PRZEGL Nr 2 EPIDEMIOL 2005; Wyk³adniki 59:439 446 autoagresji wobec œlinianek i stawów 439 Joanna Jab³oñska, *Jakub Z¹bek NOWE WYK ADNIKI AUTOAGRESJI WOBEC ŒLINIANEK I STAWÓW U OSÓB ZAKA ONYCH HCV Klinika Hepatologii i Nabytych Niedoborów Immunologicznych, Instytut Chorób ZakaŸnych i Paso ytniczych AM w Warszawie Kierownik: Janusz Cianciara *Zak³ad Mikrobiologii i Serologii Instytutu Reumatologii Kierownik: Jakub Z¹bek U 35 chorych zaka onych HCV z bólami miêœni stawów oznaczano: autoprzeciwcia³a przeciw filagrynie, czynniki reumatoidalne, kr¹ ¹ce kompleksy immunologiczne, przeciwcia³a przeciwj¹drowe, przeciwcia³a anty-ssa i przeciwko fodrynie. Wyniki badañ przedstawiono w korelacji z obrazem klinicznym choroby. S³owa kluczowe: HCV, anty-ccp, przeciwcia³a przeciwko fodrynie, artralgia Key words: HCV, anti-ccp, anti-fodrin Ab, arthralgia WSTÊP Wirus zapalenia w¹troby typu C (HCV) jest nie tylko przyczyn¹ uszkodzenia w¹troby, lecz tak e licznych objawów pozaw¹trobowych. Patologie pozaw¹trobowe zwi¹zane z zaka eniem HCV to miêdzy innymi: krioglobulinemia, b³oniasto-rozplemowe i b³oniaste zapalenie k³êbuszków nerkowych, zapalenie naczyñ, limfocytarne zapalenie œlinianek, zapalenie tarczycy, prawdopodobnie ch³oniaki z limfocytów B i wiele innych (1). Wiêkszoœæ tych zaburzeñ ma u swego pod³o a mechanizmy immunologiczne. U wielu pacjentów zaka onych HCV wystêpuj¹ tak e niespecyficzne dolegliwoœci takie jak mêczliwoœæ, bóle miêœni i stawów o ró nym nasileniu. Bóle miêœni i stawów s¹ czêsto zwi¹zane z zaburzeniami immunologicznymi wystêpuj¹ w pocz¹tkowych okresach zaka eñ bakteryjnych i wirusowych, w stanach przebiegaj¹cych z wystêpowaniem kompleksemii i uwalnianiem mediatorów zapalenia. U osób zaka onych HCV objawy te mog¹ wynikaæ z samego zaka- enia lub byæ spowodowane niezwi¹zan¹ z tym wirusem przyczyn¹. Wa nym zagadnieniem, wci¹ nie do koñca poznanym, jest odró nienie tych dwóch grup chorych miêdzy innymi z uwagi na kwalifikacjê do leczenia przeciwwirusowego. Podstawowym lekiem w terapii zaka enia HCV jest interferon alfa limfokina, która wywiera ró norodny immunomoduluj¹cy wp³yw na uk³ad odpornoœciowy i mo e nasilaæ choroby przebiegaj¹ce z autoimmunizacj¹. Terapia taka mo e zaostrzyæ autoimmunologiczny komponent choroby lub przynieœæ dobre efekty u chorych, u których artropatia zale y od zaka enia HCV (2).

J Jab³oñska, J Z¹bek 440 Nr 2 Chorob¹ uk³adow¹ przebiegaj¹c¹ z zajêciem stawów jest reumatoidalne zapalenie stawów (RZS). Kryteria rozpoznawania RZS obejmuj¹ 5 objawów klinicznych: sztywnoœæ porann¹ stawów, zapalenie co najmniej 3 stawów, zapalenie stawów rêki, symetryczne zapalenie stawów (które to objawy trwaj¹ co najmniej 6 tygodni) i obecnoœæ guzków reumatoidalnych. Pozosta³e dwa kryteria to zmiany radiologiczne i obecnoœæ czynnika reumatoidalnego (RF). Rozpoznanie RZS mo na postawiæ, gdy spe³nione s¹ co najmniej 4 z wymienionych powy ej kryteriów (3). U osób zaka onych HCV, nawet w przypadkach z wyraÿnym zajêciem stawów, najczêœciej mo na stwierdziæ najwy ej 2-3 kryteria diagnostyczne RZS (4). Nadal prowadzone s¹ badania nad znalezieniem markerów, które pozwoli³yby na rozpoznanie RZS, zw³aszcza we wczesnym stadium lub w postaciach nietypowych. Do dzisiaj najwiêksze znaczenie ma wykryty przez Walera i Rosego w 1949 roku czynnik reumatoidalny klasy IgM, tak zwany klasyczny czynnik reumatoidalny. Czynnik reumatoidalny to przeciwcia³o reaguj¹ce z fragmentem Fc zmienionej ludzkiej immunoglobuliny G. RZS zosta³ podzielony na postaæ seropozytwn¹ i seronegatywn¹ w oko³o 20-30% przypadków potwierdzonego klinicznie RZS nie wykrywa siê RF-IgM (5). Jednak RF-IgM mo e wystêpowaæ tak e w chorobach zakaÿnych, zw³aszcza w sytuacji d³ugotrwa³ej stymulacji uk³adu immunologicznego, jaka ma miejsce w przebiegu przewlek³ych zaka eñ. U pacjentów zaka onych HCV wykrywa siê go w oko³o 20% przypadków (6). Ostatnio zaczêto wykorzystywaæ w diagnostyce RZS przeciwcia³a dla antygenów z grupy cytokeratyn, a œciœlej filagryn. S¹ to bia³ka filamentów poœrednich cytoszkieletu. S¹ one znane równie jako przeciwcia³a przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi (anty-ccp). Wystêpuj¹ one w 80-100% przypadków RZS, a ich miana mog¹ korelowaæ ze stopniem nasilenia choroby (6,7). U osób zaka onych HCV czêsto opisywane s¹ zmiany w œliniankach, zazwyczaj o charakterze zapalenia limfocytarnego, niekiedy prowadz¹ce do wyst¹pienia objawów zespo³u Sjögrena. U 15-50% pacjentów zaka onych HCV stwierdzano zespó³ suchoœci b³on œluzowych jamy ustnej, zazwyczaj przebiegaj¹cy bez kseroftalmii (8). W diagnostyce zespo³u Sjögrena wykorzystywane s¹ dwa autoprzeciwcia³a markerowe: anty-ssa i anty-ssb. Wystêpuj¹ one w 90% przypadków pierwotnego i 60% wtórnego zespo³u Sjögrena. Nowym przeciwcia³em markerowym w diagnostyce tego zespo³u jest przeciwcia³o przeciwko alfa-fodrynie. Jest to podjednostka bia³ka wchodz¹cego w sk³ad cytoszkieletu komórek œlinianek. Ze wstêpnych doniesieñ wynika, e przeciwcia³a te maj¹ znaczenie prognostyczne i ich obecnoœæ mo e wyprzedzaæ pojawienie siê objawów (9). CELE I ZA O ENIA PRACY Celem niniejszej pracy by³a ocena czêstoœci wystêpowania markerów nieprawid³owej odpowiedzi immunologicznej, w tym nowych markerów autoimmunologicznego uszkodzenia stawów i œlinianek (przeciwcia³a anty-ccp i przeciwko fodrynie) w grupie pacjentów zaka onych HCV, z dolegliwoœciami ze strony uk³adu ruchu. GRUPA BADANA Badano 35 pacjentów przebywaj¹cych pod opiek¹ Kliniki Hepatologii i Nabytych Niedoborów Immunologicznych AM w Warszawie, dobranych pod k¹tem wystêpowania

Wyk³adniki autoagresji wobec œlinianek i stawów Nr 2 441 przewlek³ych bólów miêœni i stawów. By³o wœród nich 30 kobiet i 5 mê czyzn. Œrednia wieku wynosi³a 45 lat (20-65 lat). U szeœciu osób stwierdzano marskoœæ w¹troby. Szeœæ osób by³o w przesz³oœci, nieskutecznie leczonych interferonem. METODYKA Objawy pozaw¹trobowe oceniano na podstawie badania przedmiotowego i podmiotowego oraz ankiety wype³nianej przez pacjentów. Badania immunologiczne i serologiczne by³y wykonywane w Zak³adzie Mikrobiologii i Serologii Instytutu Reumatologii ( kierownik: dr hab. Jakub Z¹bek). Krioglobuliny oznaczano w oparciu o ich zdolnoœæ do odwracalnej precypitacji w temp. 4 C. Po odwirowaniu w 37 C, surowicê przechowywano przez 4-6 dni w temp. +4 C. Jeœli stwierdzono pojawienie siê zmêtnienia, próbówkê wstawiano do cieplarki na 1-2 godziny, po czym porównywano z drug¹ próbówk¹, przechowywan¹ ca³y czas w +4 C. Je eli surowica w temp. 37 C stawa³a siê klarowna lub nastêpowa³o rozpuszczenie osadu, stwierdzano wystêpowanie w badanej surowicy krioglobulin. Iloœæ bia³ka w krioprecypitacie wyliczano na podstawie ekstynkcji próbki metod¹ Kalckara. Czynniki reumatoidalne klasy IgG i IgA oznaczano przy u yciu komercyjnych testów enzymatycznych firmy Cogent Diagnostics. Obecnoœæ czynnika reumatoidalnego klasy IgM badano testem enzymatycznym firmy Wampole Laboratories. Autoprzeciwcia³a przeciwj¹drowe wykrywano metod¹ immunofluorescencyjn¹. Jako substrat tkankowy stosowano skrawki w¹troby szczura i ludzkie komórki nab³onkowe Hep2. Przeciwcia³a skierowane przeciwko antygenowi mitochondrialnemu (AMA-M 2 ) dehydrogenazie kwasu pirogronowego, badano metod¹ ELISA na p³ytkach Aesculisa AMA- M 2 firmy Pointe Scientific. Przeciwcia³a przeciwko cyklicznemu cytrulinowanemu peptydowi (epitopowi filagryny) badano metod¹ ELISA na p³ytkach Anti-CCP-ELISA (IgG) firmy Euroimmun. Przeciwcia³a przeciwko antygenowi SSA i a-fodrynie wykonano metod¹ ELISA na p³ytkach firmy Pointe Scientific typu Aesculisa Anti-Fodrin-Check i Aesculisa SSA. Kr¹ ¹ce kompleksy immunologiczne wi¹ ¹ce komplement oznaczano testem ELISA CIC-C 1 q Enzyme Immunoassay Kit firmy Quidel. WYNIKI W grupie 35 osób z dolegliwoœciami ze strony stawów, u 5 osób wystêpowa³y okresowo obrzêki kilku stawów. U dwóch chorych obserwowano izolowane obrzêki i zapalenie stawu kolanowego. Sztywnoœæ poranna wystêpowa³a u 8 osób. Szeœæ osób mia³o plamicê na podudziach typow¹ dla vasculitis zwi¹zanego z krioglobulinemi¹. Trzy osoby mia³y polineuropatiê obwodow¹. U dwóch by³a ona zwi¹zana z krioglobulinemi¹. U jednej pacjentki wystêpowa³o zapalenie naczyniówki oka. U 6 osób wystêpowa³ zespó³ nerczycowy, w tym u 5 b³oniasto-rozplemowe zapalenie k³êbuszków nerkowych potwierdzono biopsj¹ nerki. 13 osób skar y³o siê na uczucie suchoœci w jamie ustnej, w tym jedna tak e na kseroftalmiê. l Obecnoœæ krioglobulin stwierdzono u 18 osób (51%). l U 12 osób (34%) wykryto obecnoœæ czynników reumatoidalnych, w co najmniej jednej klasie. RF-IgA nie znaleziono w adnej z badanych surowic, RF-IgG w 7, RF-IgM w 11.

J Jab³oñska, J Z¹bek 442 Nr 2 Tabela I. Table I. Markery immunologiczne w badanej grupie pacjentów Immunologic markers in estimated group of patients Ã.5,2à D&&3à 5)Ã,J*à 5)Ã,J0à $1$à &&,à D66$à DIRGU\QDà ': $.à à à à à à à à à 60à à à à à à à à à 0.à à à à à à à à à (.à à à à à à à à à -'à à à à à à à à à %=à à à à à à à à à (.à à à à à à à à à ( à à à à à à à à à à à à à à à à à à +.à à à à à à à à à - à à à à à à à à à (-à à à à à à à à à -*à à à à à à à à à %*à à à à à à à à à ()à à à à à à à à Ã.3à à à à à à à à à *2à à à à à à à à à '0à à à à à à à à à --à à à à à à à à à %/à à à à à à à à à $%à à à à à à à à à /-à à à à à à à à à -.à à à à à à à à à 0àà à à à à à à à à LQQLà à à à à à à à à KRIO obecnoœæ krioglobulin a-ccp przeciwcia³a przeciwko filagrynie RF czynnik reumatoidalny (w klasie IgG i IgM) ANA przeciwcia³a przeciwj¹drowe CCI kr¹ ¹ce kompleksy immunologiczne (oznaczenie C 1 q) a-ssa przeciwcia³a anty-ssa a-fodryna przeciwcia³a przeciwko fodrynie * u pozosta³ych pacjentów nie znaleziono adnego z badanych markerów KRIO cryoglobulins a-ccp anti-filagrin antibodies RF rheumatoid factor (In class IgG and IgM) ANA antinuclear antibodies CCI circulating immune complexes (C1q) a-ssa anti-ssa antibodies a-fodrin anti-fodrin antibodies * in other patients none markers were found

Wyk³adniki autoagresji wobec œlinianek i stawów Nr 2 443 l U 6 pacjentów (17%) stwierdzono wystêpowanie kr¹ ¹cych kompleksów immunologicznych wi¹ ¹cych komplement. Obecnoœæ RF-IgM i kompleksów immunologicznych by³a zwi¹zana z wystepowaniem krioglobulinemii. l U 11 osób (31%) stwierdzono obecnoœæ przeciwcia³ przeciwj¹drowych w mianie co najmniej1:100, w tym u 3 osób miano przeciwcia³ wynosi³o 1:160. l U wiêkszoœci chorych w surowicy stwierdzono obecnoœæ przeciwcia³ przeciwko nieokreœlonym sk³adnikom cytoplazmy komórek Hep-2, daj¹cym drobnoplamisty lub w³ókienkowaty mieszany typ œwiecenia. W jednym przypadku potwierdzono obecnoœæ przeciwcia³ dla antygenu cytoplazmatycznego AMA-M 2. l Przeciwcia³a przeciwko fodrynie stwierdzono u jednej osoby, zaœ przeciwcia³a anty- SSA u dwóch innych osób. Wszystkie te osoby mia³y zespó³ suchoœci b³on œluzowych jamy ustnej bez kseroftalmii oraz nasilone bóle stawów. l U osób z najbardziej nasilonymi dolegliwoœciami ze strony stawów wykrywano kilka badanych markerów jednoczeœnie. l U 10 osób nie stwierdzono obecnoœci adnego z badanych markerów. Wszystkie te osoby mia³y s³abo nasilone bóle miêœni i/lub stawów bez obrzêków, sztywnoœci porannej i innych dolegliwoœci. Nie stwierdzono korelacji wystêpowania badanych markerów immunologicznych z zaawansowaniem choroby w¹troby. Wystêpowanie nieprawid³owych markerów immunologicznych w badanej grupie chorych przedstawia tabela I. DYSKUSJA Wiêkszoœæ chorych w badanej grupie, dobranej pod k¹tem wystêpowania bólów miêœni i stawów, stanowi³y kobiety. Nie jest to przypadek autoimmunizacja wystêpuje czêœciej u kobiet. Zwraca uwagê, e u wiêkszoœci pacjentów wystêpowa³o kilka objawów takich jak bóle stawów, suchoœæ œluzówek, zmiany skórne i nefropatia jednoczeœnie. Wiêkszoœæ tych objawów ma etiologiê immunologiczn¹. Poœrednio mo e to przemawiaæ za tym, e nieprawid³owoœci immunologiczne w zaka eniu HCV zale ¹ od predyspozycji genetycznych danego pacjenta, a nie cech wirusa (1). U wiêkszoœci pacjentów ocenianych w niniejszej pracy, w badaniu przedmiotowym nie stwierdzano cech zapalenia stawów: obrzêku, zaczerwienienia, wysiêku. Tylko u dwóch pacjentek wystêpowa³y nawracaj¹ce zmiany wysiêkowe i zapalne w stawach kolanowych. U 8 osób wystêpowa³a sztywnoœæ poranna stawów u wszystkich wystêpowa³ RF-IgM, a u jednej przeciwcia³a przeciwko filagrynie. U 12 osób (34%) wykryto obecnoœæ czynników reumatoidalnych, w co najmniej jednej klasie. RF-IgA nie znaleziono w adnej z badanych surowic, RF-IgG w 7, RF-IgM w 11. Wysokie miana RF korelowa³y w badanej grupie chorych z nasileniem dolegliwoœci ze strony miêsni i stawów. Przeciwcia³a przeciwko filagrynie wykryto tylko u jednej osoby 64-letniej kobiety z klinicznymi objawami marskoœci w¹troby. U pacjentki tej stwierdzano tak e wysokie miana RF IgM i IgG, sztywnoœæ porann¹ stawów oraz symetryczne zapalenie drobnych stawów d³oni i stóp. Dolegliwoœci pojawi³y siê oko³o rok przed wykonaniem badañ. Prawdopodobnie u tej chorej, od wielu lat zaka onej HCV, rozwinê³o siê reumatoidalne zapalenie stawów. Badanie przeciwcia³ przeciwko filagrynie mo e byæ pomocne w ró nicowaniu artropatii zale nej od HCV i RZS (7,10).

J Jab³oñska, J Z¹bek 444 Nr 2 Obecnoœæ przeciwcia³ przeciwj¹drowych wykryto w 11 z 35 badanych surowic (37%). Jest to odsetek wy szy ni podawane w piœmiennictwie (1,11). Nale y jednak zaznaczyæ, e badani pacjenci byli dobrani pod k¹tem wystêpowania dolegliwoœci, które mog¹ byæ zwi¹zane z nieprawid³owymi reakcjami immunologicznymi. Miano przeciwcia³ u 8 osób wynosi³o 1:100, czyli nie by³o klinicznie istotne. Typ œwiecenia by³ w 8 przypadkach plamisty. U czêœci pacjentów z przewlek³ym zapaleniem w¹troby typu C mo na wykryæ obecnoœæ w surowicy przeciwcia³ przeciwtkankowych oraz towarzysz¹ce choroby z autoagresji. W badanej grupie u wiêkszoœci chorych znaleziono w surowicy przeciwcia³a przeciwko nieznanemu sk³adnikowi cytoplazmy. Iloœæ epitopów w cytoplazmie komórek jest ogromna. Znanych jest oko³o 150 autoantygenów cytoplazmatycznych. Mog¹ byæ to elementy mitochondriów, licznych enzymów, cytoszkieletu, rybosomalne bia³ko P lub histydynot0rna transferazy. Tylko w jednej z badanych surowic stwierdzono, e aktywnoœæ ta skierowana jest przeciwko mitochondriom. Autoimmunizacja mo e byæ zwi¹zana z wystêpowaniem krzy owej reaktywnoœci antygenowej pomiêdzy HCV a antygenami enzymów z grupy cytochromów. Niektóre szczepy wirusa maj¹ wspólny epitop z cytochromem P-450 z rodziny II D6. Jest to bia³ko, przeciwko któremu skierowane s¹ przeciwcia³a antylkm1 (5). Spostrze enie to wymaga dalszych badañ. Krioglobulinemia w badanej grupie chorych by³a stwierdzana czêœciej ni w ogólnej populacji osób zaka onych HCV u 51% vs 35% (1,12). W badanym materiale wykazano siln¹ zale noœæ pomiêdzy wystêpowaniem krioglobulinemii i obecnoœci¹ RF IgM. Nie stwierdzono takiego zwi¹zku z wystêpowaniem RF w klasie IgG. Podkreœliæ nale y, e u 4 pacjentów z krioglobulinemi¹ nie znaleziono w surowicy aktywnoœci czynnika reumatoidalnego. Czêsto wystêpowa³y tak e, inne ni bóle stawów objawy kliniczne krioglobulinemii najczêœciej w postaci zmian skórnych i zespo³u nerczycowego. W badanej grupie u 11 osób (31%) wystêpowa³y zmiany skórne zwi¹zane z zapaleniem naczyñ w postaci plamicy i wybroczyn na podudziach. U 3 osób (w tym u jednej bez krioglobulinemii) stwierdzono czuciowo-ruchow¹ polineuropatiê obwodow¹. W surowicy 6 pacjentów (17%) stwierdzono obecnoœæ kompleksów immunologicznych wi¹ ¹cych dope³niacz. Nie wykazano korelacji pomiêdzy ich wystêpowaniem a nasileniem objawów klinicznych. Kompleksy takie mog¹ dzia³aæ jako superantygeny, powoduj¹c syntezê IgM, nie reaguj¹cych z wirusem, lecz maj¹cych aktywnoœæ czynnika reumatoidalnego. Powstaj¹ce w wyniku ich dzia³ania kompleksy immunologiczne mog¹ aktywowaæ uk³ad dope³niacza i braæ udzia³ w fizjologicznej odpowiedzi immunologicznej na zaka enia. Kompleksy immunologiczne usuwane s¹ przez system fagocytuj¹cych mononuklearów uk³adu siateczkowo-œródb³onkowego w¹troby i œledziony, zw³aszcza komórki Kupffera. U szeœciu chorych z nasilonymi bólami stawów by³o prowadzone leczenie przeciwwirusowe preparatami interferonu. U czêœci pacjentów, u których wystêpowa³a przejœciowa eliminacja HCV-RNA, podczas tego leczenia zmniejsza³y siê dolegliwoœci ze strony stawów. Dobre efekty stosowania interferonu alfa w leczeniu pacjentów z zaburzeniami immunologicznymi w przebiegu zaka enia HCV dodatkowo potwierdzaj¹ rolê wirusa w ich powstawaniu (1). Sam interferon teoretycznie móg³by stymulowaæ patologiczne zjawiska immunologiczne, wiêc fakt, e wywiera pozytywny wp³yw na objawy krioglobulinemii sugeruje, e gra tu rolê jego dzia³anie przeciwwirusowe.

Wyk³adniki autoagresji wobec œlinianek i stawów Nr 2 445 Pomimo czêstego wystêpowania zespo³u suchoœci œluzówek jamy ustnej (u 13 osób, co stanowi 37%), tylko u 3 osób znaleziono markery autoagresji wobec œlinianek. SSA wystêpowa³y u dwóch osób, przeciwcia³a przeciwko fodrynie u innej. Sugeruje to inn¹ ni w zespole Sjögrena etiologiê uszkodzenia œlinianek u osób zaka onych HCV (8). U dziesiêciu chorych nie znaleziono adnego z badanych markerów immunologicznych. By³y to osoby z najs³abiej wyra onymi dolegliwoœciami, co potwierdza zwi¹zek badanych markerów z wystêpowaniem objawów klinicznych (12). Przedstawione wyniki maj¹ charakter wstêpnego doniesienia. Ocena serologicznych wyk³adników uszkodzenia stawów i œlinianek oraz innych zaburzeñ immunologicznych bêdzie prowadzona w badaniach na wiêkszej grupie chorych. WNIOSKI 1. Bóle stawów i artropatie w zaka eniu HCV, pomimo czêstego wystêpowania RF IgM i obrazu klinicznego zbli onego do RZS, wynikaj¹ z odmiennych mechanizmów. Mog¹ byæ one zwi¹zane z wystêpowaniem krioglobulinemi i/lub kr¹ ¹cych kompleksów immunologicznych. 2. Przeciwcia³a przeciwko filagrynie, które s¹ bardziej specyficzne dla RZS, w zaka- eniu HCV wystêpuj¹ rzadko w ró nicowaniu artropatii powinno siê wykonaæ ich oznaczenie. 3. W grupie chorych zaka onych HCV z zespo³em suchoœci œluzówek rzadko wykrywa siê autoprzeciwcia³a przeciwko fodrynie i SSA. Przyczyna wystêpowania tych objawów w zaka eniu HCV wydaje siê byæ odmienna ni w klasycznym zespole Sjögrena. J Jab³oñska, J Z¹bek NEW MARKERS OF AUTOIMMUNITY AGAINST JOINTS AND SALIVARY GLANDS IN HCV INFECTED PATIENTS SUMMARY Objective: In 35 HCV infected patients with arthralgia and myalgia prevalence of anti-fodrin antibodies and anti-flilagrin antibodies was estimated in comparison with other immunologic markers (ANA, krioglobulinemia, CCI, RF, anti-ssa) and clinical symptoms. Results: Anti-filagrin antibodies were fund in one case. Anti-fodrin Ab in two cases. Cryoglobulins, CCI, RF were frequent in estimated group. Many patients had different symptoms simultanously. In 10 persons without serological markers clinical symptoms were the weakest. Conclusions: In HCV infected patients arthralgias have different mechanism than in rheumatoid arthritis although RF IgM is freguently found. Patients have often cryoglobulinemia and complexemia. Anti-SSA and anti-fodrin antibodies are rare in HCV-infected patients. Sicca syndrome in HCV infection is frequent, but etiology is probably different than in classic Sjögren s syndrome.

J Jab³oñska, J Z¹bek 446 Nr 2 PIŒMIENNICTWO 1. Cacoub P, Poynard T, Ghillani P, i in. Extrahepatic manifestations of chronic hepatitis C. MUL- TIVIRC Group. Arthritis Rheum 1999;42:2204-12. 2. Wilson LE, Widman D, Dikman SH, i in. Autoimmune disease complicating antiviral therapy for hepatitis C virus infection. Semin Arthritis Rheum 2002; 32:163-73. 3. Filipowicz-Sosnowska A, Stanis³awska-Biernat E, Zubrzycka-Sienkiewicz A. Standardy diagnostyczno-terapeutyczne w najczêstszych chorobach reumatycznych. Reumatoidalne zapalenie stawów. Reumatologia 2000;38 Supl 1:7-15. 4. Rivera J, Garcia-Monforte A, Pineda A, i in. Arthritis in patients with chronic hepatitis C virus infection. J Rheumatol 1996;23:979-83. 5. Z¹bek J. Wartoœæ diagnostyczna oraz wa niejsze metody oznaczania autoprzeciwcia³ w diagnostyce ró nicowej uk³adowych chorób tkanki ³¹cznej. Polskie Archiwum Med Wewn 2004, 112:347-50. Materia³y XXXV Zjazdu Towarzystwa Internistów Polskich. 6. Kessel A, Rosner I, Zuckerman E, i in. Use of antikeratin antibodies to distinguish between rheumatoid arthritis and polyarthritis associated with hepatitis C infection. J Rheumatol 2000; 27:610-2. 7. Vossenaar ER, van Venrooij WJ. Anti-CCP antibodies, a highly specific marker for (early) rheumatoid arthritis. Clin Applied Immunol Rev 2004;4:239-62. 8. Ramos-Casals M, Garcia-Carrasco M, Zeron MPB, i in. Viral etiopathogenesis of Sjögren s syndrome: role of hepatitis C virus. Autoimmunity Rev 2002;1:238-43. 9. Ulbricht KU, Schmidt RE, Witte T. Antibodies against alpha-fodrin in Sjögren s syndrome. Autoimmunity Rev 2003;2:109-13. 10. Rosner I, Rozenbaum M, Toubi E, i in. The case for hepatitis C arthritis. Semin Arthritis Rheum 2004;33(6):375-87. 11. Jab³oñska J, Z¹bek J, och T, i in. Krioglobulinemia u chorych zaka onych wirusem zapalenia w¹troby typu C. Czêœæ I wybrane aspekty immunologiczne. Hepatologia Polska 2000;6:165-170. 12. Jab³oñska J, Z¹bek J, Koz³owska J, i in. Krioglobulinemia u chorych zaka onych wirusem zapalenia w¹troby typu C. Czêœæ II wybrane aspekty kliniczne. Hepatologia Polska 2000;6:165-170. Adres autora: Joanna Jab³oñska Klinika Hepatologii i Nabytych Niedoborów Immunologicznych AM w Warszawie ul. Wolska 37, 01-201 Warszawa tel. (22) 33 55 340, fax (22) 631 05 35 e-mail: liver@zigzag.pl