KRAKÓW IMPACT. www.krakowimpact.pl

KRAKÓW IMPACT Sterowanie przemysłem spotkań w Krakowie: ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii. Warsztaty szkoleniowo-konsultacyjne Kraków, 23 24 listopada 2012 r. Materiały szkoleniowe Projekt współfinansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej www.krakowimpact.pl

KRAKÓW IMPACT Sterowanie przemysłem spotkań w Krakowie: ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii. Warsztaty szkoleniowo-konsultacyjne Kraków, 23 24 listopada 2012 r. Materiały szkoleniowe

Materiały przygotowane merytorycznie przez Zespół Badawczy Fundacji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie we współpracy z Instytutem Turystyki Uniwersytetu Nauk Stosowanych Zachodniej Szwajcarii HES-SO Valais, Biurem Kongresów UMK i Krakowskim Biurem Festiwalowym.

Spis treści 5 Informacja o projekcie 5 Cele projektu i korzyści dla branży 6 Definicje terminów przyjętych i wykorzystywanych w badaniu 8 Mnożnikowe efekty turystyki istota i logika liczenia 10 Badania ekonomicznego wpływu turystyki na gospodarkę wybrane podejścia metodyczne 12 Genewa destynacja turystyki biznesowej 14 Nowe badania dotyczące wpływu ekonomicznego na rozwój ekonomiczny kantonu Genewa 15 Badania POT i znaczenie tegorocznych wyników dla miasta Krakowa i projektu 18 Zespół projektowy notki biograficzne

podziękowania Zespół projektowy pragnie podziękować następującym osobom z branży przemysłu spotkań za poświęcony na tym etapie projektu czas; ich cenne uwagi merytoryczne oraz propozycje modyfikacji formularzy ankietowych będą wykorzystywane w dalszych etapach projektu. Anna Jędrocha, Prezes Symposium Cracoviense (rekomendowana firma PCO), Prezes Krakowskiej Izby Turystyki Ewa Woch, Wiceprezes Targów w Krakowie (rekomendowana firma PCO) Agata Osiak, Dyrektor ds. Sprzedaży i Marketingu Sheraton Kraków Hotel Jacek Legendziewicz, Prezes Jordan Group (Hotel Galaxy, Biuro Kongresów Jordan rekomendowana firma PCO)

Kraków Impact Materiały dla uczestników 5 Informacja o projekcie Cele projektu i korzyści dla branży Nazwa projektu Sterowanie przemysłem spotkań w Krakowie: ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii. Opis projektu Z roku na rok znaczenie krakowskiego przemysłu spotkań wydaje się rosnąć. Można tak wnioskować choćby na podstawie liczby kongresów i konferencji organizowanych w naszym mieście. W wyniku kilkuletniej współpracy Biura Kongresów UMK z Fundacją Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz Krakowskim Biurem Festiwalowym zdecydowano się ubiegać o pozyskanie zewnętrznych środków finansowych na przeprowadzenie analizy faktycznego znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie. Przygotowany wniosek projektowy znalazł się na pierwszym miejscu listy rankingowej wniosków zakwalifikowanych do sfinansowania. Uzasadnienie merytoryczne, przyjęta metodyka badań oraz doświadczenia partnerów z Polski i Szwajcarii potwierdziły wysoką wartość przedsięwzięcia i rzetelność planowanych prac. Głównym celem projektu jest ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii. Projekt realizuje cele Funduszu Partnerskiego: promowanie, tworzenie i wzmacnianie partnerstwa poprzez wymianę dobrych praktyk i know-how między polskimi jednostkami samorządu terytorialnego (Gmina Miejska Kraków, Urząd Miasta Krakowa lider projektu) i instytucjami (Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie i Krakowskie Biuro Festiwalowe partnerzy projektu) a instytucjami szwajcarskimi (Uniwersytet Nauk Stosowanych Zachodniej Szwajcarii (HES-SO Valais partner projektu). W 2009 r. Biuro Kongresów Urzędu Miasta Krakowa w porozumieniu z kluczowymi podmiotami związanymi z przemysłem spotkań w Krakowie rozpoczęło proces analizy liczby oraz struktury organizowanych w naszym mieście grupowych spotkań biznesowych. Badania były prowadzone w tym samym czasie, gdy Poland Convention Bureau Polskiej Organizacji Turystycznej oraz regionalne biura kongresów z wiodących ośrodków metropolitalnych w Polsce rozpoczęły podobne działania. Aby zmienić stereotypowe przekonanie o niewielkim znaczeniu przemysłu spotkań dla gospodarki, potrzebne są konkretne, wiarygodne dane pokazujące korzyści płynące z tej gałęzi gospodarki dla miast, regionów czy kraju. Przedstawiciele branży turystycznej (także z Krakowa) powszechnie utrzymują, że za mało uwagi poświęca się wspieraniu turystyki biznesowej; te opinie nie są jednak uzasadnione odpowiednimi danymi dowodzącymi wagi i wkładu tej branży w gospodarkę miasta. Brak takich danych wynika z faktu, że do 2011 r. właściwie nie podjęto odpowiednich działań zmierzających do ich opracowania! Zebranie ich i przeprowadzenie analizy dla Krakowa stało zatem u podstaw przedsięwzięcia, które realizujemy, a którego sukces zależy w dużej mierze od pomyślnej współpracy z branżą. Celem projektu Sterowanie przemysłem spotkań w Krakowie: ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii jest dostarczenie kluczowym instytucjom i organizacjom z naszego miasta wiedzy dotyczącej roli lokalnego przemysłu spotkań w gospodarce Krakowa. Realizacja tak zakreślonego celu nastąpi właśnie poprzez analizę i późniejszy monitoring tutejszego przemysłu spotkań. Kraków zabiega w ostatnich latach o silną pozycję w krajowych i międzynarodowych rankingach w tej dziedzinie. Miasto kreuje obraz atrakcyjnej, przygotowanej infrastrukturalnie i profesjonalnej destynacji, doskonałego miejsca spotkań dla światowych stowarzyszeń, organizacji i korporacji, a także dla podmiotów krajowych. Systematycznie budowany wizerunek stolicy Małopolski można obecnie wzmocnić poprzez pokazanie całemu krajowi i międzynarodowemu otoczeniu przedsięwzięcia opartego na doświadczeniach Szwajcarii, dającego

6 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie merytoryczne argumenty dla nowych inwestycji w Krakowie i tworzącego jeszcze lepszy klimat dla prywatnych inicjatyw w przemyśle spotkań. Projekt w swojej istocie jest skierowany do podmiotów osadzonych w przemyśle spotkań. Wśród korzyści, jakich im dostarcza, wyliczmy: informacje o znaczeniu tego przemysłu w Krakowie szczególnie przydatne podczas tworzenia biznesplanów dla nowych inwestycji istotnych dla branży, przygotowanie konkretnych danych o znaczeniu lokalnego przemysłu spotkań dla zarządów krakowskich izb, stowarzyszeń i organizacji związanych z turystyką i usługami, wykorzystanie pozyskanych danych jako argumentu podczas tworzenia przyszłych strategii rozwoju miasta, strategii sektorowych i horyzontalnych, w przyszłym Małopolskim Regionalnym Programie Operacyjnym, zapoznanie się z doświadczeniami działań prowadzonych w przemyśle spotkań w Szwajcarii, ze specyfiką tego kraju i z uwarunkowaniami rozwoju tego przemysłu, wykorzystanie dobrych szwajcarskich praktyk w działalności poszczególnych podmiotów przemysłu spotkań, możliwość aktywnego włączenia się w działania projektowe oferujące uczestniczącym firmom których liczba jest ograniczona z uwagi na metodykę projektu dostęp do opracowanych wyników analiz (przed oficjalną publikacją raportu końcowego), udział w spotkaniach, warsztatach oraz konferencjach organizowanych w ramach projektu, podczas których pracownicy firm zyskują możliwość poszerzenia swojej wiedzy w zakresie objętym działaniami, zwiększenie popularności krakowskich obiektów konferencyjnych i pośredników w kraju i w Europie dzięki promocji projektu poświęconego przemysłowi spotkań, lepsza wymiana informacji, pozwalająca na koordynację działań rozwojowych w przemyśle spotkań, umieszczenie informacji o uczestnictwie firmy w projekcie (nazwisko osoby reprezentującej, adres witryny internetowej, logo firmy) na stronie projektu oraz w końcowym raporcie. Definicje terminów przyjętych i wykorzystywanych w badaniu DMC (ang. Destination Management Companies) firmy organizatorskie, które działają w miejscu docelowym spotkania (incoming agent). Dysponują szczegółową wiedzą na temat miejsca odbywania się imprezy, współpracują z lokalnymi dostawcami usług w celu zapewnienia noclegów, transferów czy imprez towarzyszących. Najczęściej działają na zlecenie zagranicznych biur PCO lub klientów korporacyjnych. Konferencje i kongresy z punktu widzenia celu projektu wyodrębniono jedną kategorię spotkań organizowanych dla m.in: wymiany poglądów, rozpowszechnienia informacji, otwarcia dyskusji lub przekazania w określonym środowisku opinii na temat konkretnego problemu albo zagadnienia. W realizowanym przedsięwzięciu termin konferencje i kongresy określa spotkania typu: konferencje, kongresy, zjazdy, sympozja, seminaria i konwencje. Organizatorzy podróży motywacyjnych (ang. incentive travel offices) biura organizujące podróże motywacyjne dla pracowników firm w nagrodę za ich wyniki lub w celu zmotywowania ich do lepszej pracy, a także często w celu związania pracownika z firmą. Podróże motywacyjne (ang. incentives) ekskluzywne podróże organizowane do atrakcyjnych turystycznie regionów (zazwyczaj poza dużymi aglomeracjami miejskimi), finansowane przez pracodawców w celu nagrodzenia pracowników za wyniki oraz zmotywowania ich do lepszej i wydajniejszej pracy. PCO Profesjonalni Organizatorzy Konferencji i Kongresów (ang. Professional Congress Organizers) to podmioty gospodarcze zajmujące się organizacją i kompleksową obsługą konferencji, kongresów oraz innych spotkań grupowych. PCO działają na zlecenie firm, instytucji rządowych i stowarzyszeń. Przemysł spotkań (ang. meeting industry) to całość zjawisk i procesów związanych z organizacją spotkań na danym terenie w określonym czasie. Zastosowanie terminu przemysł podkreśla gospodarcze (i w konsekwencji społeczne) znaczenie przeprowadzania spotkań dla danego obszaru (miasta, regionu, kraju). Pojęciem zamiennie używanym w przyjętej terminologii jest

Kraków Impact Materiały dla uczestników 7 Rys. 1. Przemysł spotkań a turystyka biznesowa Uczestnictwo w targach i wystawach gospodarczych Udział w szkoleniach, kursach, warsztatach Podróże motywacyjne TURYSTYKA BIZNESOWA Turystyka kongresowa Indywidualne podróże służbowe Konferencje Konwencje Związane z umowami obsługi, montażu, napraw Kongresy Sympozja PRZEMYSŁ SPOTKAŃ Związane z penetracją nowych rynków Seminaria Związane z zawieraniem kontraktów Źródło: Opracowanie własne na podstawie: R. Seweryn, Zachowania uczestników turystyki kongresowej (na podstawie wyników badań ruchu turystycznego w Krakowie), Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie 2006, nr 704, s. 42. turystyka MICE, której nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: meetings, incentives, conventions, exhibitions/events. Przewoźnicy to podmioty segmentu profesjonalnych dostawców podróży służbowych reprezentowane przez: linie lotnicze, transport kolejowy, promowy, samochodowy, np. rent a car. Spotkanie/grupowe spotkanie biznesowe (ang. meeting) jest gromadzeniem się w jednym miejscu wielu ludzi w celu dyskutowania, debatowania, prezentowania poglądów i produktów, dzielenia się pomysłami i ideami oraz uczenia się i motywowania. Może to być jednorazowe spotkanie lub jedno z wielu o określonej częstotliwości według przyjętych wzorców typowych dla poszczególnych rodzajów: pod pojęciem spotkania w badaniu rozumiane są kongresy, konferencje, zjazdy, sympozja, seminaria, szkolenia, kursy, warsztaty, imprezy motywacyjne oraz targi i wystawy gospodarcze. Oznacza to, że w niniejszym projekcie termin grupowych spotkań biznesowych nie jest zawężany do kategorii spotkań firmowych/korporacyjnych. Spotkanie (zgodnie z CIC Convention Industry Council) musi spełniać następujące kryteria formalne: gromadzić co najmniej 10 uczestników na minimum cztery go dziny w wynajmowanym/zakontraktowanym obiekcie/miejscu. Spotkanie międzynarodowe w niniejszym projekcie rozumiane jako spotkanie, w którym bierze udział minimum 10 gości z co najmniej 3 różnych krajów, gdzie odsetek osób uczestniczących z zagranicy stanowi co najmniej 10% 1. Szkolenia imprezy, podczas których uczestnicy gromadzą się w określonym terminie i miejscu w celu doskonalenia swoich umiejętności lub uzyskania informacji na dany temat. Targi i wystawy (ang. fairs and exhibitions) imprezy o charakterze rynkowym, o określonym czasie trwania i częstotliwości, podczas których duża liczba firm prezentuje szeroki wachlarz produktów z jednej bądź kilku 1 Wartość przyjęta na podstawie doświadczeń branży z rynku krakowskiego.

8 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie branż i przeważnie dokonuje sprzedaży tych dóbr i usług w oparciu o przedstawioną ofertę. Targi i wystawy mogą być skierowane do przedstawicieli branżowych (B2B) lub do segmentu konsumentów (B2C). Turystyka biznesowa/podróże służbowe (ang. business travel and tourism) to podróże odbywane przez pracowników i inne osoby w ramach ich pracy, obejmujące uczestnictwo w spotkaniach, konferencjach, wystawach etc. Turystyka biznesowa jest zatem pojęciem szerszym niż przemysł spotkań (por. rys. 1). Opracowanie własne na podstawie raportu Przemysł spotkań w Krakowie w 2011 r. autorstwa: Berbeka J., Borodako K., Klimek K., Niemczyk A., Seweryn R., wyd. Fundacja UEK, Kraków 2011 r. Mnożnikowe efekty turystyki istota i logika liczenia Jedną z ważniejszych konsekwencji turystyki w miejscach docelowych podróży jest fakt, że wywołuje ona przekształcenia w lokalnej gospodarce napływa do niej kapitał, firmy notują wyższe obroty, powstają nowe miejsca pracy, zwiększają się dochody mieszkańców, a do budżetu wpływają wyższe podatki 2. Zmiany te są następstwem procesów i działań realizowanych przez miejscowe podmioty przedsiębiorstwa turystyczne, lokalne władze, mieszkańców oraz różnego rodzaju instytucje i organizacje związane z ruchem turystycznym. Podejmowane przez nie przedsięwzięcia zmierzają do zapewnienia odwiedzającym zarówno możliwości realizacji motywów podróży, jak i najlepszych warunków pobytu. Niezbędna okazuje się zwłaszcza odpowiednia lokalna sfera różnorodnych dóbr i usług turystycznych. Dążenie do jej dopasowania do zmieniających się (obecnie bardzo szybko) potrzeb i preferencji turystów, jak też zapotrzebowanie zgłaszane przez personel bezpośrednio i pośrednio obsługujący gości odwiedzających destynację wywołują rozwój kolejnych branż lokalnej gospodarki. Stąd też mówi się o tzw. mnożnikowych funkcjach turystyki. Pierwotnym impulsem ekonomicznego rozwoju obszaru recepcji (czyli mnożnikowych funkcji turystyki) są wydatki odwiedzających dane miejsce, które przepływając przez lokalną gospodarkę mnożą się i rozkładają na wiele jej branż (dziedzin) i podmiotów. Pieniądze te stanowią nowy, dodatkowy dochód, który jest niejako wpompowany z zewnątrz do układu gospodarczego terenu recepcji, a którego nie byłoby, gdyby turyści nie odwiedzili tej destynacji 3. Przyjmuje się, że model mnożnikowych efektów ekonomicznych z turystyki na danym obszarze można przedstawić za pomocą równania 4 : K = a + b + c, gdzie: K mnożnikowy efekt ekonomiczny z turystyki na danym obszarze, a efekt bezpośredni, b efekt pośredni, c efekt indukowany. Bezpośredni efekt ekonomiczny uzyskiwany jest w tej części lokalnej gospodarki, która bezpośrednio zaspokaja popyt turystów przyjeżdżających do danego miejsca. Wydatki odwiedzających na zakwaterowanie, wyżywienie, zwiedzanie, komunikację, pamiątki itd. to przychody miejscowych firm turystycznych oraz płace (dochody) zatrudnionych w nich pracowników (mieszkańców). Zatem każdy wzrost wydatków turystów (popytu turystycznego) to wzrost lokalnych zysków i płac. Pośredni efekt ekonomiczny obejmuje z kolei przychody tej części lokalnej gospodarki, która tylko pośrednio związana jest z turystyką. Mianowicie przedsiębiorstwa turystyczne uzyskane od turystów pieniądze przeznaczają na różnego rodzaju wydatki, tj. na: zakupy przedmiotów pracy koniecznych do dalszego działania (surowców i materiałów do przygotowania posiłków i napojów, środków czystości, gazu, prądu, usług obcych itd.), podatki do budżetu państwa oraz 2 A. Niemczyk, R. Seweryn, Mnożnik turystyczny w Polsce jako regionie Zjednoczonej Europy (próba pomiaru) [w:] Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2008, s. 259. 3 Kompendium wiedzy o turystyce, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Poznań 2002, s. 165. 4 S. Milne, Tourism and Economic Development in Vanuatu, Singapore Journal of Tropical Geography 1990, nr 11, s. 13.

Kraków Impact Materiały dla uczestników 9 ewentualne inwestycje (usługi budowlane, wyposażenie itp.), generujące dodatkowe miejsca pracy, a tym samym kolejne wpływy do lokalnych gospodarstw domowych. Jest rzeczą oczywistą, że wydatki te to: przychody lokalnych dostawców firm turystycznych i płace zatrudnionych w nich pracowników, wpływy do budżetu lokalnego (w części także centralnego) i płace zatrudnionych w nich pracowników, przychody przedsiębiorstw realizujących inwestycje i płace ich pracowników. Następnie dostawcy (kooperanci) przedsiębiorstw turystycznych za otrzymane pieniądze dokonują zakupów przedmiotów pracy u swoich dostawców, ci u swoich dostawców itd. Wszyscy oni płacą wynagrodzenia swoim pracownikom (stanowiące wpływy miejscowych gospodarstw domowych), opłacają podatki do budżetu oraz finansują swoje inwestycje (tworzące nowe miejsca pracy, czyli kolejne dochody miejscowej ludności). Łańcuch ten nie kończy się dopóty, dopóki popyt zgłaszany przez kolejnych dostawców może być zaspokojony przez producentów z danego obszaru. Nie sposób pominąć też faktu, że z lokalnego budżetu finansowane są inwestycje (drogi, mosty, parkingi itp.), które nie tylko generują przychody firm je realizujących i płace ich pracowników, ale także po uruchomieniu tworzą kolejne miejsca pracy, a tym samym wpływy lokalnych gospodarstw domowych. Warto ponadto podkreślić, że pośrednie dochody z turystyki, występujące wtedy, gdy podmioty obsługujące ruch turystyczny dokonują zakupów w innych dziedzinach gospodarki (różne branże przemysłu, transport, handel, usługi itd.), są wyższe od efektów bezpośrednich, czyli tych, które są uzyskiwane w gospodarce bezpośrednio zaspokajającej popyt turystyczny. I wreszcie indukowany efekt ekonomiczny to przychody tej części lokalnej gospodarki (niejednokrotnie niemal wszystkich jej dziedzin), która nie jest związana z turystyką, choć jej działalność zostaje pobudzona przez ruch turystyczny. Miejscowa ludność zatrudniona w przedsiębiorstwach turystycznych, w urzędach, jak też u kolejnych dostawców i w firmach realizujących inwestycje przeznacza bowiem swoje dochody na jedzenie, ubranie, utrzymanie domu, zakup sprzętu itp. Dzięki temu przychody odnotowują przedsiębiorstwa je produkujące i oferujące, czyli takie, które z turystyką pozornie nie mają nic wspólnego. Gdyby jednak nie początkowy wydatek turysty i tym samym płace obsługujących go bezpośrednio lub pośrednio pracowników, przychody tych firm nie zostałyby odnotowane. Co więcej, wzrastające dzięki wydatkom turystów dochody firm turystycznych i powiązanych z nimi w kolejnych ogniwach łańcucha firm nieturystycznych, jak też firm oferujących dobra i usługi dla mieszkańców przyciągają zewnętrznych inwestorów, którzy realizując działalność na miejscowym rynku tworzą nowe miejsca pracy. Tym samym kolejni mieszkańcy uzyskują dochody, i dalej wydatkują je na różnego rodzaju dobra i usługi, przez co wpływy odnotowują następni wytwórcy/oferenci tych produktów. W ten sposób pierwotny wydatek turysty zatacza coraz większe kręgi i niejednokrotnie trudno jest odnaleźć związek pomiędzy nim a jego skutkami w bardzo odległych od turystyki dziedzinach lokalnej gospodarki 5. Należy dodać, że efekt pośredni wraz z indukowanym są wtórnymi efektami wydatków turystycznych i dopiero w połączeniu z bezpośrednim (pierwotnym) decydują o wysokości efektów mnożnikowych turystyki. W obiegu pieniądza przywiezionego i wydanego przez turystę na danym obszarze recepcji mogą jednak wystąpić tzw. wycieki, które prowadzą aż do zaniku faz obrotu. Jeśli bowiem przedsiębiorstwa turystyczne czy jakiekolwiek inne z nimi związane albo miejscowe władze lub też lokalna ludność zatrudniona bezpośrednio bądź pośrednio przy obsłudze turystów nie są w stanie nabyć poszukiwanych przez siebie dóbr i usług na danym obszarze, będą je kupować u producentów/oferentów poza destynacją (import dóbr i usług). Wywoła to odpływ pieniędzy z terenu recepcji i przeniesienie efektu mnożnikowego nastąpią ubytki efektu mnożnikowego na danym obszarze. Dopóki jednak popyt lokalnych przedsiębiorców, władz i mieszkańców może być zaspokojony przez producentów z terenu recepcji, to łańcuch pośrednich i indukowanych efektów nie kończy się. Dlatego też tak ważne jest, aby przemysł turystyczny destynacji łączył się z innymi lokalnymi dziedzinami gospodarki (co ma miejsce szczególnie w przypadku dużych obszarów oraz aglomeracji miejskich). 5 A. Konieczna-Domańska, Gospodarka turystyczna. Zagadnienia wybrane, Kanon, Warszawa 2007.

10 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie Do oszacowania całkowitych efektów wydatków turystów odwiedzających dany obszar recepcji łącznie bezpośrednich (pierwotnych), pośrednich i indukowanych może być wykorzystany tzw. mnożnik turystyczny, czyli liczba, przez którą należy te wydatki pomnożyć. Efekty mnożnikowe są wówczas obliczane jako: K = Wt Mt, gdzie: nio i pośrednio przedsiębiorstw oraz organizacji, mnożnik nie będzie mógł być policzony, a co się z tym wiąże cel przedsięwzięcia nie zostanie osiągnięty. Badania ekonomicznego wpływu turystyki na gospodarkę wybrane podejścia metodyczne K mnożnikowy efekt ekonomiczny z turystyki na danym obszarze, Wt wydatki odwiedzających dany obszar, Mt mnożnik turystyczny. Mnożnik można m.in. uzyskać dzieląc sumę przychodów wynikającą z wszystkich transakcji przez wysokość pierwszego impulsu, tj. wydatków odwiedzających destynację 6. Pokazuje on bowiem efekt, jaki osiągnie się z każdej jednostki pieniężnej wydanej przez przyjeżdżającego do danego miejsca recepcji turysty na kupno dóbr i usług w turystyce, zanim opuści ona sferę lokalnego obrotu gospodarczego 7. Badanie wpływu ekonomicznego turystyki na gospodarkę nie jest przedsięwzięciem łatwym. Przesądza o tym trudność doboru danych, na podstawie których mnożnik jest liczony. Np. B. Archer 8, w swoim podejściu metodologicznym zobrazowania wpływu turystyki na gospodarkę wskazuje na cztery, jego zdaniem kluczowe, czynniki: charakter głównych obiektów przyjmujących turystów, liczba odwiedzających, wydatki przyjezdnych, stopień, w jakim wydatki turystyczne recyrkulują w gospodarce lokalnej. W przedsięwzięciu Sterowanie przemysłem spotkań w Krakowie: ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii, którego celem jest dostarczenie kluczowym instytucjom i organizacjom wiedzy dotyczącej roli przemysłu spotkań w gospodarce miasta, obliczenie wysokości mnożnika jest warunkiem koniecznym. Prowadzone w ramach projektu badania, pomimo swej reprezentatywności, dostarczą bowiem informacji tylko o pewnym procencie wydatków (tak turystów biznesowych, jak i obsługujących ich bezpośrednio i pośrednio firm oraz innych organizacji). Jeżeli natomiast oszacowana na podstawie wyników badań wysokość wydatków turystów biorących udział w krakowskich spotkaniach biznesowych zostanie zwielokrotniona przez mnożnik, można będzie określić całkowite efekty ekonomiczne, generowane przez przemysł spotkań w mieście. Wniosek jest zatem jeden bez znajomości wydatków w Krakowie, zarówno uczestników kongresów, konferencji, szkoleń, imprez motywacyjnych itd., jak i obsługujących ich bezpośred- 6 H.G. Clement, The Future of Tourism in the Pacific and Far East, Department of Commerce USA, 1961, [za:] R. Łazarek, Ekonomika turystyki, WSE, Warszawa 1999, s. 184. 7 A. Niemczyk, R. Seweryn, op. cit., s. 263. Analogicznych zmiennych kształtujących wpływ turystyki na gospodarkę można doszukać się w innych podejściach obliczania efektów mnożnikowych w turystyce, zwłaszcza turystyce biznesowej. Mowa o metodologii MPI i DMAI, podobnie zresztą jak o IMPLAN, TRIMS, etc. Metodologia MPI CEIS (ang. Meeting Profesionals International Canadian Economic Impact Study) stosowana w Kanadzie, wylicza wartość mnożnika w skali kraju wykorzystując w tym celu badania pierwotne skierowane do podmiotów podaży rynku przemysłu spotkań: organizatorów, kierowników sal, a także do podmiotów popytu rynku przemysłu spotkań, tj.: prelegentów, uczestników imprez biznesowych, wystawców. W kwestionariuszach kierowanych do organizacji podażowych identyfikowane są m.in.: typ spotkania, jego długość, koszt, liczba uczestników itp., a odnośnie do partycypantów imprez biznesowych pytania koncentrują się głównie na wydatkach związanych z ich uczestnictwem w danym wydarzeniu 9. 8 B. Archer, The Impact of Domestic Tourism, Bangor Occasional Papers in Economics, Number 2, Univerzsity of Wales Press, Cardiff 1973; B. Archer, J. Fletcher, The Economic Impact of Tourism in the Seychelles, Annals of Tourism Research 1996, Nr 23(1), s. 32 47. 9 Szerzej: The Economic Contribution of Meetings Activity in Canada, Maritz Research Canada for: Meeting Professionals International Foundation Canada, Dallas (USA) 2008, www.mpiweb.org.

Kraków Impact Materiały dla uczestników 11 Także metodologia DMAI (ang. Destination Marketing Association International) opiera się na pozyskiwaniu danych od podmiotów podaży rynku przemysłu spotkań, tj. hotelarzy, planistów spotkań, centrów kongresowych, lokalnych dostawców rynku. Dane, które stanowią nakłady w związku z wydarzeniem gospodarczym, obejmują takie kwestie jak: specyfikacja imprezy (typ spotkania, lokalizacja itp.), koszty uczestnictwa, koszty organizacyjne, lokalne podatki. Do tej pory ok. 80 Convention Bureaux aplikowało to narzędzie, pozwalające na oszacowanie ekonomicznego wpływu przemysłu spotkań na gospodarkę 10. Model IMPLAN (ang. IMpact analysis for PLANning) służy identyfikacji wpływu turystyki na gospodarkę regionu Vermont. Podstawą jest badanie wpływu wydatków turystów Vermont na gospodarkę regionu. Badane są wpływy w obszarze: zmian w produkcji przemysłowej, zmian w zatrudnieniu, zmian w wynagrodzeniach, zmian w podatkach. Dane do zobrazowania pierwotnego i wtórnego wpływu przemysłu turystycznego na gospodarkę są zebrane z różnych źródeł: z ankiet kierowanych do turystów ogółem i turystów biznesowych oraz z dostępnych danych IMPLAN. W efekcie poszukuje się mnożników: produkcji, dochodów, zatrudnienia i podatków 11. wydatki w dziedzinach związanych z turystyką, np. na produkty spożywcze, alkoholowe, obsługę biura, wynagrodzenia pracowników, marketing i reklamę, naprawę i konserwację; wydatki na inwestycje w turystyce, np. na budynki i renowację, maszyny i urządzenia, meble i wyposażenie, środki transportu, inne akcesoria. Niezależnie od wielości modeli idea określenia wpływu turystyki, w tym również przemysłu spotkań, na gospodarkę wyraża się w schemacie zaprezentowanym na rysunku 2, który jest zgodny z przesłaniem kreacji mnożnika w turystyce omówionym w punkcie 4. Podstawą jego wyznaczenia są wydatki poniesione w związku z uczestnictwem w spotkaniu biznesowym. Rys. 2. Istota badania wpływu przemysłu spotk ań Wydatki uczestników i organizatorów Noclegi Gastronomia Transport Rozrywka Rekreacja Inne Wpływ Bezpośredni Pośredni Indukowany Model TRIMS (ang. Tourism Regional Economic Impact Model) 12, pozwala oszacować wpływy bezpośrednie, pośrednie i indukowane turystyki na gospodarkę danego regionu, w sferach produkcji, płac i zatrudnienia. W tym celu pod uwagę brane są: Efekty Płace Miejsca pracy PKB Podatki wydatki odwiedzających, np. na: zakwaterowanie, wyżywienie (w sklepach, w restauracjach/barach), wypoczynek i rozrywkę, transport (publiczny, wynajem), zakupy (odzieży, inne); Źródło: opracowanie własne 10 Szerzej: http://meetingsnet.com/associationmeetings/news/ event_impact_calculator_0316/#ixzz1qolt5kda (czerwiec 2012). 11 http://implan.com/v4/index.php?option=com_glossary&itemid=12 (czerwiec 2012). 12 http://www.mtr-treim.com/webtreim/en/tourist.aspx (czerwiec 2012).

12 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie Genewa destynacja Turystyki biznesowej biznesowe, zaś ¼ spotkań generowana jest dzięki obecności w Genewie organizacji międzynarodowych. Charakterystyka sektora turystycznego i branży spotkań w Genewie W przeciwieństwie do innych kantonów Szwajcarii, w Genewie dominuje głównie zagraniczna turystyka przyjazdowa. W roku 2011 przyjechało do Genewy 1,3 mln turystów, z czego tylko 320 tys. stanowili turyści krajowi. Genewa jest cenioną destynacją konferencyjną i kongresową, a także znanym miejscem targowym. Co roku w tym mieście organizowanych jest ok. 250 wydarzeń o międzynarodowej renomie. Najważniejsze imprezy kongresowe i korporacyjne z roku 2010 zestawiono w Tabeli 1. Z uwagi na międzynarodowy charakter popytu turystycznego, w Genewie turyści nocują głównie w bazie hotelowej. W roku 2011 turyści zagraniczni wygenerowali 2,2 mln noclegów, zaś turyści krajowi ponad 500 tys., łącznie o 1,3% więcej w stosunku do roku poprzedniego. Tabela 1. Ważniejsze imprezy kongresowe i korporacyjne w Genewie w roku 2010. Kongresy stowarzyszeń międzynarodowych Liczba uczestników ITI World Symposium, May 2010 4000 Według ostatnich danych Kantonalnego Biura Statystycznego turyści zagraniczni nocujący w bazie hotelowej stanowili w minionym roku 79,1% wszystkich turystów. EURBICA European Regional Branch International Council of Archives, April 2010 ESMO-IASLC Conference, European Society of Medical Oncology, April/May 2010 700 1658 Dominują turyści z krajów europejskich (m.in. Francji 8,5%, Wielkiej Brytanii 8%, Niemiec 4,3% i Rosji 3,5%) (zob. rysunek 3). Genewa to także destynacja ceniona przez turystów z Bliskiego Wschodu, którzy w poprzednim roku wygenerowali prawie 6% wszystkich noclegów 13. Jeśli chodzi o długość pobytu gości zagranicznych, ich pobyt w Genewie w minionym roku wynosił średnio 2,10 dnia, zaś turystów krajowych 1,8 dnia 14. Warto także wspomnieć, że Genewa ma najwyższy w Szwajcarii wskaźnik obłożenia pokoi hotelowych. Na koniec 2011 wyniósł on 65,1%, podczas gdy średnie obłożenie dla hoteli w Szwajcarii wyniosło 51,6% 15. Biorąc pod uwagę przyjazdy turystów według celów podróży należy zaznaczyć, że tylko ok. 22% stanowią podróże w celach wypoczynkowych, zaś 78% to przyjazdy biznesowe. Prawie połowę wszystkich podróży biznesowych stanowią indywidualne i korporacyjne przyjazdy 13 Office Cantonale de la statistique Bilan de l hôtellerie genevoise, en 2011, Genève 2011. 14 Ibidem 15 Ibidem. Journée Francophones des IRM 1000 IUHPE World Conference on Health Promotion and Education, July 2010 WSAVA FECAVA Congress of the Small Animal Veterinary Association, June 2010 EACTS European Association for Cardio-Thoracic Surgery, September 2010 EFNS Congress of the European Federation of Neurological Societies Imprezy korporacyjne przedsiębiorstw 2300 2000 5000 4500 Incentive Amway, March/April 2010 1500 Eurofinance, October 2010 1000 Traiblazers (workshop for 60 best suppliers from US) 100 Źródło: Genève Tourisme, Rapport Annuel 2010, Genève 2011. Znaczenie turystyki dla gospodarki kantonu Genewa W roku 2006 zostały opublikowane przez firmę konsultingową BAK Basel Economics wyniki badań, które dotyczyły wpływu ekonomicznego turystyki przyjazdowej na rozwój gospodarczy kantonu Genewa (Les impacts économiques du tourisme réceptif dans le canton de Genève). Badania te wykazały, że genewska branża turystyczna, która zdominowana jest przez przemysł spotkań, generuje rocznie ok. 2,5 miliarda CHF (efekty bezpośrednie i pośrednie) co stanowi ok. 3,7% regionalnego PKB.

Kraków Impact Materiały dla uczestników 13 Rys. 3. Krajowy i zagraniczny ruch turystyczny w Genewie w latach 2005 2011 (w podziale na przyjazdy i noclegi w bazie hotelowej w tys.) 3 000 000 2 500 000 2 245 009 2 000 000 1 500 000 1 000 000 500 000 323 826 1 028 763 593 220 0 Przyjazdy turystów krajowych Przyjazdy turystów zagranicznych Noclegi turystów krajowych Noclegi turystów zagranicznych 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Źródło: Office Cantonale de la statistique Bilan de l hôtellerie genevoise, en 2011, Genève 2011. Rys. 4. Noclegi w bazie hotelowej Genewy turystów krajowych i zagranicznych w latach 2005 2011 (w mln) 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Szwajcaria UE (27 krajów) Inne kraje europejskie Ameryka Afryka Azja i Oceania 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Źródło: Office Cantonale de la statistique Bilan de l hôtellerie genevoise, en 2011, Genève 2011.

14 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie Rys. 5. Udział poszczególnych branż turystycznych w tworzeniu turystycznej wartości dodanej w kantonie Genewa (w %) Inne branże (transport, usługi finansowe, kultura, etc.) 36 19 Hotelarstwo Handel detaliczny 19 26 Restauracje Źródło: BAK Basel Economics, Les impacts économiques du tourisme réceptif dans le canton de Genève, rapport 2005, Basel, 2006. Efekty te generowane są przede wszystkim przez branże: hotelarską i gastronomiczną (45%) oraz inne branże (36%) (zob. rys. 5). Jeśli chodzi o zatrudnienie, turystyka i handel detaliczny generują w kantonie Genewa 7% wszystkich miejsc pracy 16. Turystyka generuje także efekty pośrednie, które pochodzą m.in. z podatków odprowadzanych przez przedsiębiorców. Przychody fiskalne dla kantonu Genewa i jego poszczególnych gmin szacowane są na poziomie 120 mln CHF rocznie 17. Jak można zauważyć, turystyka, a w szczególności sektor branży spotkań, odgrywa znaczącą rolę dla rozwoju gospodarczego kantonu i miasta Genewa. 16 BAK Basel Economics, Les impacts économiques du tourisme réceptif dans le canton de Genève, rapport 2005, Basel, 2006. Nowe badania dotyczące wpływu ekonomicznego na rozwój ekonomiczny kantonu Genewa W roku 2011 na zlecenie Genewskiego Stowarzyszenia Hotelarzy Instytut Turystyki działający przy Uniwersytecie Nauk Stosowanych HES-SO w kantonie Valais otrzymał zlecenie przeprowadzenia badania wpływu ekonomicznego branży hotelarskiej na rozwój gospodarczy kantonu Genewa. Celem badania była estymacja efektów mnożnikowych (bezpośrednich, pośrednich i indukowanych). Zespół opracował autorską koncepcję badań wzorując się na metodzie szwajcarskiego ekonomisty Georges a Fischera. Hotele, które wybrano do badania były obiektami 3-, 4- i 5-gwiazdkowymi (predestynowanymi dla branży spotkań). Badania koncentrowały się na danych z lat 2008 2011 i objęły swym zasięgiem zarówno miasto, jak i kanton Genewa. 17 Ibidem.

Kraków Impact Materiały dla uczestników 15 Efekty ekonomiczne, które zbadano, były następujące: 1. Efekty bezpośrednie związane z przychodami hoteli oraz ich wydatkami i inwestycjami, dochodami i wydatkami zatrudnionych w nich pracowników oraz wydatkami turystów. 2. Efekty pośrednie i indukowane związane z konsumpcją pośrednią (oszacowano na bazie multiplikatorów regionalnych dla Szwajcarii) 3. Przychody dla kantonu Genewa 4. Efekty związane z zatrudnieniem 5. Efekty podatkowe Rezultaty tego badania będą omówione szczegółowo w trakcie warsztatów szkoleniowo-konsultacyjnych. Mamy nadzieję, że wyniki tych najnowszych badań branży hotelarskiej w Genewie zachęcą krakowską branżę turystyczną do udziału w realizowanym w Krakowie pionierskim projekcie pt: Sterowanie przemysłem spotkań w Krakowie: ocena i monitorowanie wpływu ekonomicznego przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa przy wykorzystaniu dobrych praktyk ze Szwajcarii. Jesteśmy przekonani o unikatowej w skali kraju randze tych badań, które dzięki szwajcarskim funduszom po raz pierwszy mają szanse być zrealizowane w Krakowie. Badania POT i znaczenie tegorocznych wyników dla miasta Krakowa i projektu Poland Convention Bureau, działające w ramach Polskiej Organizacji Turystycznej, od kilku lat stara się diagnozować wielkość i strukturę rynku przemysłu spotkań w Polsce: gromadzi dane, które stanowią podstawę przygotowania corocznych raportów Przemysł spotkań i wydarzeń w Polsce. Zestawione dane wykazują dynamikę zmian w naszym kraju. Doroczny raport jest prezentowany podczas ważnych, międzynarodowych imprez (np. Targi IMEX we Frankfurcie nad Menem, ICCA Research, Sales & Marketing Summit, MPI World Education Congress, Targi EIBTM Barcelona w tym roku w końcu listopada). Wyniki ukazują rangę Polski, jak również poszczególnych miast, na europejskim (światowym) rynku przemysłu spotkań. Jednym z przytaczanych wskaźników jest liczba organizowanych spotkań w danym roku, sumarycznie dla Polski, ale i w dezagregacji na poszczególne miejskie rynki. Poczynając od ubiegłego roku zestawia się ją z wcześniejszymi latami. Należy podkreślić, że w raporcie uwzględnia się tylko imprezy, o których informacje zostały przekazane przez podmioty rynku turystycznego. Do tej pory dane na temat Krakowa podawane były na podstawie wyników badań przeprowadzanych przez Zespół Fundacji Uniwersytetu Ekonomicznego, działający na zlecenie Biura Kongresów Urzędu Miasta Krakowa. Zestawienie dla roku 2010 przedstawiono na rys. 6, a dla 2011 roku na rys. 7. Wyniki pokazywały Kraków w bardzo dobrym świetle, jako największy w latach 2009 i 2010 lub drugi w kolejności (po Warszawie, 2011) obszar recepcji turystyki MICE w Polsce. Należy jednak zauważyć, jak zmieniła się pozycja Krakowa w przeciągu jednego roku. I trzeba mieć świadomość, że było to przede wszystkim efektem większej determinacji Warszawy w pozyskiwaniu danych.

16 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie Rys. 6. Liczba spotkań w poszczególnych miastach w 2010 r. wg Raportu POT 8000 7000 7112 6000 5000 4000 3000 3258 3556 2000 1000 0 1077 1110 512 325 725 325 Katowice Kraków Poznań Szczecin Toruń Trójmiasto Warszawa Wrocław Inne Źródło: Przemysł spotkań i wydarzeń w Polsce Poland Meetings & Events Industry Report 2011, POT, Warszawa 2011, s. 23. Rys. 7. Liczba spotkań w poszczególnych miastach w 2011 r. wg Raportu POT 9000 8000 8304 8830 7000 6000 5000 4773 4000 3000 2674 2000 1000 0 900 766 40 334 440 Katowice Kraków Poznań Szczecin Toruń Trójmiasto Warszawa Wrocław Inne Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Przemysł spotkań i wydarzeń w Polsce/Poland Meetings and Events Industry Report 2012, POT, Warszawa 2012.

Kraków Impact Raport końcowy Final report 17 Tegoroczny raport (Przemysł spotkań i wydarzeń w Polsce 2013) będzie bazował na wynikach wprowadzanych online: http://www.poland-convention.pl/pl/serwis/news/ zbieramy-statystyki/ O wprowadzanie proszone są obiekty posiadające możliwości organizacji spotkań oraz organizatorzy wydarzeń, jak również regionalne Biura Kongresów. Dane będą filtrowane, by uniknąć podwójnego liczenia tych samych imprez. Wypełnienie ankiety i przekazanie informacji o spotkaniach jest niezwykle ważne, ze względu na porównania liczby wydarzeń do wcześniejszych lat. Statystyki te będą kształtować wizerunek miasta na arenie międzynarodowej. Dane są również kluczowe dla realizacji niniejszego projektu, gdyż tylko na ich podstawie można będzie rzetelnie wyliczyć całkowity wpływ ekonomiczny przemysłu spotkań na gospodarkę Krakowa. Wypełnij ankietę online: http://www.poland-convention.pl/pl/serwis/news/zbieramy-statystyki/ lub prześlij dane do Cracow Convention Bureau w postaci pliku Excela (.xls).

18 Kraków Impact Badanie znaczenia przemysłu spotkań w Krakowie Zespół projektowy notki biograficzne Krakow Convention Bureau (Wydział Informacji, Turystyki i Promocji Miasta) Beata Paliś Kierownik Krakow Convention Bureau oraz Kierownik Generalny Zespołu Projektowego. Od kilkunastu lat związana z pracą na rzecz turystyki i promocji miasta. We wcześniejszych latach kierowała referatem promocji miasta w Urzędzie Miasta Krakowa. Koordynator wielu ważnych przedsięwzięć promocyjnych, imprez i wydarzeń rocznicowych odbywających się w Krakowie oraz kampanii reklamowych. Współpracowała przy tworzeniu pierwszej strategii promocji Krakowa i koordynowała jej wdrożenie. Pomysłodawca i kierownik projektu unijnego pt.: Produkt muzealny w wybranych miastach świata promocja szlaków muzeów w Europie, a także zastępca przewodniczącego Komitetu Programowego. Autor projektu planu działań w zakresie marketingu turystyki biznesowej dla Krakowa na lata 2011 2014. Magdalena Jędrzejowska Zastępca Kierownika Zespołu Projektowego. Pracuje w Krakow Convention Bureau w Wydziale Informacji, Turystyki i Promocji Urzędu Miasta Krakowa. Posiada kilkuletnie doświadczenie pracy w urzędzie, między innymi przy realizacji spotkań biznesowych w ramach Prezydencji Polski w Radzie Unii Europejskiej czy projektów dofinansowanych w ramach środków zewnętrznych w obszarze turystyki, w tym Produkt muzealny w wybranych miasta świata promocja szlaków muzeów w Europie i wielu innych projektów z zakresu przemysłu spotkań. Krakowskie Biuro Festiwalowe Sara Lamik Członek Zespołu Projektowego z ramienia Krakowskiego Biura Festiwalowego. Pracuje na stanowisku Głównego Specjalisty ds. Centrum Kongresowego ICE Kraków odpowiada za działania sprzedażowe i marketingowe związane z Centrum oraz za pozyskiwanie klientów. Z Krakowskim Biurem Festiwalowym związana od 2004 roku. Posiada doświadczenie m.in. w zakresie realizacji imprez, działań promocyjnych, pozyskiwania sponsorów. Od dwóch lat uczestniczy w szkoleniach dotyczących przemysłu spotkań organizowanych przez międzynarodowe i polskie stowarzyszenia branżowe (AIPC, ECM SKKP, MPI Poland Club). Fundacja Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie dr Krzysztof Borodako Pracownik naukowy Katedry Turystyki na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Od 2009 r. kierownik zespołu eksperckiego badającego przemysł spotkań w Krakowie. W projekcie kierownik merytoryczny ze strony Fundacji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Ekspert lub doradca w projektach finansowanych w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka oraz Kapitał Ludzki. Członek komisji konkursowej oceniającej najciekawsze oferty imprez integracyjno-motywacyjnych w Krakowie i Małopolsce. W 2009 r. powołany przez Marszałka Województwa Wielkopolskiego w skład Grupy Ekspertów Foresightu dla Wielkopolski, odpowiedzialnej za przygotowanie koncepcji realizacji foresightu regionalnego w tym województwie, a w 2012 r. w skład Zespołu Eksperckiego Wielkopolska Roku 2030. Autor i współautor wielu publikacji z zakresu turystyki biznesowej oraz foresightu. Prof. UEK dr hab. Jadwiga Berbeka Pracownik naukowy Katedry Turystyki na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Od 2009 r. członek zespołu eksperckiego badającego przemysł spotkań w Krakowie na zlecenie Urzędu Miasta. W projekcie członek zespołu Fundacji Uniwersytetu Ekonomicznego. Autor i współautor kilku publikacji nt. turystyki biznesowej. Recenzent raportów Przemysł spotkań i wydarzeń w Polsce (Poland Meetings & Events Industry Report 2011 oraz 2012) oraz doradca w zakresie przygotowywania kwestionariusza ankietowego do badań przemysłu spotkań w Polsce planowanych przez Poland Convention Bureau 2012. Ekspert w zakresie turystyki międzynarodowej wykłady na studiach I i II stopnia oraz studiach podyplomowych z zakresu międzynarodowych rynków turystycznych, a także w ramach programu Erasmus w San Sebastian (Hiszpania) i Porto (Portugalia).