Streszczenie Antyoksydanty są to związki chemiczne neutralizujące wolne rodniki. Wolne rodniki tlenowe powstają fizjologicznie w organizmie z tlenu i pełnią wiele korzystnych funkcji. Problem pojawia się wtedy, gdy powstają w nadmiarze. Dostarczane są one również z zewnątrz a ich źródłem są zanieczyszczenia środowiska, dym tytoniowy, smażona żywność, jełczenie tłuszczów. Najbardziej narażone na nadmiar wolnych rodników są osoby palące papierosy oraz żyjące w zanieczyszczonym środowisku. Wolne rodniki mogą uszkadzać komórki oraz sprzyjać rozwojowi takich chorób, jak miażdżyca, choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, nowotwory, choroby układu nerwowego, zaburzenia odporności. W organizmach żywych występują antyoksydanty enzymatyczne i nieenzymatyczne. Do najważniejszych antyoksydantów zalicza się witaminę: A, C, E, beta-karoten, selen oraz flawonoidy. Substancją utleniającą jest również w organizmie człowieka koenzym Q10 chroniący szczególnie naczynia krwionośne i serce. Bardzo duże znaczenie mają przeciwutleniacze zawarte w warzywach i owocach, tj. tymianek, cynamon, porzeczka, imbir, dla których udokumentowano wybitne właściwości ochronne, antymutagenne i przeciwnowotworowe. Wszystkie wymienione związki mają działanie prewencyjne i chronią geny przed tlenowymi atakami chemicznych utleniaczy i wolnych rodników. Podsumowując, warto podkreślić, że właściwe odżywianie jest 10-cio krotnie ważniejszym elementem w porównaniu do reszty środowiskowych czynników ryzyka jeśli chodzi o zachorowalność na choroby nowotworowe. Słowa kluczowe: antyoksydanty, wolne rodniki, witaminy, pierwiastki Abstract Antioxidants are chemical compounds neutralizing free radicals. Free oxygen radicals are formed physiologically in the organism from oxygen and have many beneficial functions. The problem arises in the situation when they are formed in excess. They are also introduced into the organism from the outside and their sources are environmental pollution, cigarette smoke, fried food, fat rancidity. Smokers and people living in the polluted environment are most exposed to the excess of free radicals. Free radicals may be responsible for cell damage and lead to the development of the diseases such as atherosclerosis, myocardial ischemia, arterial hypertension, cancer, diseases of the nervous system or immunity disturbances. Enzymatic or non-enzymatic antioxidants are present in living organisms. Vitamins A, C, E, beta-carotene, selenium and flavonoids are the most important antioxidants. Coenzyme Q10 which is produced in the human organism is also an antioxidant. It protects blood vessels and the heart in particular. Antioxidants present in fruit and vegetables such as in thyme, cinnamon, currant and ginger are of great importance since they possess welldocumented considerable protective, antimutagenic and anti-cancer properties. All the above-mentioned compounds have a preventive activity, protect genes from oxygen attacks of chemical oxidants and free radicals. In conclusion, it is necessary to stress that proper nutrition is 10 times more important in comparison with the rest of environmental risk factors as far as the incidence of cancer is concerned. Key words: antioxidants, free radicals, vitamins, elements
W ostatnich latach coraz częściej obserwuje się duże zainteresowanie występowaniem antyoksydantów znajdujących się w wielu składnikach pokarmowych oraz ich fizjologiczną rolą. Bardzo ważnym aspektem zdrowotnym jest utrzymanie w organizmie równowagi pomiędzy substancjami utleniającymi a przeciwutleniaczami. W sytuacji zaburzenia tej równowagi na korzyść substancji utleniających, funkcje obronne organizmu są w dużym stopniu upośledzone. Zaburzenie takie określane jest mianem stresu oksydacyjnego. Tlen, którym oddychamy, ulega w organizmie czteroetapowej redukcji, w wyniku której powstaje cząsteczka wody. Produkty niecałkowitej redukcji cząsteczki tlenu nazwano reaktywnymi formami tlenu. Mogą być to neutralne cząsteczki lub jony oraz wolne rodniki tlenowe, które bardzo szybko mogą wchodzić w reakcje z białkami, lipidami, cukrami oraz kwasami nukleinowymi obecnymi w komórkach, prowadząc do powstania kolejnych produktów wolnorodnikowych. Jednym z najbardziej aktywnych wolnych rodników jest rodnik hydroksylowy. Powstające w nadmiarze reaktywne formy tlenu powodują utlenianie tłuszczów, białek, DNA, a co za tym idzie mogą przyczynić się do uszkodzenia tkanek. Toksyczne produkty reakcji utleniania wywierają działanie cytostatyczne na komórkę, doprowadzają do uszkodzenia błon komórkowych i aktywują mechanizmy apoptozy. Wysoce reaktywne formy tlenu to niestabilne cząstki chemiczne zwane inaczej wolnymi rodnikami, powstają podczas procesów przemiany materii w odpowiedzi na bodźce, takie jak np. promieniowanie UV, zanieczyszczenia powietrza lub dym tytoniowy. Stale powstające w naszym organizmie wolne rodniki ulegają procesom rozpadu, przy czym u ludzi zdrowych są one natychmiast niszczone. Inaczej proces ten przebiega w starzejącym się organizmie, w którym to wolne rodniki mogą być czynnikami potencjalnie uszkadzającymi komórki organizmu, prowadząc do destrukcji białek i degeneracji komórek. Do chorób, w których stres oksydacyjny odgrywa kluczową rolę, zalicza się między innymi: choroby układu krążenia, neurodegeneracyjne, choroby zapalne tj. reumatoidalne zapalenie stawów, cukrzyca, a także procesy starzenia się. Choroby te wynikają z różnych przyczyn, lecz u podłoża wszystkich leżą zaburzenia równowagi oksydacyjno-antyoksydacyjnej organizmu w kierunku reakcji utleniania. Wolne rodniki mogą tworzyć się w organizmie pod wpływem czynników endogennych, jak i egzogennych. Powstają one nie tylko pod wpływem czynników fizykochemicznych i biologicznych, lecz także pod wpływem stresu. W warunkach homeostazy reaktywne formy tlenu pełnią funkcję mediatorów i regulatorów metabolizmu - indukują różnicowanie komórek aktywują wiele genów indukują apoptozę, wpływając na syntezę uwalnianie lub inaktywację śródbłonkowego czynnika aktywującego naczynia, działają rozszerzającą bądź kurcząco na ścianę naczyń krwionośnych, zwiększają przepuszczalność ścian naczyń włosowatych, stymulują transport glukozy do komórek i serotoniny do płytek krwi. Wpływają także na przekazywanie sygnałów do komórek i wewnątrz komórek, regulują ekspresję genów oraz mogą stawać się wtórnymi przekaźnikami zarówno w procesie wzrostu, jak i śmierci komórek. Nadmierna produkcja reaktywnych form tlenu oraz wyczerpanie przez organizm rezerw oksydacyjnych, czyli stres oksydacyjny prowadzi do utlenienia białek, w konsekwencji modyfikuje ich strukturę i zaburza funkcję. Wysokie stężenie reaktywnych form tlenu wyzwala i nasila procesy uszkodzenia biocząsteczek. Na poziomie molekularnym reaktywne formy tlenu powodują degradację kolagenu zaburzenia syntezy i inaktywację proteoglikanów, inaktywację enzymów, pęknięcia nici DNA oraz mutacje prowadzące do zmian nowotworowych. W komórkach jednak istnieje wiele skutecznych mechanizmów chroniących przed toksycznym działaniem reaktywnych form tlenu. W warunkach homeostazy dzięki działaniu enzymatycznych i nieenzymatycznych antyoksydantów nadmiar wolnych rodników jest likwidowany i uszkodzenia biomolekuł są naprawiane. System obronny organizmu jest bardzo złożony, ponieważ obejmuje wiele oddziałujących na siebie substancji endogennych substancji zaprogramowanych genetycznie oraz pochodzących z żywności. Antyoksydanty to związki chemiczne, które neutralizują wolne rodniki. Rozróżniamy antyoksydanty enzymatyczne i nieenzymatyczne (Vit.A, C, E, betakaroten, selen, bioflawonoidy).witaminy A, C, E wykazują działanie przeciwutleniające, obniżają poziom cholesterolu we krwi hamują, tworzenie zakrzepów żył, obniżają ciśnienie krwi. Witamina E i betakaroten ze względu na swoją rozpuszczalność w tłuszczach chronią przed utlenianiem lipidy. Witamina C rozpuszczalna w wodzie, spełnia funkcję obronną we wszystkich płynach ustrojowych. Flawonoidy należą do związków polifenolowych, występują między innymi w herbacie, winogronach, cytrusach, czerwonym winie, mają właściwości antyoksydacyjne. Również pierwiastki: selen, cynk, miedź, mangan, wchodzące w skład wielu enzymów, hamują procesy prowadzące do powstania wolnych rodników. Substancją antyutleniającą jest wytwarzany w organizmie koenzym Q10 chroniący szczególnie naczynia krwionośne i serce. Niektóre substancje wchodzące w skład przypraw kuchennych tj. tymianek, rozmaryn, goździki, cynamon, pieprz, imbir są także cennymi antyutleniaczami. Największe właściwości antyoksydacyjne ze względu na obecność witaminy E ma olej z kiełków pszenicy. Warto wspomnieć tutaj o ważnych antyoksydantach roślin jadalnych, o udokumentowanym działaniu przeciwnowotworowym: aurapten - sok grejpfrutowy, kwas elagowy - herbata, winogrona, wiśnie, orzechy laskowe, karbazol - liście rozmarynu, kurkumina - składnik przyprawy Curry, likopen - pomidor, resweratol - ciemne winogrona i czerwone wino oraz aliksyna - czosnek. System obronny organizmu jest bardzo złożony ponieważ obejmuje wiele oddziałujących na siebie substancji endogennych zaprogramowanych genetycznie oraz pochodzących z żywności. Niektóre antyoksydanty np.witaminy mogą być stale uzupełniane przez spożywanie odpowiednich produktów, inne jak Koenzym Q10 wytwarzane są w tkankach lecz na ich zawartość w organizmie może wpływać również sposób odżywiania. Prawidłowy stan odżywiania organizmu witaminami, flawonoidami i sładnikami mineralnymi tj. Cu, Mn, Se, Zn pełni w tych mechanizmach podstawową rolę. Wśród znanych antyoksydantów bardzo duże znacze-
nie dla człowieka ma selen jako selenocysteina, która pełni ochronną rolę przed stresem oksydacyjnym. Nieprawidłowy poziom selenu wiąże się ze wzrostem poziomu ryzyka zachorowania na takie choroby, jak reumatoidalne zapalenie stawów, kardiomiopatia czy choroby nowotworowe. Selen redukując ulegające utlenianiu związki zmniejsza produkcję zapalnych prostaglandyn i leukotrienów, bierze udział w utrzymaniu ciągłości błon komórkowych ochrania produkcję prostacyklin, bierze udział w produkcji aktywnych hormonów tarczycy. Selen wiążąc metale jest niezbędny do prawidłowej syntezy testosteronu, zmniejsza także ryzyko poronień. Hamuje także hamuje ich destrukcyjne działanie na zdrowe tkanki, dlatego jest tak ważnym pierwiastkiem dla palaczy oraz dla osób mieszkających w bardzo zanieczyszczonych regionach. Jest niezbędny do optymalnego działania układu autonomicznego oraz hamuje progresję zakażenia w pełnoobjawowy AIDS. Istnieją badania pokazujące, iż niedobór selenu może być czynnikiem ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego oraz sprzyjać rozwojowi chorób nowotworowych. Selen jest dostarczany do organizmu w postaci organicznej jako selenometionina i selenocysteina oraz nieorganicznej głównie w postaci seleninów i selenianów. Problem stanowi fakt, iż selen charakteryzuje się bardzo niewielką granicą pomiędzy niedoborem, a dawką toksyczną, czyli posiada niski indeks terapeutyczny. Podawany w stężeniach powyżej 600 μg/24h jest jednym z najbardziej toksycznych pierwiastków. Ostre zatrucie selenem objawia się dusznością, biegunką, częstoskurczem, a nawet śmiercią. Antyoksydantem działającym w fazie wodnej jest witamina C oraz Koenzym Q 10. Witamina C pełni szczególną rolę w ochranianiu tkanki płucnej i ocznej, hamuje peroksydację hemoglobiny. Przewlekłe niedobory tej witaminy sprzyjają powstawaniu miażdżycy oraz sprzyjają rozwojowi procesu kancerogenezy. Bezsporne jest hamowanie przez witaminę C powstawania zmian przedrakowych błony śluzowej żołądka oraz działanie ochronne w dysplazji szyjki macicy. Badania epidemiologiczne wykazały że regularne spożywanie kwasu askorbinowego zmniejsza ryzyko występowania nowotworów żołądka, przełyku oraz nowotworów płuc. Jedną z hipotez wyjaśniających to działanie jest fakt, iż jako związek donorowy jest akceptorem niesparowanych elektronów, które to z kolei wywołują uszkodzenia struktur komórkowych, prowadząc do zapoczątkowania procesów nowotworzenia. Witamina C pełni więc w organizmie rolę utrzymującą równowagę środowiska wewnątrz i zewnątrzkomórkowego. Do lipofilnych antyoksydantów zaliczamy tokoferole czyli witaminę E, która działa kompleksowo z innymi antyoksydantami, tj.koenzym Q10, witamina C i karotenoidy. Niedobór witaminy E może potęgować stany zapalne w organizmie, zmiany chorobowe w układzie krwionośnym zwłaszcza o charakterze miażdżycowym, a także nasilać procesy nowotworowe. Są dowody na to, że alfa-tokoferol może hamować stany przedrakowe sutka u kobiet, natomiast w badaniach doświadczalnych wykazano, że witamina E i C hamują tworzenie się nitrozoamin - związków zwiększających ryzyko zachorowania na raka żołądka. Własności antyoksydacyjne mają również: betakaroten, likopen oraz luteina. Betakaroten w silniejszym stopniu niż inne karotenoidy zwiększają funkcje immunologiczne, alfakaroten zaś hamuje proliferację komórek. Wiele wyników badań wskazuje na to, iż spożywanie żywności bogatej w karotenoidy zmniejsza ryzyko wystąpienia schorzeń sercowo-naczyniowych oraz procesów nowotworzeni. Likopenowi z kolei przypisywana jest zdolność do zmniejszania ryzyka raka prostaty i szyjki macicy, natomiast spożywanie warzyw bogatych w luteinę wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem zaćmy i zwyrodnienia plamki żółtej. Karotenoidy są barwnikami wytwarzanymi wyłącznie przez rośliny. Spośród występujących w przyrodzie przeszło sześciuset, człowiek spożywa przeciętnie jedynie około czterdziestu z nich. Niektóre z nich przekształcane są w organizmie w witaminę A (beta i alfakaroten, kryptoksantyna) inne nie są prowitaminami (luteina, zeaksantyna). Karotenoidy mają działanie ochronne przed promieniami UV. W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie grupą naturalnych antyoksydantów, zidentyfikowano ich około czterech tysiące, lecz stanowią one zaledwie część z tych, które występują w naturze. Jednym z nich są flawonoidy, których źródłem są: owoce, warzywa oraz przyprawy. Związki te charakteryzują się wieloma właściwościami, do których należy działanie przeciwzapalne, przeciwalergiczne, przeciwzakrzepowe, przeciwwirusowe i przeciwkancerogenne. Flawonoidy poprzez hamowanie enzymatycznej i nieenzymatycznej peroksydacji lipidów wpływają korzystnie na układ sercowo-naczyniowy modyfikują aktywność wielu enzymów oraz działają ochraniająco na witaminę C i E. Flawonoidy wykazują zdolność do uszczelniania naczyń krwionośnych (rutyna), poprzez uszczelnianie śródbłonka naczyń tętniczych hamują przechodzenie LDL do ściany naczyń. Podobnie jak witamina C, flawonoidy wykazują zdolność do obniżania ciśnienia krwi. Związki flawonowe wyizolowane z czerwonego wina hamują proliferację lipidów, natomiast zawarte w warzywach obniżają wchłanianie zwrotne cholesterolu w dystalnym odcinku przewodu pokarmowego, zawarte w głogu wykazują dodatnie działanie chrono-, ino- oraz batmotropowe na serce. Bardzo ważnym naturalnym przeciwutleniaczem jest pycnogenol otrzymywany z kory francuskiej sosny śródziemnomorskiej. W jego skład wchodzą: proantocyjanidy, katechiny, taksifolia oraz kwasy owocowe. Wszystkie składniki pycnogenolu wykazują silne właściwości zwalczające wolne rodniki. Preparaty pycnogenolu skutecznie uszczelniają naczynia krwionośne, zapobiegają przewlekłym zapaleniom żył oraz tworzeniom się obrzęków w przebiegu retinopatii cukrzycowej. Pycnogenol okazał się przeciwutleniaczem dużo silniejszym od witamina C i E, a co bardzo ważne, jest w stanie przywrócić działanie tym witaminom, nawet gdy nastąpiło już ich utlenienie. Szczególną zaletą pycnogenolu jest umiejętność zwiększania liczby enzymów przeciwutleniających w komórkach. W wyniku tego wolne rodniki powstające w samym środku komórek, jak i te wytwarzane we krwi zostają skutecznie zneutralizowane. Pycnogenol pobudza produkcję syntetazyenzymu odpowiedzialnego za produkcję NO. Tlenek azotu produkowany w wewnętrznej części komórki naczynia krwionośnego, hamuje sklejanie płytek krwi co zapobiega powstawaniu zakrzepów. Rozluźnia naczynia krwionośne a tym samym zmniejsza ryzyko zawałów serca, normalizuje
ciśnienie krwi, nawet w warunkach długiego stresu. Kwasy owocowe zawarte w pycnogenolu mają działanie rozkurczające dlatego stosowany jest w dolegliwościach menstruacyjnych. Pycnogenol w dużym stopniu redukuje objawy związane z niewydolnością żylną tj. opuchnięte łydki, skurcze i bóle w dolnych partiach nóg, chroni włókna kolagenu i elastyny przez co przywraca skórze elastyczność. Zmniejsza intensywność przebarwień skóry, działając jak wewnętrzny filtr, chroni przed promieniowaniem UVA i UVB, wspomaga działanie systemu odpornościowego. Pycnogenol dostępny jest w formie tabletek o nazwie Bio-Pycnogenol. Jedna tabletka zawiera 40 mg tego związku, a dzienna dawka nie powinna przekraczać 1 mg/kg.m.c. Tabletki należy przyjmować na pełny żołądek aby uniknąć dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Lista chorób w patogenezie, których wolne rodniki odgrywają ważną rolę jest dość długa. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: miażdżycę, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, nowotwory, stany zapalne wywołane bakteriami lub innymi patogenami. Miażdżyca Głównym zaburzeniem odpowiedzialnym za rozwój zmian jest kumulacja utlenionych lipoprotein o małej gęstości. Wolne rodniki powodują oksydację lipoproteid oraz uszkadzają śródbłonek naczyń krwionośnych i w ten sposób zapoczątkowują cały proces rozwoju blaszki miażdżycowej. Zatem zdrowe żywienie odgrywa kluczową rolę w profilaktyce choroby niedokrwiennej serca. Jednym z zaleceń jest ograniczenie spożycia nienasyconych kwasów tłuszczowych, gdyż są one głównym składnikiem odpowiedzialnym za wzrost stężenia cholesterolu. Główny nacisk należy położyć na zwiększenie spożycia: owoców, warzyw, produktów pełnoziarnistych oraz ryb. Wzrost dziennego spożycia błonnika pokarmowego o 10 g łączy się z istotnym spadkiem o 14% występowania chorób wieńcowych. Źródłem rozpuszczalnego błonnika jest: owies, jęczmień warzywa i nasiona roślin strączkowych. Do związków zmniejszających stężenie cholesterolu LDL należą sterole i stanole roślinne (nasycone sterole). Nadciśnienie tętnicze Jest to choroba związana z zaburzeniami równowagi między czynnikami zwężającymi i rozszerzającymi naczynia. Substancją kurczącą naczynia jest endotelina natomiast rozkurczającą tlenek azotu (NO), który działa silnie lecz krótkotrwale i jest szybko unieczynniany w reakcji z anionorodnikami tlenowymi lub z tlenem. W warunkach stresu oksydacyjnego nadmierne unieczynnianie śródbłonkowego czynnika rozszerzającego naczynia może być jedną z przyczyn rozwoju nadciśnienia tętniczego. Cukrzyca U chorych na cukrzycę zjawisko stresu oksydacyjnego występuje na poziomie wielu komórek rozmieszczonych w różnych tkankach. Może przemawiać za tym stwierdzona niższa zawartość naturalnych antyoksydantów: witaminy. C, E oraz glutationu. Za powstawanie stresu oksydacyjnego odpowiedzialne jest przede wszystkim podwyższenie stężenia glukozy. Ze względu na towarzyszące cukrzycy zmiany skórne sole Cu i Zn są niezwykle ważne w procesach metabolicznych naskórka i skóry właściwej. Miedź bierze udział w melanogenezie w syntezie kolagenu i neutralizacji wolnych rodników, natomiast cynk wchodzi w skład cząsteczki insuliny, odgrywa rolę w odczuwaniu smaku i procesach immunologicznych oraz warunkuje ochronę przeciwrodnikową. Odpowiednia suplementacja może zdecydowanie wydłużyć okres, w którym nie ma konieczności stosowania leków przeciwcukrzycowych a w rozwiniętej cukrzycy może wspomagać leczenie. Nowotwory Uszkodzenie DNA w komórkach poddanych stresowi oksydacyjnemu może doprowadzić do mutacji. Odpowiednia dieta bogata w owoce i warzywa zawierające karotenoidy, witaminy, selen, a także flawonoidy wpływa ochronnie na organizm oraz przyczynia się do obniżenia ryzyka powstawania chorób nowotworowych. Utrzymanie prawidłowego stanu antyoksydacyjnego organizmu przez odpowiedni sposób odżywiania ma duże znaczenie dla zdrowia. Czasami konieczne staje się zastosowanie preparatów witaminowych, należy jednak pamiętać że mogą one wywierać różne działanie, zależne od dawki, środowiska i formy izomerycznej. Najwłaściwszym postępowaniem terapeutycznym jest jednoczesne podawanie wszystkich witamin antyoksydacyjnych w odpowiednich dawkach, co umożliwia właściwe uzupełnianie się procesów biochemicznych, które prowadzą do zmniejszenia peroksydacji i zahamowania powstawania wolnych rodników oraz nadtlenków lipidowych. W prewencji chorób degeneracyjnych niekwestionowaną rolę pełni spożycie warzyw i owoców bogatych w składniki antyoksydacyjne, natomiast preparaty farmaceutyczne zawierające antyoksydanty powinny stanowić suplementację diety. Przykładem preparatów wykorzystywanych w tej suplementacji są: - Bio-Cynk jedna tabletka zawiera 15 mg glukonianu cynku. Cynk jest niezbędny do prawidłowego działania insuliny, hormonu wzrostu i testosteronu. Ochrania komórkę przed szkodliwym działaniem wolnych rodników, wspomaga funkcję układu odpornościowego organizmu (profilaktyka przeziębienia). - Bio-Karoten z witaminą E - kapsułki zwierają 10 mg Wit. E oraz 6 mg betakaroten stosowany raz dziennie zmniejszają niekorzystny wpływ wolnych rodników na organizm. - Bio-Selen z cynkiem - preparat w postaci tabletek. Połączenie dwóch pierwiastków powoduje zwiększenie wchłaniania selenu z przewodu pokarmowego a także optymalizuje działanie przeciwwolnorodnikowe. Utrzymanie prawidłowego stanu antyoksydacyjnego organizmu należy rozpocząć od najmłodszych lat, co warunkuje utrzymanie dobrego stanu zdrowia przez całe życie. Do głównych zadań współczesnej farmakologii należy
ustalenie optymalnych wielkości spożycia witamin w prewencji i leczeniu chorób degeneracyjnych. Dokładnego ustalenia wymaga także dawkowanie innych antyoksydantów zawartych w żywności. Ochronna rola witamin antyoksydacyjnych i flawonoidów dla organizmu jest niekwestionowana, jednak nie można uznać że jest to stu procentowe panaceum skutecznie zapobiegające metabolicznym chorobom cywilizacyjnym. Piśmiennictwo: 1. Hercberg i wsp.: MJ. The potential role of antioxidant vitamins In preventing cardiovascular diseases and cancers;nutrition 1998 14,no6.513-20. 2. Knekt Pi wsp.:. Is low elenium status a risk factor for lung cancer? American Journal of Epidemiology 1998 148 no.10 975-82. 3. KuklinskiB,Weissenbacher E,von Appen S.: Coenzyme Q10 and antioxidants in acute myocardial infarction;8t Int.Symp.Biomed and Clin.Aspects of CoQ 1993 pp32. 4. Anderson R,:.Roles of vit.c,e and beta-carotene in the modulation of oxidant stress from cigarettes smoke-activated phagocytes;am. J. Clin. Nutr.1991.53,no.1 suppl. Pp 358S-361S. 5. McCarthy M:.Beta-carotene supplements linket to cancer. Lancet 1999 353 pp215. 6. Menkes MS, Comstock GW, Vuilleumier JP:Serum beta-carotene,vitamins A and E,selenium and the risk of lung cancer.n.engl J.Med 1996 315:20 pp1250-4. 7. Żbikowska H:Antykancerogenne działanie selen u. Post. Biol. Kom. 1997,3,315. 8. Ball S.:Antyoksydanty w medycynie i zdrowiu człowieka 2001 9. Przybylski J,:Żyjmy dłużej 2000. 10. Małyszka J,Michalkiewicz S,: Witamina E Nauka i Technika 2001. 11. Steimetz KA, Potter J:Vegetables,fruit and cancer prevention Am.J.Diet Assoc 1996 96,1027-39. 12. Bright-See E: Vitamin C and cancer prevention. Semin Onc. 1983;10,294-98. 13. Omen G.S,Goodman G.F,Thornquist M,D: Effects of combination of beta-carotene and vitamin A and lung cancer and cardovascular disease. N.Engl.J.Med. 1996 334,1150-1156. 14. Łącka B,Grzeszczak W:Rola wolnych rodników tlenowych w patogenezie nadciśnienia samoistnego. Pol. Arch.Med.Wewn. 1997,98,67-75. Adres do korespondencji: mgr. farm. Maria Wojtanowska-Rzytki ul.widokowa 28 44-121 Gliwice tel. 501-48-64-48 mail:aptekagliwice@op.pl