POLSKA 1 PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA SYSTEMU EMERYTALNO-RENTOWEGO Polska rozpoczęła zasadnicze reformy swojego systemu emerytalno-rentowego w roku 1999. Ustawowy system emerytalno-rentowy, w pełni wdrożony w roku 1999, składa się z dwóch elementów, przy czym obydwa mają charakter obowiązkowy i powszechny (istnieją specjalne systemy dla rolników oraz niektórych pracowników sfery budżetowej, jak np. wojskowych, policjantów, sędziów i prokuratorów): system repartycyjny oparty na zasadzie umownej zdefiniowanej składki, administrowany przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), oraz w pełni kapitałowy system zarządzany przez prywatne instytucje inwestycyjne, nadzorowane przez państwo. Wiek emerytalny wynosi 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet. Emerytura ustawowa opiera się na zasadzie zdefiniowanej składki, a jej wysokość jest zależna od kapitału zgromadzonego w ZUS i otwartych funduszach emerytalnych (OFE) oraz od średniego dalszego trwania życia dla obu płci w momencie przejścia ma emeryturę. (W poprzednim systemie gromadzenie środków na emeryturę opierało się na zasadzie określonej kwoty świadczenia). Składki pobierane są przez ZUS, a następnie przekazywane do OFE (wybranego przez osobę ubezpieczoną w roku 2005 można było wybierać spośród 15 OFE). Zgodnie z założeniami programu reform świadczenia z filara kapitałowego powinny przybrać postać renty dożywotniej (nie przyjęto dotychczas jednak ustawy o rentach dożywotnich). System ustawowy finansowany jest ze składek na ubezpieczenie emerytalne (19,52 % wynagrodzenia brutto), finansowanych po połowie przez pracodawcę i pracownika (12,22 % tej kwoty przekazywane jest do systemu opartego na umownej zdefiniowanej składce, a 7,3 % jest przekazywane do obowiązkowego filaru kapitałowego). Dodatkowa składka w wysokości 13 % wynagrodzenia przekazywana jest na ubezpieczenie rentowe 1. W roku 1999 wprowadzono maksymalny pułap dochodów, od których odprowadzane są składki (250 % średniej płacy krajowej). W roku 2002 utworzono Fundusz Rezerwy Demograficznej w celu gromadzenia środków na finansowanie przyszłych deficytów systemu emerytalno-rentowego. Jest on finansowany z części składek na ubezpieczenie emerytalne (0,2 % wynagrodzeń w 2005 r. i planowany wzrost do 0,4 % w 2009 r.). W przyszłości Fundusz będzie również gromadził ewentualne przyszłe nadwyżki z ustawowego programu emerytalnego. Minimalna gwarantowana emerytura wypłacana jest wtedy, gdy całkowita kwota emerytury w systemie ustawowym jest niższa niż ustawowo określona emerytura minimalna, pod warunkiem spełnienia wymogu długości okresu składkowego 25 lat stażu ubezpieczeniowego dla mężczyzn i 20 lat dla kobiet. Minimalne gwarantowane emerytury wypłacane są ze środków publicznych. Niedawne reformy wprowadziły także możliwość dobrowolnego zabezpieczenia emerytalnego, oferując możliwość tworzenia dodatkowych pracowniczych planów emerytalnych. Mogą one przybierać formę ubezpieczeń grupowych, ubezpieczeń kapitałowych lub na życie, funduszy pracowniczych lub otwartych funduszy inwestycyjnych. Poziom uczestnictwa jest bardzo niski (tylko 100 tys. w roku 2004), 1 Istnieje także odrębna składka na ubezpieczenie chorobowe i macierzyńskie (2,45 % wynagrodzenia) oraz składka na ubezpieczenie wypadkowe, której wysokość zależy od ryzyka doznania urazu w miejscu pracy w danej branży przemysłu i przedsiębiorstwie.
natomiast w 2004 r. wprowadzono nowy instrument oferujący ulgi podatkowe dobrowolne indywidualne konta emerytalne (IKE). Można wybierać spośród czterech typów instytucji uczestniczących w programie IKE (fundusze inwestycyjne, domy maklerskie, towarzystwa ubezpieczeniowe i banki) i przenosić IKE pomiędzy nimi. 2 SYTUACJA I PERSPEKTYWY W ŚWIETLE WSPÓLNYCH CELÓW 2.1 Sytuacja obecna Odpowiedniość: Stosunek wysokości przeciętnej emerytury i renty ustawowej do przeciętnego wynagrodzenia (po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne) w roku 2004 wyniósł 58 % (64 % dla emerytur, 47 % dla rent inwalidzkich i 55 % dla rent rodzinnych). Ryzyko ubóstwa dla osób w wieku 65 i więcej lat wynosiło 6 % w 2002 r. (4 % dla mężczyzn i 7 % dla kobiet) i było niższe niż ryzyko dla grupy wiekowej 0-64 lat charakteryzującej się wskaźnikiem ubóstwa wynoszącym 18 %. Różnica w wysokości wskaźników ubóstwa odzwierciedla wysokie wskaźniki bezrobocia wśród ludności aktywnej zawodowo i przekłada się na ich relatywnie niższe dochody. Ze względów oszczędnościowych coroczna indeksacja wszystkich świadczeń emerytalno-rentowych została w 2004 r. zastąpiona zasadą korygowania świadczeń w odstępach trzyletnich (lub wcześniej, jeśli skumulowany wskaźnik inflacji osiągnie poziom 5 %), co może jednak narazić starszych emerytów na ryzyko niższego niż ogólnie standardu życia. W roku 2003 wskaźnik bezrobocia osiągnął 19 %, a jego wartość była wyższa wśród osób młodych, starszych pracowników oraz kobiet. Niski poziom zatrudnienia zagraża przyszłej odpowiedniości i trwałości świadczeń emerytalno-rentowych. Wprawdzie niektóre osoby niepłacące składek są zatrudnione nieformalnie, lecz i tak nie gromadzą środków na emeryturę związaną ze stażem pracy, a tym samym rośnie prawdopodobieństwo, że będzie im przysługiwała jedynie gwarantowana emerytura minimalna. Ponadto, mimo iż reforma z 1999 roku miała na celu wycofanie przywilejów przyznanych określonym grupom zawodowym, zauważyć można tendencję do kontynuowania tych programów, co może mieć szersze skutki dla rynku pracy. Stabilność finansowa: Liczba osób płacących składki do systemu emerytalno-rentowego malała na przestrzeni czasu ze względu na spadający poziom zatrudnienia. W roku 2004 wskaźnik zatrudnienia w grupie wiekowej 55-64 lat wyniósł zaledwie 26 %, czyli znacznie poniżej docelowego poziomu lizbońskiego. Z drugiej strony zwiększył się efektywny wiek odejścia z rynku pracy z 56,6 w roku 2001 do 57,7 w 2004 r. Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. duża liczba osób skorzystała z wcześniejszych emerytur, co było skutkiem ubocznym zwolnień. Przyczyniło się to do bardzo dużego wzrostu wydatków na emerytury i renty z 6,5 % PKB w 1989 r. do 15,6 % w 1995 r. Według danych ESSPROS (europejskiego systemu zintegrowanych statystyk na temat zabezpieczenia społecznego), w roku 2003 całkowite wydatki na emerytury i renty wyniosły 14,3 % (nieco powyżej średniej dla UE wynoszącej 12,6 %). Ponieważ możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę została w 1997 r. ograniczona, więcej osób zgłosiło się do programów przedemerytalnych. Świadczenia przedemerytalne mogły być wypłacane osobom, które zostały zwolnione z pracy i spełniały kryteria uprawniające je do otrzymania zasiłku dla bezrobotnych. W latach 1997 2002 świadczenia takie otrzymało ponad 500 tys. osób.
Około 9 % obywateli polskich w wieku 20 64 lat (ok. 2,4 mln osób) otrzymuje świadczenia inwalidzkie. Tylko ok. 20 % osób je otrzymujących przekroczyło wiek emerytalny (na styczeń 2005 r. zaplanowano przeniesienie tych osób do systemu emerytalnego). Jednakże po wprowadzeniu ograniczeń i zmniejszeniu liczby osób pobierających renty inwalidzkie wydatki na renty inwalidzkie oraz renty rodzinne maleją (z 4,9 % PKB w 2002 r. do 4,2 % PKB w 2004 r.). Należy zauważyć, że 7,3 punktów procentowych ze składki na ubezpieczenie emerytalne wynoszącej 19,52 % kierowane jest do obowiązkowego filaru kapitałowego. Finansowanie bieżących emerytur w systemie repartycyjnym znajdzie się w nadchodzących dekadach pod silną presją ze względu na koszty przejścia na nowy system, a także koszty świadczeń inwalidzkich i pozostałe koszty wcześniejszych emerytur. Zgodnie z prognozami ZUS na rok 2003 opisanymi w raporcie dotyczącym Krajowej Strategii Emerytalnej przewiduje się, że w ustawowym systemie repartycyjnym deficyt utrzyma się mniej więcej do połowy lat trzydziestych XXI w. Jednakże wyeliminowanie wcześniejszych emerytur od roku 2008 oraz nowa forma indeksacji świadczeń emerytalno-rentowych może złagodzić prognozowane deficyty (szacuje się, że zmiana zasad indeksacji przyniesie oszczędności wynoszące 0,3 % skumulowanego PKB w latach 2005 2007). Od roku 1999 ZUS zaciąga także kredyty komercyjne na pokrycie kosztów, lecz obsługa tych kredytów jest kosztowna. Ponadto państwo w ponad 90 % dotuje program emerytur i rent rolniczych, co stanowi ok. 1,8 % PKB. Składki płacone przez rolników oraz otrzymywane świadczenia mają stałą stawkę (odpowiadającą mniej więcej połowie przeciętnych świadczeń emerytalno-rentowych w systemie repartycyjnym). System zapewnia bardzo szerokie zabezpieczenie dla osób deklarujących pracę w gospodarstwach rolnych. Modernizacja: Problemem jest kwestia przechodzenia między trzema różnymi systemami emerytalno-rentowymi: systemem pracowniczym, systemem rolniczym oraz systemem zaopatrzeniowym (dla wojska, policji itp.). Przejście z jednego programu do innego jest trudne i skomplikowane. Ponadto należy opracować rzetelne informacje dotyczące perspektyw długoterminowych nowego systemu, zarówno kapitałowego, jak i repartycyjnego, co w szczególności przygotowałoby grunt pod szerokie porozumienie w sprawie dalszych reform. Tabele długości życia nie uwzględniające kryterium płci w systemie opartym na umownej zdefiniowanej składce sprzyjają równości płci, aczkolwiek ustawowy wiek emerytalny dla kobiet, wynoszący 60 lat, jest niższy niż ustawowy wiek dla mężczyzn (65 lat). Wysiłkom zmierzającym do zniesienia tej różnicy w projekcie ustawy z roku 2004 sprzeciwiły się związki zawodowe i niektóre partie polityczne. Mimo że system dopuszcza elastyczność w przechodzeniu na emeryturę, wskaźnik zatrudnienia wśród kobiet pozostaje niski, szczególnie w grupie wiekowej 55-64 lat, co przekłada się na niższą wartość nabywanych praw emerytalnych. ZUS porządkuje zaległości w przekazywaniu środków do funduszy z sektora prywatnego, wynikające z wysokiej początkowo liczby błędów w deklaracjach 2. Ponadto nie uzgodniono jeszcze kwestii przeliczenia zgromadzonych składek na świadczenia. Sytuacja utrzymuje się mimo tego, że pierwsze świadczenia w ramach nowego systemu będą musiały być wypłacone w 2009 r. 2 Uporządkowano już zaległości za rok 2001 i kolejne. Obecnie ZUS prowadzi prace nad porządkowaniem zaległości z lat 2000 i 1999. Wszystkie konta powinny zostać uporządkowane do końca roku 2006.
2.2. Perspektywy, działania podejmowane w ramach reform oraz debata polityczna Według prognoz Eurostatu profil demograficzny Polski będzie się zbliżał do średniej dla UE. Wskaźnik obciążenia demograficznego wzrośnie z obecnego poziomu 19 % do 33 % do roku 2025 oraz do 51 % do roku 2050. Ogólnie rzecz biorąc przewiduje się, że wskaźnik stosunku przeciętnej emerytury/renty netto do przeciętnego wynagrodzenia netto w ramach ustawowych systemów emerytalnych zmaleje (z 58 % w 2004 r.), natomiast oczekiwany okres emerytury wzrośnie ze względu na wydłużenie się dalszego trwania życia. Dla pracownika przechodzącego na emeryturę w wieku 65 lat po 40 latach otrzymywania przeciętnego wynagrodzenia, obliczenia ISG (Podgrupy ds. Wskaźników) dotyczące teoretycznej stopy zastąpienia wykazują jej stopniowy spadek między rokiem 2005 a 2050 z poziomu netto 78 % (brutto 63 %) do 44 % (brutto 36 %), chyba że utrzymają się proporcje między długością okresu zatrudnienia i okresu emerytury (spadek jest niższy dla osób przechodzących na emeryturę w wieku 67 lat po 42 latach płacenia składek). Obliczenia te opierają się na założeniu wzrostu wynagrodzeń równolegle ze stosunkowo dużym wzrostem wydajności przy jednolitej stopie procentowej dla UE, a odejście od tych założeń może przełożyć się na mniej wyraźny spadek stopy zastąpienia 3. Ponadto obliczenia ISG wskazują, że poziom stopy zastąpienia dla pracownika przechodzącego na emeryturę w roku 2005 spadnie z obecnego poziomu 78 % (netto) do 53 % w roku 2015 w relacji do przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce w odnośnych latach, odzwierciedlając indeksację świadczeń według dynamiki cen w okresach trzyletnich 4. Ponadto niskie wskaźniki aktywności mogą zagrozić odpowiedniości emerytur, szczególnie w przypadku kobiet ze względu na krótsze u nich okresy składkowe i niższe przeciętne zarobki. Jednocześnie ściślejsze powiązanie składek ze świadczeniami wynikające z wprowadzenia systemu opartego na umownej zdefiniowanej składce oraz komponentu kapitałowego powinno przyczynić się do zwiększenia zakresu pracy zgłoszonej, a tym samym zwiększenia składek na programy emerytalno-rentowe, co być może poprawi także poziom odpowiedniości. Istnieje wysoki potencjał podniesienia wskaźników zatrudnienia wśród pracowników starszego pokolenia; Polska posiada już plany podjęcia dodatkowych działań w tym zakresie. Obecnie istnieją dwa główne mechanizmy wpływające na zachowania osób starszych na rynku pracy: po pierwsze, są to próby ograniczenia przypadków wcześniejszego przechodzenia na emeryturę (świadczenia w ramach wcześniejszych emerytur zostaną zredukowane lub zawieszone) a po drugie faworyzowanie stopniowego lub późniejszego przechodzenia na emeryturę (przy naliczaniu świadczeń emerytalno-rentowych brane są pod uwagę dalej płacone składki). Większym bodźcom sprzyjającym dłuższej aktywności zawodowej może towarzyszyć wzmacnianie rehabilitacji zawodowej. Ponadto należy zwrócić uwagę, aby nie oferować 3 Przykładowo wzrost realnych stóp zwrotu na kontach indywidualnych o 1 punkt procentowy przekłada się na 4-punktowy wzrost teoretycznej stopy zastąpienia netto (3 % w przypadku stopy brutto). Ponadto wolniejszy o 1,5 punktu procentowego wzrost wynagrodzeń przełożyłby się na znacząco słabszą dynamikę ostatecznych wynagrodzeń i świadczeń emerytalno-rentowych oraz wzrost stopy zastąpienia o dwa punkty procentowe. 4 Indeksacja rent i emerytur w Polsce może być wyższa, biorąc pod uwagę oczekiwaną dynamikę wynagrodzeń oraz stan finansów publicznych.
specjalnych korzystnych uprawnień emerytalno-rentowych dla niektórych grup zawodowych. Prognozy AWG (Grupy Roboczej ds. starzenia się społeczeństw) z 2005 r. przewidują znaczny spadek publicznych wydatków na emerytury i renty z poziomu 13,9 % do 8,0 % PKB w latach 2004-2050 (wydatki na emerytury i renty zmaleją do 9,3 % PKB w 2050 r. po uwzględnieniu obowiązkowego filaru kapitałowego). Niemniej jednak obliczenia wskazują, że filar repartycyjny pozostanie deficytowy aż do połowy lat trzydziestych XXI w. ze względu na koszty przejścia na nowy system. Ponadto poważne obawy budzi wysoki poziom wydatków z budżetu państwa pomimo częściowego przejścia na programy kapitałowe, w tym znaczący poziom wydatków na renty inwalidzkie i wysokie dotacje dla systemu emerytur i rent rolniczych, podczas gdy minimalne gwarantowane emerytury oraz deficyt systemu ubezpieczeń społecznych są pokrywane z ogólnych środków budżetu państwa. Oprócz całkowitych składek wynoszących 32,52 % wynagrodzenia finansowanie wszystkich emerytur i rent wymaga dotacji z ogólnych środków budżetu państwa w wysokości ponad 3 % PKB. W celu zwiększenia zaufania należy propagować większą przejrzystość i odpowiedniość systemów emerytalnych. Ponadto zmiany w systemie zabezpieczenia społecznego rolników postrzegane są jako możliwość ograniczenia emerytur i rent rolniczych do osób, które są zatrudnione w pełnym wymiarze w rolnictwie. Można również powiązać wysokość składek emerytalno-rentowych z dochodami rolnika w celu zmniejszenia zapotrzebowania na dotację budżetową. W dłuższym okresie można natomiast pomyśleć o połączeniu systemu emerytalno-rentowego rolników z ustawowym systemem emerytalno-rentowym. 3 WNIOSKI Polska znacząco zreformowała swój system emerytalny; nowy system istnieje od roku 1999. Ponadto w roku 2002 utworzono Fundusz Rezerwy Demograficznej w celu gromadzenia środków na przyszłe potrzeby finansowe. Jednakże tylko część składki na ubezpieczenie emerytalne przekazywana jest do Funduszu Rezerwy, a jednocześnie składki na ubezpieczenie emerytalne nie wystarczają na pokrycie zobowiązań emerytalno-rentowych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Poważnym wyzwaniem jest podniesienie niskiego obecnie poziomu zatrudnienia (częściowo związanego z istnieniem pracy niezgłoszonej i z wysokim poziomem bezrobocia). Ponieważ reforma z roku 1999 nie zmieniła zasad wypłacania emerytur dla osób w wieku powyżej 49 lat, wcześniejsze emerytury nadal stanowią problem, który jednak powinien zostać wyeliminowany w 2008 r. Nadal jednak istnieją programy świadczeń przedemerytalnych i należy zadbać o to, aby nie były wykorzystywane w zastępstwie możliwości wcześniejszego przechodzenia na emeryturę. Ścisłe wdrażanie zaostrzonych przepisów o świadczeniach inwalidzkich może przyczynić się do uniknięcia podobnego wykorzystywania tego systemu. W celu zachowania spójnego podejścia należy unikać przyznawania specjalnych uprawnień emerytalnorentowych niektórym grupom zawodowym. W następstwie oczekiwanego spadku wskaźnika stosunku przeciętnej emerytury/renty do przeciętnego wynagrodzenia w ramach ustawowego systemu emerytalno-rentowego problemem w przyszłości może stać się kwestia odpowiedniości rent i emerytur, szczególnie w powiązaniu z krótszymi okresami składkowymi i niższymi przeciętnymi zarobkami (ze względu na wysoki poziom bezrobocia, zwłaszcza wśród kobiet). Wyrównanie ustawowego wieku emerytalnego mężczyzn i kobiet pomogłoby w zni-
welowaniu różnicy między płciami w zakresie uprawnień emerytalno-rentowych i przyczyniłoby się do zwiększenia wskaźnika zatrudnienia wśród pracowników w starszym wieku. Krajowe prognozy budżetowe przewidują znaczny spadek wydatków publicznych na emerytury z 7,1 % do 4,5 % PKB w latach 2009-2050. Pomimo spadku wydatków Polska stoi w obliczu wysokich kosztów przejścia na nowy system ze względu na gwałtowne wprowadzenie systemu kapitałowego o dość znacznej skali, którego finansowanie będzie wymagało dużego wysiłku w następnych dziesięcioleciach. Innym wyzwaniem dla trwałości całego systemu jest system emerytur i rent rolniczych, który co prawda zapewnia niskie emerytury i renty, ale jest niemal całkowicie finansowany z budżetu państwa. System ten wymaga reform, zarówno pod względem mobilności pracowników (co pozwoliłoby im na przenoszenie uprawnień emerytalno-rentowych z jednego programu do innego), jak i pod względem uprawnień do korzystania z systemu (ograniczenie wypłat świadczeń do osób pracujących w pełnym wymiarze w gospodarstwach rolnych). Można także rozważyć w dłuższym okresie włączenie tego systemu do systemu działającego na zasadach ogólnych.
4. DANE STATYSTYCZNE PL UE-25 Odpowiedniość Sytuacja obecna Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Wskaźnik zagrożenia ubóstwem 1 17 17 16 16 15 17 0-64 lata 18 19 18 16 16 17 65 i więcej lat 6 4 7 18 15 20 75 i więcej lat 6 4 7 bd bd bd Nierówność dochodów 1 0-64 lat 5,2 65 i więcej lat 3,3 Dochody ludności w wieku 65 i więcej lat w stosunku do dochodów ludności w wieku 0-64 lat 1 1,13 1,22 1,07 Mediana emerytur/rent w stosunku 2 bd bd bd do mediany zarobków Prognozy długofalowe Teoretyczne stopy zastąpienia 3 2005 2030 2050 Stopa zastąpienia netto ogółem 78 64 44 Stopa zastąpienia brutto ogółem 63 52 36 Stopa zastąpienia brutto I filar 63 52 36 Stopa zastąpienia brutto II/III filar * * * Wydatki na emerytury i renty wg ESSPROS 4, % PKB Stabilność finansowa Sytuacja obecna 1995 2000 2003 1995 2000 2003 13,0 14,3 12,5 12,6 Zatrudnienie (2004) 5 Ogółem Mężczyźni Kobiety Ogółem Mężczyźni Kobiety Wskaźnik zatrudnienia (25-54 lat) 68,2 73,9 62,6 76,8 85,2 68,5 Wskaźnik zatrudnienia (55-64 lat) 26,2 34,1 19,4 41,0 50,7 31,7 Efektywny wiek odejścia z rynku 6 pracy (2004) 57,7 60,7p Finanse publiczne (2003) 7 Dług publiczny, % PKB 45,4 63,3 Saldo budżetowe, % PKB -3,9-2,8 Prognozy długoterminowe (Komitet Polityki Gospodarczej 2006) Poziom Wzrost Poziom Wzrost 2004 2030 2050 2004-50 2004 2030 2050 2004-50 Wskaźnik obciążenia 8 demograficznego 18,6 37,1 51 +174 % 25 40 52 +108 % Wydatki na publiczne systemy 9 emerytalne, % PKB 13,9 9,4 9,3-4,6 10,6 11,9 12,8 +2,2 Czynniki determinujące zmiany wydatków publicznych na emerytury i renty (2000-2050) 10 Zmiana składki w punktach procentowych PKB Zmiana składki w punktach procentowych PKB Zależność demograficzna 10,4 8,6 Zatrudnienie -3,2-1,1 Uprawnienia do świadczeń -4,5-2,1 Poziom świadczeń -7,5-2,7 Ogółem (w tym wartość rezydualna) -5,7 2,2
Uwagi: 1. Źródło: Zbiór danych Eurostat 2005. Granica ubóstwa: 60 % mediany ekwiwalentnych dochodów; miara nierówności: wskaźnik kwintylowego zróżnicowania dochodów S80/S20. W okresie przechodzenia na EU-SILC (europejski zharmonizowany system statystyki dochodów i warunków życia) uzgodniono stosowanie wskaźników pochodzących ze źródeł krajowych zgodnie ze wspólnie uzgodnioną metodologią. Mimo, iż wskaźników takich nie można uważać za w pełni porównywalne ze względu na stosowanie odmiennych badań sondażowych lub lat odniesienia dla dochodów, podjęto wszelkie możliwe starania celem zapewnienia maksymalnej możliwej porównywalności. Można odnotować, że 12 państw członkowskich już stosuje sondaże UE-SILC (BE, DK, EL, ES, FR, IE, IT, LU, AT, PT, FI, SE; SILC 2004, Dane o dochodach 2003), natomiast pozostałe państwa członkowskie bazują na źródłach krajowych (Dane o dochodach 2003), z wyjątkiem MT (2000), CZ, DE i SK (2002). 2. Źródło: Eurostat. Mediana indywidualnych dochodów emerytalnych emerytów w wieku 65-74 lat w stosunku do mediany zarobków osób zatrudnionych w wieku 50-59 lat, z wyłączeniem świadczeń społecznych innych niż renty i emerytury. 3. Źródło: obliczenia krajowe zgodnie z metodą określoną przez Podgrupę ds. Wskaźników Komitetu Ochrony Socjalnej. Teoretyczna stopa zastąpienia dla pracownika płci męskiej o stażu pracy 40 lat w pełnym wymiarze czasu pracy przy przeciętnych zarobkach i składkach do pierwszego i drugiego filaru systemu emerytalnego, przechodzącego na emeryturę w wieku 65 lat w roku 2005. 4. Źródło: ESSPROS, EUROSTAT. W tym wydatki w niektórych prywatnych planach ochrony socjalnej. 5. Źródło: Badanie ankietowe europejskiej siły roboczej, 2004. 6. Źródło: Badanie ankietowe europejskiej siły roboczej, 2004. 7. Źródło: Komisja Europejska, DG ECFIN. 8. Źródło: EUROSTAT (2005), prognozy demograficzne. Liczba osób w wieku 65 i więcej lat jako procent osób w wieku 15-64 lat. 9. Źródło: Komitet Polityki Gospodarczej 2006. Wydatki na publiczne systemy emerytalne (w tym większość świadczeń publicznych zapewniających dochód zastępczy dla osób w wieku 55 lub więcej lat, w tym wydatki emerytalno-rentowe z filaru kapitałowego ustawowych systemów emerytalno-rentowych), przed opodatkowaniem. 10. Źródło: Komitet Polityki Gospodarczej 2006. Wydatki na publiczne systemy emerytalne (w tym większość świadczeń publicznych zapewniających dochód zastępczy dla osób w wieku 55 lub więcej lat, lecz z wyłączeniem wydatków emerytalno-rentowych z filaru kapitałowego ustawowych systemów emerytalno-rentowych), przed opodatkowaniem. * udział nieistotny