściej wazeliny, nie jest ona wchłaniana przez skórę lecz stanowi rodzaj nośnika i bazy.
Kąpiele ziołowe W zależności od rodzaju dolegliwości lub schorzenia przygotowuje się kąpiel z jednego bądź z kilku ziół, np.: działanie nasenne i uspokajające mają kąpiele z naparem z kozłka lekarskiego, chmielu, kwiatu lipy, na układ krążenia, przeziębienia i grypy skuteczne są zioła napotne: imbir, krwawnik pospolity
Kąpiele ziołowe kąpiele odprężające: kwiat lawendy, kwiat dzikiego bzu i liście rozmarynu lekarskiego. Aby przygotować kąpiel w wannie, należy do wody wlać 0,5 litra naparu lud odwaru z wybranych ziół do kąpieli rąk i stóp nie rozcieńcza się wyciągów wodnych.
Dziękujemy bardzo za uwagę Fundacja Karpacka Polska Centrum Obsługi Zielonych Inwestycji Kontakt: telefon: 13 46 38 857, 534 884 194/195 e-mail: andrzej.michalak@cfoundation.org e-mail: maria.gajewska@ctoundation.org e-mail: piotr.radozycki@cfoundation.org
PARTNERZY PROJEKTU Bieszczadzki Park Bieszczadzka Grupa GOPR Fundacja Partnerstwo Narodowy dla Środowiska Ustrzyki Górne Sanok Kraków www.bdpn.pl www.gopr.bieszczady.pl www.fdps.pl