Wszystkie prawa zastrzeżone. Zakaz publikowania bez zgody Wydawcy, zarówno całości, jak i fragmentów, bez względu na technikę reprodukcji.

Projekt okładki: Joanna Plakiewicz Redakcja: Bożenna Chicińska Redaktor prowadzący: Stanisław Grzybek Konsultacja merytoryczna: Maria Adamczewska ISBN 978-83-7141-715-3 Wydawnictwo REA s.j., Warszawa 2005 Wydawnictwo REA s.j. 01-217 Warszawa, ul. Kolejowa 9/11 tel./fax: (22) 632-21-15, 631-94-23 http://www.rea-sj.pl e-mail: handlowy@rea-sj.pl Wszystkie prawa zastrzeżone. Zakaz publikowania bez zgody Wydawcy, zarówno całości, jak i fragmentów, bez względu na technikę reprodukcji. 2

SPIS TREŚCI Wstęp 5 1. Ocenianie umiejętności i wiadomości ucznia 7 2. Plany wynikowe 15 a) Plan wynikowy opracowany w odniesieniu do poziomu podstawowego i ponadpodstawowego 15 b) Plan wynikowy opracowany w odniesieniu do poszczególnych stopni szkolnych 29 3. Lekcje: ich cel główny, propozycje zadań 49 4. Opis wybranych metod aktywizująch pracę uczniów 101 5. Propozycje scenariuszy lekcji 113 6. Propozycje kart pracy do lekcji 143 Zalecana literatura 204 3

4

WSTĘP Przekazujemy Państwu książkę dla nauczyciela, która zawiera informacje o ocenianiu umiejętności i wiadomości ucznia, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyf ikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. Przedstawiamy dwa plany wynikowe w odniesieniu do poziomu podstawowego i ponadpodstawowego. Przedstawiamy również propozycje tematów lekcji z uwzględnieniem celów głównych i szczegółowych oraz przykłady zadań do wykonania przez ucznia po realizacji każdego tematu. Na podstawie zadań nauczyciel może ułożyć test nauczycielski, dostosowany do możliwości percepcyjnych uczniów. Zadania te mogą również być wykorzystane jako sprawdzian osiągnięć bieżących uczniów. Do niektórych lekcji, na przykład do 26. i lekcji z działu V, zamiast typowych zadań proponujemy dodatkowe karty pracy, które można traktować jako zestawy zadań sprawdzających umiejętności i wiadomości ucznia. Zadania te mogą być zlecane uczniom jako praca domowa. Książka dla nauczyciela jest komentarzem metodycznym, dlatego też znalazły się w niej opisy metod aktywizujących, których zastosowanie przedstawiamy w scenariuszach lekcji. Do każdej lekcji opracowaliśmy karty pracy, które sterują indywidualną pracą ucznia lub grupy na lekcji, mogą też być polecane uczniom do opracowania w domu. Nauczyciel może kserować karty pracy w dowolnej ilości. Autorki 5

6

1. OCENIANIE UMIEJĘTNOŚCI I WIADOMOŚCI UCZNIA Sprawdzanie i ocenianie uczniów ma na celu rozpoznanie ich osiągnięć i powinno być podstawą do stawiania im zadań określonych w programie. Duży nacisk kładziemy na zrozumienie przez ucznia przedstawionych zagadnień i opanowanie określonych w programie umiejętności. Uczniowie mogą otrzymać oceny za: wypowiedź ustną, udział w dyskusji, prezentację prac grupy (również graf iczną), prace pisemne, wykonanie: map, rysunków, wykresów, wykonanie prac dodatkowych, np. projektów edukacyjnych, przygotowanie materiałów do nowej lekcji, poszukiwanie nowych rozwiązań, dostrzeganie związków i zależności, prowadzenie obserwacji podczas zajęć terenowych i wycieczek, wnioskowanie na podstawie dokonanych obserwacji. Ocenianie jest to proces złożony, polegający na gromadzeniu informacji o osiągnięciach uczniów w celu porównania tych osiągnięć z przyjętym wzorcem oraz wyciągnięcia wniosków i podjęcia odpowiednich decyzji, ocena zaś to sąd wartościujący, wyrażony w formie pisemnej lub ustnej. Ocena szkolna wyraża stosunek nauczyciela do osiągnięć ucznia i informuje o wynikach, jakie osiągnął uczeń w procesie dydaktycznym. Ocena może być wyrażona stopniem, sumą punktów, może mieć formę opisową ustną lub pisemną. Funkcja oceny. Ocena może mieć charakter klasyf ikacyjny (rozporządzenie 2) lub diagnostyczny, wspierający szkolną karierę ucznia, polegający na rozpo- 7

znaniu osiągnięć ucznia przed lub po realizacji określonej partii materiału w celu określenia jego indywidualnych potrzeb. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu 1) z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyf ikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (wybrane fragmenty) Rozdział 1 Przepisy ogólne 1. 1. Rozporządzenie określa warunki i sposób oceniania, klasyf ikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w publicznych szkołach podstawowych, gimnazjach, szkołach ponadgimnazjalnych i dotychczasowych szkołach ponadpodstawowych dla dzieci i młodzieży, w tym szkołach specjalnych, z zastrzeżeniem ust. 2 i 3, oraz w szkołach dla dorosłych. 2. Przepisów rozporządzenia nie stosuje się do dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim. 3. Warunki przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów oraz ich formy dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie określają odrębne przepisy. 4. Warunki i sposób oceniania, klasyf ikowania i promowania uczniów oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w publicznych szkołach i placówkach artystycznych określają odrębne przepisy. 5. Zasady oceniania z religii i etyki określają odrębne przepisy. 8 Rozdział 2 Ocenianie, klasyf ikowanie i promowanie uczniów w szkołach dla dzieci i młodzieży 2. 1. Ocenianiu podlegają: 1) osiągnięcia edukacyjne ucznia; 2) zachowanie ucznia. 2. Ocenianie osiągnięć edukacyjnych ucznia polega na rozpoznawaniu przez nauczycieli poziomu i postępów w opanowaniu przez ucznia wiadomości i umiejętności w stosunku do wymagań edukacyjnych, wynikających z podstawy programowej, określonej w odrębnych przepisach, i realizowanych w szkole programów nauczania, uwzględniających tę podstawę.

3. Ocenianie zachowania ucznia polega na rozpoznawaniu przez wychowawcę klasy, nauczycieli oraz uczniów danej klasy stopnia respektowania przez ucznia zasad współżycia społecznego i norm etycznych. 3. 1. Ocenianie osiągnięć edukacyjnych i zachowania ucznia odbywa się w ramach oceniania wewnątrzszkolnego. 2. Ocenianie wewnątrzszkolne ma na celu: 1) informowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych i jego zachowaniu oraz o postępach w tym zakresie; 2) udzielanie uczniowi pomocy w samodzielnym planowaniu swojego rozwoju; 3) motywowanie ucznia do dalszych postępów w nauce i zachowaniu; 4) dostarczenie rodzicom (prawnym opiekunom) i nauczycielom informacji o postępach, trudnościach w nauce, zachowaniu oraz specjalnych uzdolnieniach ucznia; 5) umożliwienie nauczycielom doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej. 3. Ocenianie wewnątrzszkolne obejmuje: 1) formułowanie przez nauczycieli wymagań edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych śródrocznych i rocznych (semestralnych) ocen klasyf ikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych; 2) ustalanie kryteriów oceniania zachowania; 3) ocenianie bieżące i ustalanie śródrocznych ocen klasyf ikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz śródrocznej oceny klasyf ikacyjnej zachowania, według skali i w formach przyjętych w danej szkole; 4) przeprowadzanie egzaminów klasyf ikacyjnych; 5) ustalanie rocznych (semestralnych) ocen klasyf ikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny klasyf ikacyjnej zachowania, według skali, o której mowa w 12 ust. 2 i 13 ust. 3; 6) ustalanie warunków i trybu uzyskania wyższych niż przewidywane rocznych (semestralnych) ocen klasyf ikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych oraz rocznej oceny klasyf ikacyjnej zachowania; 7) ustalanie warunków i sposobu przekazywania rodzicom (prawnym opiekunom) informacji o postępach i trudnościach ucznia w nauce. 4. Szczegółowe warunki i sposób oceniania wewnątrzszkolnego określa statut szkoły, z uwzględnieniem przepisów rozporządzenia. 4. 1. Nauczyciele na początku każdego roku szkolnego informują uczniów oraz ich rodziców (prawnych opiekunów) o: 1) wymaganiach edukacyjnych niezbędnych do uzyskania poszczególnych śród- 9

rocznych i rocznych (semestralnych) ocen klasyf ikacyjnych z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych, wynikających z realizowanego przez siebie programu nauczania; 2) sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów; 3) warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej (semestralnej) oceny klasyf ikacyjnej z obowiązkowych i dodatkowych zajęć edukacyjnych. 2. Wychowawca klasy na początku każdego roku szkolnego informuje uczniów oraz ich rodziców (prawnych opiekunów) o warunkach i sposobie oraz kryteriach oceniania zachowania oraz o warunkach i trybie uzyskania wyższej niż przewidywana rocznej oceny klasyf ikacyjnej zachowania. 5. 1. Oceny są jawne dla ucznia i jego rodziców (prawnych opiekunów). 2. Na wniosek ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów) nauczyciel uzasadnia ustaloną ocenę. 3. Na wniosek ucznia lub jego rodziców (prawnych opiekunów), sprawdzone i ocenione pisemne prace kontrolne oraz inna dokumentacja dotycząca oceniania ucznia jest udostępniana uczniowi lub jego rodzicom (prawnym opiekunom). 11. 1. Śródroczne i roczne (semestralne) oceny klasyf ikacyjne z obowiązkowych zajęć edukacyjnych ustalają nauczyciele prowadzący poszczególne obowiązkowe zajęcia edukacyjne, z zastrzeżeniem ust. 3 i 4, a śródroczną i roczną ocenę klasyf ikacyjną zachowania wychowawca klasy po zasięgnięciu opinii nauczycieli, uczniów danej klasy oraz ocenianego ucznia, z zastrzeżeniem ust. 5. 2. Śródroczne i roczne (semestralne) oceny klasyf ikacyjne z dodatkowych zajęć edukacyjnych ustalają nauczyciele prowadzący poszczególne dodatkowe zajęcia edukacyjne, z zastrzeżeniem ust. 4. Roczna (semestralna) ocena klasyf ikacyjna z dodatkowych zajęć edukacyjnych nie ma wpływu na promocję do klasy programowo wyższej (na semestr programowo wyższy) ani na ukończenie szkoły. 3. W szkole prowadzącej kształcenie zawodowe, która organizuje praktyczną naukę zawodu, na warunkach i w trybie określonych w odrębnych przepisach, śródroczną i roczną (semestralną) ocenę klasyf ikacyjną z zajęć praktycznych i praktyk zawodowych ustala: 1) w przypadku organizowania praktycznej nauki zawodu u pracodawcy i w indywidualnych gospodarstwach rolnych nauczyciel praktycznej nauki zawodu, instruktor praktycznej nauki zawodu, opiekun praktyk zawodowych lub kierownik praktycznej nauki zawodu; 2) w pozostałych przypadkach nauczyciel praktycznej nauki zawodu, instruktor praktycznej nauki zawodu lub kierownik praktycznej nauki zawodu. 10

Nauczyciele mogą prowadzić karty obserwacji osiągnięć ucznia. Projekt karty oceny i obserwacji osiągnięć ucznia: Nazwisko i imię... Klasa... semestr... priorytety oceniane na lekcji IX X XI XII I OCENA przyrost wiadomości w zakresie: opisu, np. krajobrazu,... rozumienia związków i zależności, np. między składnikami pogody,... wyjaśniania, np. procesów zachodzących we wnętrzu Ziemi,... przyrost umiejętności w zakresie: prezentacji wyników pracy grupy, porządkowania informacji, np. o krajobrazie,... czytania map, czytania wykresów, wykonania wykresów, analizowania wykresów, analizowania danych statystycznych, wykonania rysunków,... sporządzania notatki na temat.......... postawy i nawyki: współpraca w grupie, systematyczność, aktywność, inicjatywa i kreatywność, zainteresowania przedmiotem. Skala punktacji: od 0 do 5 lub od + do +++ i inne W diagnozowaniu osiągnięć ucznia używane są następujące narzędzia: ankieta, test, karty pracy uczniów i prace pisemne, konkursy. Należy przyjąć, że prace pisemne powinny być sprawdzianem stosowanym najczęściej; mogą mieć formę krzyżówek, testów sprawdzających zrozumienie tematu lekcji lub określonego działu materiału nauczania. 11

Testy powinny zawierać różne typy zadań, zadania zamknięte i otwarte, które pozwalają sprawdzić rozumienie treści kształcenia w zakresie przedmiotu: geograf ia z ochroną i kształtowaniem środowiska. 12 Typ zadań Zadania wyboru wielokrotnego Zadania na dobieranie Zadania prawda fałsz Zadania rozszerzonej odpowiedzi Zadania krótkiej odpowiedzi Umiejętności i wiedza ucznia Uczeń: def iniuje, ocenia, uzasadnia, ustala związki... Uczeń: kojarzy fakty i wydarzenia,... Uczeń: porównuje, ustala związki, przewiduje, ocenia, oblicza, wyjaśnia,... Uczeń: wyjaśnia, uzasadnia, uogólnia, wnioskuje, klasyf ikuje, tworzy, analizuje, ocenia,... Uczeń: wymienia, klasyf ikuje,... Przykłady zadań Zaznacz prawidłową odpowiedź. W skałach wapiennych spotyka się groty, jaskinie, szczeliny. Jakie procesy przyczyniły się do ich powstania? a. procesy krasowe, b. działalność lodowcowa, c. działalność morza, d. ruchy górotwórcze. Do pojęcia dopasuj jego właściwe wyjaśnienie: A Rolnictwo ekstensywne B Rolnictwo intensywne a) Produkcja rolna przy dużych nakładach pracy żywej i środków produkcji; nakłady te wraz z warunkami przyrodniczymi współdecydują o produktywności. b) Produkcja rolna przy małych nakładach pracy żywej i środków produkcji. A... B... Wstaw literę F, jeśli zdanie jest błędne, literę P, jeśli zdanie jest prawdziwe: Wysokie temperatury powietrza i duża wilgotność sprzyjają osadnictwu. Brak lub nadmiar wody uniemożliwia gospodarowanie na Ziemi. Wyjaśnij na przykładzie Tatr, jaki dostrzegasz związek między budową geologiczną a ukształtowaniem powierzchni. Wypisz trzy charakterystyczne cechy krajobrazu krasowego.

Systematyczne sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów pozwala na rozpoznawanie ich sukcesów i trudności w uczeniu się. Odgrywa ono ważną rolę w inspirowaniu aktywności poznawczej uczniów. Na zakończenie cyklu kształcenia powinien być przeprowadzony sprawdzian sumujący, którego celem jest ustalenie poziomu osiągnięć edukacyjnych każdego ucznia i wyrażenie go stopniem szkolnym, zgodnie z rozporządzeniem MENiS. Układając test, należy pamiętać o: kryteriach oceny, doborze zadań, których treść powinna nawiązywać do sytuacji znanych uczniowi, formie językowej, czyli jasnym, zrozumiałym wyrażaniu myśli. Przygotowując schemat oceniania, nauczyciel powinien zwrócić uwagę na następujące etapy pracy ucznia: Analiza treści zadania Rozwiązanie zadania Zreadagowanie treści odpowiedzi Wyodrębnienie elementów podlegających ocenie Przy analizowaniu zadania można wykorzystać tabelę. Numer zadania Przewidywana odpowiedź Punktacja Kryterium zaliczenia 13

Zadania zawarte w sprawdzianach, testach, powinny być punktowane zgodnie z wcześniej przygotowanym schematem oceniania, opartym na schemacie ocen, jaki znajduje się w arkuszach egzaminacyjnych. Każde zadanie może być ocenianie w skali od jednego do kilku punktów, ilość punktów za zadanie zależy od typu zadania, stopnia trudności i liczby sprawdzanych czynności (od 1 do 5 p). Nie należy wprowadzać połówek punktów. Zapis 0 4 oznacza, że można otrzymać 0,1,2,3,4 punkty. Zapis 3 oznacza, że można otrzymać 0 lub 3 punkty. Każdy test powinien zawierać plan testu, proponowane odpowiedzi i propozycję przydziału punktów. Należy pamiętać, że ocenę powinna cechować rzetelność, trafność i obiektywizm. Osiągnięcia ucznia powinny być oceniane zgodnie z przedmiotowym systemem oceniania, czyli zgodnie z opracowanymi w stosunku do wymagań podstawowych i ponadpodstawowych kryteriami ocen. Kryteria ocen powinny być zgodne z podstawą programową i szkolnym systemem oceniania, a także z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2004 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyf ikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych. 14

2. PLANY WYNIKOWE A. PLAN WYNIKOWY OPRACOWANY W ODNIESIENIU DO POZIOMU PODSTAWOWEGO I PONADPODSTAWOWEGO I. Przyrodnicze podstawy gospodarowania: budowa geologiczna i surowce mineralne, rzeźba, klimat, wody, gleba, świat roślin i zwierząt. Wzajemne relacje pomiędzy składnikami środowiska Tematy lekcji Związek pomiędzy budową geologiczną a występowaniem surowców na świecie Racjonalne gospodarowanie surowcami Zmiany w rzeźbie terenu jako efekt procesów geologicznych i działalności człowieka Wymagania podstawowe Uczeń: Wymienia rodzaje skał. Wyjaśnia procesy prowadzące do powstania surowców mineralnych. Ocenia skutki nieracjonalnego gospodarowania zasobami przyrody. Wyjaśnia konieczność ochrony zasobów nieodnawialnych. Wyjaśnia termin rekultywacja. Wymienia i opisuje formy rzeźby powstałe w wyniku procesów zewnętrznych i wewnętrznych. Rozróżnia wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Omawia występowanie zasobów mineralnych w najbliższym regionie i wskazuje możliwości ich wykorzystania. Opisuje metody eksploatacji surowców. Ocenia wpływ eksploatacji surowców metodą odkrywkową na środowisko przyrodnicze. Przedstawia różne możliwości rekultywacji terenów zniszczonych przez górnictwo. Wyjaśnia przyczyny powstawania różnych form rzeźby terenu. Opisuje rzeźbę terenu na przykładzie Europy. 15

Zmiany w rzeźbie Polski jako efekt działalności człowieka Co się dzieje w troposferze? Wpływ klimatu na działalność człowieka Wody i ich znaczenie w życiu i działalności gospodarczej człowieka Omawia przykłady zmian w rzeźbie terenu, które nastąpiły w wyniku działalności człowieka. Wymienia składniki powietrza atmosferycznego ( w %). Wyjaśnia różnicę między pojęciami: pogoda, klimat. Wyjaśnia wpływ czynników klimatotwórczych na klimat w poszczególnych strefach klimatycznych. Podaje przykłady oddziaływania człowieka na klimat. Wykazuje, w jaki sposób klimat wybranych obszarów wpływa na działalność człowieka. Wyjaśnia, na czym polega krążenie wody w przyrodzie. Omawia znaczenie wody w życiu i działalności gospodarczej człowieka. Omawia występowanie zasobów wodnych w przyrodzie. Podaje przykłady zagrożenia wód wskutek działalności gospodarczej człowieka. Wyjaśnia, jak doszło do ukształtowania form rzeźby terenu w najbliższej okolicy. Opisuje rzeźbę wybranego obszaru Polski na podstawie mapy hipsometrycznej. Wykazuje regionalne zróżnicowania czynników klimatotwórczych. Wyjaśnia znaczenie prognozowania pogody w życiu współczesnego człowieka. Wymienia przykłady różnych działań organizacji międzynarodowych w celu ograniczenia negatywnego wpływu człowieka na klimat. Ocenia skutki zmian jakości wody w środowisku przyrodniczym w ogóle i w swoim regionie. Ocenia możliwości wykorzystania zasobów wodnych w gospodarce. 16

Wpływ czynników naturalnych na zróżnicowanie procesu glebotwórczego Roślinność i zwierzęta Wzajemne relacje między składnikami środowiska przyrodniczego Wymienia i opisuje wybrane prof ile glebowe. Wymienia czynniki degradujące i niszczące gleby. Wyjaśnia wpływ czynników naturalnych na zróżnicowanie procesu glebotwórczego. Podaje przykłady zapobiegania niszczeniu gleb. Omawia rozmieszczenie formacji roślinnych i zwierzęcych na Ziemi. Wymienia czynniki wpływające na rozmieszczenie formacji roślinnych i zwierzęcych. Wskazuje przykłady zachwiania równowagi środowiska przyrodniczego wskutek działalności człowieka. Wymienia formy ochrony zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej w Polsce i na świecie. Wymienia propozycje działań, które mają na celu ochronę zasobów przyrody w najbliższym regionie. Wymienia składniki środowiska przyrodniczego i omawia na podstawie map tematycznych wybrany region świata, Europy, Polski. Omawia negatywne i pozytywne przykłady działania człowieka w najbliższym regionie. Podaje przykłady możliwości podejmowania działań proekologicznych i prozdrowotnych. Omawia typy gleb, które występują w najbliższym regionie. Ocenia znaczenie gleb w rozwoju rolnictwa. Wykazuje, na podstawie map tematycznych, zależności między składnikami środowiska przyrodniczego a glebami. Wskazuje zależności między klimatem a występowaniem organizmów na Ziemi. Ocenia stan zagrożenia lasów w Polsce i na świecie. Podaje przyczyny wyginięcia niektórych gatunków f lory i fauny na Ziemi Czerwona Księga, bank genów. Wyjaśnia cele i założenia ochrony zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej w Polsce i na świecie. Wyjaśnia zależności między elementami środowiska przyrodniczego na wybranych przykładach. Wyjaśnia mechanizmy powstawania zagrożeń dla środowiska przyrodniczego i wskazuje sposoby przeciwdziałania. 17

II. Wpływ czynników społecznych, politycznych i ekonomicznych na warunki życia i sposoby gospodarowania. Procesy integracji i dezintegracji, konf likty, przejawy globalizacji Tematy lekcji Podział polityczny świata Na czym polega proces globalizacji w gospodarce światowej Procesy integracji i dezintegracji na świecie Wymagania podstawowe Uczeń: Wskazuje zmiany na mapie politycznej świata. Wymienia wydarzenia polityczne, które doprowadziły do zmian na mapie politycznej Europy w ostatnim dwudziestopięcioleciu. Wymienia czynniki polityczne wpływające na warunki życia i sposoby gospodarowania w świecie współczesnym. Wyjaśnia, co to jest globalizacja. Omawia przejawy globalizacji. Wymienia przyczyny i konsekwencje globalizacji na świecie. Wymienia przyczyny integracji gospodarczej, politycznej i społecznej. Wskazuje na rolę Unii Europejskiej w integracji Europy. Wymienia przykłady i omawia działalność organizacji integracyjnych w świecie współczesnym. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Wyjaśnia, w jaki sposób czynniki polityczne wpływają na warunki życia i sposoby gospodarowania na świecie. Wymienia i wyjaśnia cechy współczesnych systemów politycznych. Wyjaśnia na wybranych przykładach wpływ globalizacji na życie człowieka. Wskazuje różnice pomiędzy integracją a dezintegracją. Wyjaśnia, na czym polega proces dezintegracji, na wybranym przykładzie. Opisuje przyczyny integracji gospodarczej, politycznej i społecznej na świecie. 18

Procesy integracji w Europie Przyczyny zróżnicowania gospodarczego państw świata Zróżnicowanie poziomu życia człowieka Działalność gospodarcza nie musi być zagrożeniem dla człowieka nowoczesne gałęzie przemysłu Wymienia etapy integracji gospodarczej w Europie. Omawia cele i zadania Unii Europejskiej. Wymienia kraje należące do Unii Europejskiej. Omawia najważniejsze instytucje Unii Europejskiej. Wymienia etapy dochodzenia Polski do członkostwa w Unii Europejskiej. Wskazuje przyczyny zróżnicowania gospodarczego państw na świecie, na wybranych przykładach. Wymienia sposoby gospodarowania w różnych częściach świata. Wyjaśnia, że jednym z najważniejszych wskaźników poziomu życia jest dochód narodowy. Wymienia państwa o wysokim i niskim dochodzie narodowym. Wymienia czynniki lokalizacji przemysłu zaawansowanych technologii. Wykazuje rolę przemysłu zaawansowanych technologii w gospodarce światowej. Wyjaśnia wpływ przemysłu zaawansowanych technologii na środowisko przyrodnicze. Wskazuje na mapie obszary zaliczane do przemysłu zaawansowanych technologii. Wyjaśnia cele i zadania oraz potrzebę współpracy krajów należących do Unii Europejskiej. Wymienia wady i zalety wynikające z rozszerzenia się Unii Europejskiej. Porównuje zyski i koszty wejścia Polski do Unii Europejskiej.. Ocenia przyczyny i konsekwencje dysproporcji gospodarczej pomiędzy wybranymi krajami na Ziemi. Proponuje zastosowanie innego miernika poziomu życia człowieka. Wyjaśnia, co to jest HDI. Uzasadnia konieczność powstawania technopolii na świecie. Ocenia stan środowiska na terenach, na których powstały technopolie. Porównuje tradycyjny okręg przemysłowy z technopolią. 19

Rozwój usług komunikacyjnych jako warunek sprawnego funkcjonowania gospodarki światowej Konf likty w świecie współczesnym i ich wpływ na sposób gospodarowania Omawia rolę komunikacji w funkcjonowaniu gospodarki światowej. Ocenia wpływ rozwoju komunikacji na środowisko przyrodnicze. Wymienia przyczyny i skutki wybuchającychkonf liktów w świecie współczesnym. Ocenia wpływ konf liktów na gospodarkę światową. Wskazuje na mapie świata terytoria objęte aktualnie konf liktami. Uzasadnia stwierdzenie: Rozwój usług komunikacyjnych przyczynia się do sprawnego funkcjonowania gospodarki na świecie. Opisuje nowe formy komunikacji w gospodarce światowej. Tworzy mapę tematyczną, informującą o toczących się na świecie konf liktach. Wyjaśnia rolę organizacji międzynarodowych w rozwiązywaniu konf liktów na świecie. Przyrodnicze uwarunkowania rozmieszczenia ludności Wyjaśnia przyczyny wzrostu liczby ludności na Ziemi. Wyjaśnia pojęcie gęstość zaludnienia. Wymienia bariery osadnicze. Wskazuje na mapie obszary o dużej i małej gęstości zaludnienia. Wyjaśnia pojęcia: ekumena, anekumena, subekumena. Oblicza na podstawie danych statystycznych gęstość zaludnienia na danym obszarze. Wskazuje na przykładach zależność osadnictwa od warunków przyrodniczych. Eksplozja demograf iczna i jej wpływ na środowisko przyrodnicze. Wyjaśnia pojęcie eksplozja demograf iczna. Wymienia kraje, w których miała miejsce eksplozja demograf iczna w czasie ostatnich 50. lat. Analizuje wykresy przedstawiające strukturę płci i wieku. Wyjaśnia, na wybranych przykładach, wpływ eksplozji demograf icznej na środowisko przyrodnicze. Wyjaśnia, na wybranych przykładach, związek między strukturą wieku, płci a strukturą zatrudnienia i rynkiem pracy. 20

Procesy urbanizacyjne na świecie Wyjaśnia pojęcie urbanizacja. Wymienia typy zespołów miejskich i omawia różnice między nimi. Wymienia kraje, które osiągnęły najwyższy stopień urbanizacji i wskazuje je na mapie. Wyjaśnia przyczyny wzrostu liczby ludności miejskiej. Ocenia intensywność procesów urbanizacyjnych w różnych częściach świata. Ocenia wpływ urbanizacji na środowisko przyrodnicze. Przyczyny i skutki migracji na świecie Wyjaśnia pojęcie migracja. Wymienia przyczyny migracji. Wymienia kierunki migracji światowej. Wyjaśnia, jakie są skutki migracji dla krajów imigracyjnych i emigracyjnych. III. Funkcjonowanie światowego systemu: gospodarka społeczeństwo środowisko, oraz jego konsekwencje dla jakości życia obecnych i przyszłych pokoleń Tematy lekcyjne Wymagania podstawowe Uczeń: Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Formy użytkowania ziemi na świecie Wymienia warunki środowiska przyrodniczego, które wpływają na rozwój rolnictwa. Wyjaśnia pojęcie użytkowanie ziemi (użytki rolne, grunty orne, łąki i pastwiska, sady). Wskazuje, że podstawą gospodarki jest uprawa roślin i chów zwierząt. Opisuje związki między czynnikami przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi a sposobem gospodarowania w rolnictwie. Analizuje dane statystyczne dotyczące rolnictwa. 21

Intensyf ikacja i towarowość rolnictwa na świecie oraz ich konsekwencje Rolnictwo ekologiczne i agroturystyka Problem głodu na świecie i próby przeciwdziałania Przyszłość energetyki światowej 22 Wyjaśnia terminy: intensyf ikacja i towarowość rolnictwa. Wskazuje na mapie świata tereny, gdzie istnieje rolnictwo intensywne i ekstensywne. Omawia konsekwencje intensyf ikacji rolnictwa dla środowiska przyrodniczego. Wyjaśnia pojęcia: rolnictwo ekologiczne i agroturystyka. Wymienia przykłady produktów klasyf ikowanych jako żywność ekologiczna i ich producentów. Lokalizuje na mapie topograf icznej gospodarstwa agroturystyczne w wybranym regionie. Wymienia walory żywności ekologicznej. Wyjaśnia terminy: głód jawny i głód utajony. Wymienia przyczyny występowania głodu na Ziemi. Wskazuje na znaczenie tzw. zielonej rewolucji. Omawia rozmieszczenie surowców energetycznych na świecie. Klasyf ikuje źródła energii (odnawialne i nieodnawialne). Przedstawia zmiany, jakie zachodzą w strukturze wykorzystania surowców energetycznych na świecie. Omawia na wybranych przykładach cechy rolnictwa intensywnego i ekstensywnego. Ocenia wady i zalety rolnictwa intensywnego i ekstensywnego. Omawia zasady produkcji żywności ekologicznej. Wykorzystuje strony internetowe, tworząc mapy gospodarstw agroturystycznych w wybranym regionie. Ocenia znaczenie agroturystyki w rozwoju terenów wiejskich; na przykładzie własnego regionu. Wyjaśnia przyczyny występowania głodu na Ziemi. Wskazuje sposoby działań, które prowadzą do rozwiązania problemu głodu. Omawia rolę organizacji międzynarodowych w walce z głodem na Ziemi. Wskazuje na potrzebę poszukiwania nowych źródeł energii (alternatywnych). Ocenia wpływ energetyki na rozwój gospodarki i środowiska przyrodniczego.

Procesy uprzemysłowienia świata Centra przemysłowe świata Czy usługi mogą wpływać na rozwój gospodarczy świata? Kto płaci za produkcję i utylizację odpadów? Czy życie w zgodzie ze środowiskiem może oznaczać powrót do jaskini? Wymienia czynniki lokalizacji przemysłu. Wskazuje na powiązania: środowisko gospodarka człowiek. Wymienia wskaźniki określające poziom gospodarki. Wymienia duże centra przemysłowe na świecie. Wskazuje na mapie centra przemysłowe świata. Wymienia rodzaje usług. Zauważa rolę usług w gospodarce współczesnego świata. Korzysta z różnych źródeł informacji. Wymienia rodzaje odpadów z gospodarstwa domowego. Analizuje dane statystyczne dotyczące ilości produkowanych odpadów. Wskazuje na konieczność zmniejszenia ilości odpadów, upowszechnienie selektywnej zbiórki i recyklingu. Analizuje i porównuje koszty produktów i ich opakowań jako przyszłych odpadów. Omawia wpływ wybranej działalności współczesnego człowieka na środowisko przyrodnicze; np. użytkowanie energii elektrycznej. Uzasadnia powiązania między środowiskiem, gospodarką a człowiekiem. Omawia konsekwencje dużej koncentracji zakładów przemysłowych. Omawia korzyści i szkody, jakie wynikają z tworzenia wielkich centrów przemysłowych na świecie. Ocenia znaczenie usług w gospodarce każdego państwa. Wskazuje na zależność rozwoju niektórych usług od środowiska. Omawia nowy rodzaj usług logistyka. Omawia źródła i rodzaje odpadów oraz sposoby ich utylizacji. Uzasadnia, że racjonalna gospodarka odpadami jest sprawą priorytetową dla współczesnego społeczeństwa. Wyjaśnia konsekwencje braku racjonalnego gospodarowania w środowisku ze względu na jakość życia obecnych i przyszłych pokoleń. 23

IV. Miejsce Polski w Europie i na świecie. Warunki życia i pracy w krajach Unii Europejskiej Tematy Polska jest krajem nadbałtyckim Wpływ położenia na warunki życia mieszkańców Polski Struktura demograf iczna ludności Polski Rolnictwo w Polsce. Czy rzeczywiście potrzebujemy więcej żywności? Wymagania podstawowe Uczeń: Opisuje położenie geograf iczne i polityczne Polski w Europie i świecie. Wymienia główne cechy położenia Polski w Europie. Podaje przyrodnicze i ekonomiczne konsekwencje położenia Polski w Europie. Wyróżnia typy rzeźby w Polsce. Omawia przestrzenne zróżnicowanie przyrostu naturalnego i wymienia przyczyny tego zróżnicowania. Analizuje strukturę zatrudnienia i stopę bezrobocia w Polsce na podstawie danych statystycznych i map tematycznych. Ocenia wpływ zmian zachodzących w gospodarce na społeczeństwo polskie. Omawia strukturę upraw i chów zwierząt w Polsce na podstawie map i danych statystycznych. Porównuje dane dotyczące rolnictwa w Polsce i w wybranych krajach Europy. Ocenia wpływ rolnictwa na środowisko przyrodnicze. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Wyjaśnia konsekwencje wynikające z położenia Polski. Korzysta z map tematycznych przy opisie położenia Polski. Podaje przykłady świadczące o zróżnicowaniu środowiska geograf icznego w Polsce. Ocenia wpływ położenia geograf icznego na warunki życia mieszkańców Polski (w zależności od regionu). Wyjaśnia przyczyny zróżnicowania stopy bezrobocia. Wykazuje związek miedzy stopą bezrobocia a sytuacją polityczno-gospodarczą w kraju. Przewiduje zmiany, jakie nastąpią w strukturze wieku ludności w kraju w ciągu najbliższych lat, i wyjaśnia, jaki to może mieć wpływ na strukturę zatrudnienia, f inansów. Porównuje użytkowanie ziemi w Polsce i w wybranych krajach Europy. Wykazuje związek między warunkami przyrodniczymi a rozwojem rolnictwa w Polsce. Przedstawia możliwości zwiększania towarowości i podniesienia poziomu technicznego rolnictwa w przyszłości. 24

Przemysł w Polsce po wstąpieniu do Unii Europejskiej Czy restrukturyzacja przemysłu to konieczność? Lasy to nie tylko źródło surowca dla przemysłu Omawia rozmieszczenie surowców mineralnych w Polsce i ich znaczenie dla rozwoju przemysłu. Wymienia czynniki wpływające na rozmieszczenie okręgów przemysłowych. Wymienia i wskazuje na mapie zakłady przemysłowe, w których prof il produkcji wiąże się z jego przyszłym zawodem. Analizuje strukturę i wielkość produkcji przemysłowej na podstawie danych statystycznych. Ocenia wpływ rozwoju przemysłu na środowisko przyrodnicze. Wyjaśnia pojęcie restrukturyzacja. Wymienia przykłady restrukturyzacji przemysłu w Polsce. Wymienia funkcje lasów. Charakteryzuje rozmieszczenie i ocenia lesistość kraju. Ocenia znaczenie lasów w środowisku przyrodniczym i gospodarce. Omawia na wybranych przykładach potrzebę ochrony lasów we własnym regionie. Wymienia i wskazuje na mapie parki narodowe, bory i puszcze znajdujące sie na terenie Polski. Wykazuje związki między bazą surowcową a rozmieszczeniem i wielkością produkcji. Omawia znaczenie rozwoju przemysłu w gospodarce kraju. Opisuje zakład przemysłowy położony w najbliższym regionie, który odpowiada prof ilowi kształcenia uczniów w danej szkole. Na wybranym przykładzie omawia rozwiązania, które prowadzą do poprawy stanu zanieczyszczonego przez przemysł środowiska. Ocenia przemiany związane z restrukturyzacją przemysłu w Polsce. Wskazuje, że wiele zakładów wymaga zmian ze względu na przestarzałe technologie, przestarzały park maszynowy i brak urządzeń zapewniających ochronę przed zanieczyszczeniem środowiska. Ocenia możliwość własnych działań na rzecz ochrony lasów w przyszłym miejscu pracy. Formułuje wnioski na podstawie analizy map, danych statystycznych i wykresów, dotyczących np. składu gatunkowego drzew lub zmiany wielkości powierzchni leśnej w ostatnich dziesięcioleciach. 25

Jak sprawnie przewieźć ludzi i towary Znaczenie usług w gospodarce Polski Jak spędzamy wolny czas? Euroregiony w nowej zjednoczonej Europie Wymienia rodzaje transportu. Ocenia znaczenie transportu w gospodarce kraju. Wyjaśnia zróżnicowanie gęstości sieci transportowych. Wskazuje na mapie największe węzły transportowe. Ocenia rozwój transportu i jego wpływ na środowisko przyrodnicze. Wymienia czynniki decydujące o rozwoju usług. Omawia rodzaje i znaczenie usług w gospodarce. Przedstawia f irmę usługową, działającą w najbliższym regionie (wybraną zgodnie z prof ilem kształcenia i przyszłym zawodem). Wskazuje na mapie Polski obszary o wybitnych walorach turystycznych, wypoczynkowych, krajoznawczych. Na podstawie różnych źródeł informacji geograf icznych omawia atrakcyjność turystyczną swego regionu. Wskazuje na szczególną konieczność ochrony walorów krajoznawczych. Wskazuje na mapie euroregiony w Polsce. Omawia rolę euroregionów po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Porównuje i ocenia na podstawie danych statystycznych rolę poszczególnych środków transportu. Charakteryzuje rozwój wybranego zgodnie z prof ilem kształcenia w szkole środka transportu. Porównuje rozwój usług w Polsce i w innych krajach. Wymienia przyczyny, które powodują powstawanie wielu rodzajów usług w Polsce. Projektuje i opisuje trasę kilkudniowej wycieczki po Polsce. Przedstawia własną opinię dotyczącą zagospodarowania i wykorzystania najbliższego regionu, w związku z prof ilem kształcenia w szkole i przyszłym zawodem. Wskazuje przykłady współpracy przygranicznej i omawia korzyści z niej wynikające. 26

Warunki życia i pracy w Polsce na tle innych państw europejskich Jaka jest kondycja środowiska naturalnego w Polsce? Omawia warunki życia i efekty pracy mieszkańców Unii Europejskiej, na podstawie różnych źródeł informacji geograf icznych. Porównuje poziom rozwoju przemysłu, rolnictwa, transportu i usług w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej, korzystając z różnych źródeł informacji. Analizuje strukturę zatrudnienia, stopę bezrobocia w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej. Ocenia swoje możliwości zatrudnienia w przyszłości w innych krajach Unii Europejskiej. Porównuje stan środowiska w różnych regionach Polski, ze szczególnym uwzględnieniem własnego regionu. Omawia przykłady współpracy gospodarczej, społecznej i kulturalnej Polski z państwami Unii Europejskiej. Omawia wpływ kultury Polski i własnego regionu na kulturę europejską. V. Zrównoważony rozwój jako zasada organizująca racjonalną gospodarkę najważniejszymi zasobami naturalnymi w kraju i na świecie Tematy Przewiduje skutki ingerencji człowieka w środowisku na przykładzie swojej przyszłej działalności w wyuczonym zawodzie. Zrównoważony rozwój to rozwój społeczeństw w zgodzie ze środowiskiem Wymagania podstawowe Uczeń: Wyjaśnia pojęcie zrównoważony rozwój. Omawia cele i zadania rozwoju zrównoważonego. Podaje przykłady gospodarowania zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wymagania ponadpodstawowe Uczeń: Wyjaśnia zależności między rozwojem gospodarczym regionu, państwa i racjonalnym gospodarowaniem zasobami środowiska. Wskazuje różnice między konsumpcyjnym a proekologicznym stylem życia oraz ocenia wpływ stylu życia na środowisko. 27

Co to znaczy: żyć ekologicznie Omawia zależności miedzy stylem życia a oddziaływaniem na środowisko. Omawia cechy konsumenta prośrodowiskowego. Omawia wpływ własnych zachowań na stan środowiska, np. przez oszczędzanie zużycia wody, energii elektrycznej. Uzasadnia związek między stanem środowiska a jakością życia. Przedstawia propozycję działań, które mają na celu poprawę jakości wody w skali lokalnej i regionalnej, np. oszczędzanie zużycia wody, energii elektrycznej itp. Podejmuje działania mające wpływ na poprawę stanu środowiska w swoim miejscu zamieszkania. Twój przyszły zawód i związany z nim wpływ na środowisko naturalne Przewiduje, jaki wpływ na stan środowiska naturalnego może mieć jego działalność w wybranym zawodzie. Podaje przykłady rozwiązań wpływających na poprawę relacji człowiek gospodarka środowisko. Przewiduje skutki swojej przyszłej działalności zawodowej i ocenia wpływ na stan środowiska. Poszukuje rozwiązań zmierzających do poprawy relacji: człowiek gospodarka środowisko. Organizacje światowe działające na rzecz ochrony środowiska na Ziemi Wymienia polskie organizacje i ruchy ekologiczne działające na rzecz ochrony środowiska. Omawia główne założenia Raportu U Thanta, Deklaracji z Rio i Johanesburga. Wymienia priorytety w dziedzinie ochrony środowiska w Polsce i krajach Unii Europejskiej. Omawia zadania organizacji i ruchów ekologicznych o zasięgu europejskim i światowym, działających na rzecz ochrony środowiska i jego zasobów. Ocenia skuteczność działania przykładowych organizacji i ruchów ekologicznych. Ocenia możliwości działania na rzecz poprawy stanu otaczającego go środowiska naturalnego. 28

B. PLAN WYNIKOWY OPRACOWANY W ODNIESIENIU DO POSZCZEGÓLNYCH STOPNI SZKOLNYCH I. Przyrodnicze podstawy gospodarowania: budowa geologiczna i surowce mineralne, rzeźba, klimat, wody, gleba, świat roślin i zwierząt Wzajemne relacje pomiędzy składnikami środowiska Tematy lekcji Związek pomiędzy budową geologiczną a występowaniem surowców na świecie Ocena i odpowiadające jej umiejętności oraz wiedza ucznia Uceń: dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra Wymienia (uwzględniając genezę): rodzaje skał. rodzaje surowców naturalnych, występujących w skorupie ziemskiej, i podaje ich przykłady. Wyjaśnia, jakie procesy geologiczne prowadzą do powstania surowców mineralnych. Omawia zasoby mineralne występujące w najbliższym regionie. Wskazuje możliwości wykorzystania.zasobów mineralnych, które występują w najbliższej okolicy. Opisuje metody eksploatacji surowców na świecie i w Polsce. Racjonalne gospodarowanie surowcami Wyjaśnia konieczność ochrony zasobów nieodnawialnych. Ocenia skutki nieracjonalnego gospodarowania zasobami przyrody. Wymienia działy gospodarki, w których produkcja opiera się na surowcach mineralnych. Wskazuje, na wybranych przykładach, wpływ eksploatacji surowców na środowisko przyrodnicze. Ocenia wpływ eksploatacji surowców metodą odkrywkową na środowisko przyrodnicze. Przedstawia sposoby rekultywacji terenów zniszczonych przez górnictwo. 29

Zmiany w rzeźbie terenu jako efekt procesów geologicznych i działalności człowieka Zmiany w rzeźbie Polski jako efekt działalności człowieka Co się dzieje w troposferze? Rozróżnia wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi i wskazuje je na mapach hipsometrycznych Polski i świata. Omawia przykłady zmian w rzeźbie terenu, jakie powstały na skutek działalności człowieka, Wymienia składniki powietrza atmosferycznego. Wymienia nazwy wiatrów stałych i sezonowych. Oblicza amplitudę temperatury powietrza. Odczytuje informacje z klimatogramów. Wymienia i opisuje formy rzeźby powstałe w wyniku procesów zewnętrznych i wewnętrznych. Wymienia czynniki modelujące powierzchnię Ziemi. Wyjaśnia genezę charakterystycznych dla najbliższej okolicy form rzeźby. Wyjaśnia różnicę między pojęciami pogoda i klimat. Wyjaśnia wpływ czynników klimatotwórczych na klimat w poszczególnych strefach klimatycznych. Wskazuje przykłady zmian w rzeźbie jako skutek działalności człowieka na świecie. Odczytuje formy ukształtowania powierzchni z mapy hipsometrycznej Polski i wyjaśnia ich genezę Wskazuje cechy mas powietrza kształtującego się nad obszarem Europy. Wyjaśnia powstanie form rzeźby terenu. Opisuje rzeźbę terenu na przykładzie Europy. Opisuje rzeźbę wybranego obszaru Polski na podstawie mapy hipsometrycznej. Wykazuje regionalne zróżnicowania czynników klimatotwórczych w Polsce i na świecie. 30

Wpływ klimatu na działalność człowieka Wody i ich znaczenie w życiu i działalności gospodarczej człowieka Wpływ czynników naturalnych na zróżnicowanie procesu glebotwórczego. Wymienia przykłady oddziaływania człowieka na klimat. Omawia znaczenie wody w życiu i działalności gospodarczej człowieka. Omawia występowanie zasobów wodnych w przyrodzie. Wymienia typy genetyczne gleb. Podaje przykłady działań zapobiegających niszczeniu gleb. Wymienia czynniki degradujące i niszczące gleby. Wykazuje, w jaki sposób klimat wybranych obszarów wpływa na działalność człowieka. Wyjaśnia, na czym polega krążenie wody w przyrodzie. Podaje przykłady zagrożenia wód wskutek działalności gospodarczej człowieka. Nazywa i opisuje wybrane prof ile glebowe. Wyjaśnia wpływ czynników naturalnych na zróżnicowanie procesu glebotwórczego.. Wymienia przykłady różnych działań organizacji międzynarodowych w celu ograniczenia negatywnych skutków oddziaływania człowieka na klimat. Wskazuje możliwości wykorzystania zasobów wodnych w gospodarce. Omawia typy gleb, jakie występują w najbliższym regionie. Ocenia znaczenie gleb dla rozwoju rolnictwa. Wyjaśnia znaczenie prognozowania pogody w życiu i działalności człowieka. Ocenia skutki zmian jakości wody w środowisku przyrodniczym; ocenia jakość wody w swoim regionie. Wykazuje zależności między składnikami środowiska a glebami, opierając się na mapach tematycznych. 31

Roślinność i zwierzęta Wzajemne relacje między składnikami środowiska przyrodniczego Omawia rozmieszczenie formacji roślinnych i zwierzęcych, występujących na Ziemi Wymienia formy ochrony zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej w Polsce i na świecie. Wymienia składniki środowiska przyrodniczego wybranego regionu świata, Europy, Polski i omawia je na podstawie map tematycznych. Wskazuje przykłady zachwiania równowagi środowiska przyrodniczego. Wymienia propozycje działań, mających na celu ochronę zasobów przyrody w swoim regionie. Wymienia czynniki wpływające na rozmieszczenie formacji roślinnych i zwierzęcych Omawia negatywne i pozytywne działania człowieka w swoim regionie na wybranych przez siebie przykładach. Podaje przykłady możliwości podejmowania działań proekologicznych i prozdrowotnych. Wskazuje zależności między klimatem a występowaniem organizmów na Ziemi. Wyjaśnia cele i założenia ochrony zasobów przyrody ożywionej i nieożywionej w Polsce i na świecie. Wyjaśnia, na wybranych przykładach, zależności między poszczególnymi elementami środowiska przyrodniczego. Ocenia skutki zagrożeń lasów, spowodowane działalnością człowieka, w Polsce i na świecie. Podaje przyczyny wyginięcia niektórych gatunków f lory i fauny na Ziemi Czerwona Księga, bank genów. Wyjaśnia mechanizmy powstawania zagrożeń środowiska przyrodniczego i wskazuje sposoby przeciwdziałania. 32

II. Wpływ czynników społecznych, politycznych i ekonomicznych na warunki życia i sposoby gospodarowania. Procesy integracji i dezintegracji, konf likty, przejawy globalizacji Tematy lekcji Ocena i odpowiadające jej umiejętności oraz wiedza ucznia Uczeń: dopuszczająca dostateczna dobra Bardzo dobra Podział polityczny świata Wymienia wydarzenia polityczne, które doprowadziły do zmian na mapie politycznej Europy. Wskazuje zmiany na mapie politycznej świata (które nastąpiły w ciągu 50. lat). Wymienia czynniki polityczne wpływające na warunki życia i sposoby gospodarowania na świecie. Wyjaśnia wpływ czynników politycznych na warunki życia i sposoby gospodarowania na świecie. Opisuje cechy współczesnych systemów społeczno-gospodarczych na świecie. Na czym polega proces globalizacji w gospodarce światowej? Wyjaśnia, co to jest globalizacja. Wymienia dziedziny życia, w których zachodzi proces globalizacji. Wymienia przyczyny i konsekwencje globalizacji. Omawia przejawy globalizacji na wybranych przykładach z Polski i innych regionów świata. Wyjaśnia, na wybranych przykładach, wpływ globalizacji na życie człowieka. 33

Procesy integracji i dezintegracji na świecie Procesy integracji w Europie Przyczyny zróżnicowania gospodarczego państw świata Wymienia przyczyny integracji gospodarczej, politycznej i społecznej w Europie. Wymienia etapy integracji gospodarczej w Europie. Wymienia kraje należące do Unii Europejskiej. Wymienia sposoby gospodarowania w różnych regionach świata. Wskazuje na rolę Unii Europejskiej w integracji Europy Omawia działania organizacji integracyjnych działających na świecie. Omawia cele i zadania Unii Europejskiej. Omawia najważniejsze instytucje Unii Europejskiej. Wymienia etapy dochodzenia Polski do członkostwa w Unii Europejskiej. Wskazuje przyczyny zróżnicowania gospodarczego państw na świecie, na wybranych przykładach. Wskazuje różnice pomiędzy integracją a dezintegracją. Wyjaśnia, na wybranym przykładzie, na czym polega proces dezintegracji. Wyjaśnia, jakie są cele i zadania współpracy krajów należących do Unii Europejskiej. Omawia przyczyny i konsekwencje dysproporcji gospodarczej między wybranymi krajami na świecie. Opisuje przyczyny: integracji gospodarczej, politycznej i społecznej na świecie. Wymienia wady i zalety wynikające z rozszerzenia się Unii Europejskiej. Porównuje zyski i koszty wejścia Polski do Unii Europejskiej.. Ocenia przyczyny i konsekwencje dysproporcji gospodarczej między wybranymi krajami na świecie. 34

Zróżnicowanie poziomu życia człowieka Działalność gospodarcza nie musi być zagrożeniem dla człowieka nowoczesne gałęzie przemysłu Rozwój usług komunikacyjnych jako warunek sprawnego funkcjonowania gospodarki światowej Wymienia wskaźniki poziomu życia. Wyjaśnia, co to jest dochód narodowy. Wymienia czynniki lokalizacji przemysłu zaawansowanych technologii. Wskazuje na mapie miejsca zaliczane do obszarów przemysłu zaawansowanych technologii. Wymienia przykłady wpływu komunikacji na przyrodę najbliższej okolicy. Wyjaśnia, co to jest komunikacja. Wymienia państwa o wysokim i niskim dochodzie narodowym. Wykazuje rolę przemysłu zaawansowanych technologii w gospodarce światowej. Wyjaśnia wpływ przemysłu zaawansowanych technologii na środowisko przyrodnicze. Omawia rolę komunikacji w funkcjonowaniu gospodarki światowej. Dokonuje podziału środków transportu. Porównuje państwa o wysokim i niskim dochodzie narodowym. Wyjaśnia, co to jest HDI. Uzasadnia konieczność powstawania technopolii na świecie. Opisuje nowe formy komunikacji w gospodarce światowej. Proponuje zastosowanie innego miernika poziomu życia człowieka. Ocenia stan środowiska na terenach, na których powstały technopolie. Uzasadnia, w jaki sposób rozwój usług komunikacyjnych przyczynia się do sprawnego funkcjonowania gospodarki na świecie. 35

Konf likty w świecie współczesnym i ich wpływ na sposób gospodarowania Przyrodnicze uwarunkowania rozmieszczenia ludności na świecie Wymienia przyczyny występowania konf liktów na świecie. Wskazuje na mapie świata miejsca będące aktualnie terenem konf liktów. Wymienia bariery osadnicze. Wyjaśnia pojęcie gęstość zaludnienia. Omawia przyczyny i skutki występowania konf liktów na świecie. Omawia wpływ konf liktów na gospodarkę światową. Wyjaśnia przyczyny wzrostu liczby ludności na Ziemi. Wskazuje na mapie obszary o dużej i małej gęstości zaludnienia. Opisuje bariery osadnicze. Wyjaśnia pojęcia: ekumena, anekumena, subekumena. Oblicza na podstawie danych statystycznych gęstość zaludnienia na wybranych obszarach. Tworzy mapę tematyczną, informującą o toczących się w świecie konf liktach. Omawia przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludzi na kuli ziemskiej. Wyjaśnia rolę organizacji międzynarodowych w rozwiązywaniu konf liktów na świecie. Wskazuje na przykładach zależność osadnictwa od warunków przyrodniczych. 36

Eksplozja demograf iczna i jej wpływ na środowisko przyrodnicze Procesy urbanizacyjne na świecie Wyjaśnia przyczyny wzrostu liczebności ludności miejskiej. Ocenia wpływ urbanizacji na środowisko przyrodnicze. Przyczyny i skutki migracji na świecie Wyjaśnia pojęcie eksplozja demograf iczna. Wyjaśnia pojęcia: urbanizacja, aglomeracja, konurbacja, megalopolis, i podaje przykłady z różnych regionów świata. Wyjaśnia pojęcie migracja. Wymienia przyczyny migracji. Wymienia kraje na poszczególnych kontynentach, w których miała miejsce eksplozja demograf iczna. Wymienia kraje, które osiągnęły najwyższy stopień urbanizacji i wskazuje je na mapie. Wymienia kierunki migracji światowej. Wyjaśnia termin uchodźstwo. Na wybranych przykładach wyjaśnia wpływ eksplozji demograf icznej na środowisko przyrodnicze Wyjaśnia różnice między: aglomeracją, konurbacją i megalopolis. Omawia przykłady uchodźstwa wojennego i etnicznego. Na wybranych przykładach wyjaśnia związek między strukturą wieku, płci a strukturą zatrudnienia i rynkiem pracy. Wyjaśnia, jakie są skutki migracji dla krajów imigracyjnych i emigracyjnych. 37

III. Funkcjonowanie światowego systemu: gospodarka społeczeństwo środowisko, oraz jego konsekwencje dla jakości życia obecnych i przyszłych pokoleń Tematy lekcji Formy użytkowania ziemi na świecie Ocena i odpowiadające jej umiejętności oraz wiedza ucznia Uczeń: dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra Wymienia warunki środowiska przyrodniczego, które wpływają na rozwój rolnictwa. Wyjaśnia pojęcie użytkowanie ziemi (użytki rolne, grunty orne, łąki i pastwiska, sady). Wyjaśnia, że podstawą gospodarki jest uprawa roślin i chów zwierząt. Analizuje dane statystyczne i mapy tematyczne dotyczące rolnictwa. Opisuje związki między czynnikami przyrodniczymi i społeczno-ekonomicznymi a sposobem gospodarowania w rolnictwie. Intensyf ikacja i towarowość rolnictwa na świecie oraz ich konsekwencje Wyjaśnia terminy: intensyf ikacja i towarowość rolnictwa. Wskazuje na mapie obszary, gdzie występuje rolnictwo intensywne i ekstensywne. Omawia konsekwencje intensyf ikacji rolnictwa dla środowiska przyrodniczego. Omawia na wybranych przykładach rolnictwo intensywne i ekstensywne. Omawia wskaźniki, które pozwalają porównywać różne typy gospodarki na świecie. 38