Wiesław Piątkowski WYKŁADY Z HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ OD KSENOFONTA DO FIZJOKRATÓW Bydgoszcz 2010
SPIS TREŚCI PRZEDMOWA 13 Rozdział I WPROWADZENIE DO HISTORII MYŚLI EKONOMICZNEJ 15 1. Przedmiot historii myśli ekonomicznej 15 1.1. Istota myśli ekonomicznej 15 1.2. Szersze i węższe rozumienie myśli ekonomicznej 18 1.3. Opisowe a normatywne treści myśli ekonomicznej 18 1.4. Gospodarcze i ideologiczne determinanty myśli ekonomicznej 19 1.4.1. Proces gospodarczy 19 1.4.2. Ideologia 19 1.5. Dialektyka poznania naukowego 21 1.6. Historia myśli ekonomicznej a inne dyscypliny naukowe 22 1.7. Dlaczego nauka ekonomii powstała dopiero w czasach nowożytnych? 24 1.8. Nazwa ekonomia i nazwy pokrewne 25 2. Uwagi o warsztacie historyka myśli ekonomicznej 26 2.1. Materiały źródłowe 26 2.2. Analiza materiału źródłowego 27 2.3. Literatura przedmiotu 28 2.4. Wartościowanie teorii ekonomicznych 28 2.5. Problem filiacji idei ekonomicznych 29 3. O potrzebie studiowania historii myśli ekonomicznej 29 Rozdział II MYŚL EKONOMICZNA STAROŻYTNEJ GRECJI 31 1. Wstęp 31 1.1. Określenie tematu 31 1.2. Gospodarka Grecji w V i IV w. p.n.e. 31 2. Ksenofont 34
2.1. Dane biograficzne i spuścizna pisarska 34 2.2. Ekonomika 36 2.3. Wątki ekonomiczne w innych pismach sokratycznych 39 2.4. Uwagi o podziale pracy w Cyropedii 42 2.5. Rozprawa O dochodach państwowych 43 2.6. Uwagi ogólne 44 3. Platon 45 3.1. Dane biograficzne. Pisma 45 3.2. Bogactwo w hierarchii dóbr 45 3.3. Ekonomiczne treści rozważań Platona o państwie idealnym 47 3.3.1. Przesłanki filozoficzne 47 3.3.2. Geneza państwa. Podział pracy 47 3.3.3. Struktura społeczna państwa 48 3.3.4. Stosunki własności 49 3.3.5. Kobieta i przyrost naturalny 50 3.3.6. Podział dóbr materialnych 51 3.3.7. Problem urzeczywistnienia idealnego państwa 51 3.4. Gospodarka w państwie drugiego rzędu 52 3.5. Niewolnictwo 55 3.6. Uwagi ogólne 56 4. Arystoteles 57 4.1. Dane biograficzne. Pisma 57 4.2. Bogactwo. Ekonomika a chrematystyka 58 4.3. Wartość użytkowa i wartość wymienna 59 4.4. Wymiana i pieniądz 59 4.5. Procent 61 4.6. Praca najemna 61 4.7. Sprawiedliwość wyrównawcza i dystrybutywna 62 4.8. Państwo 63 4.9. Niewolnictwo 63 4.10. Własność 64 4.11. Uwagi ogólne 65
5. Myśl ekonomiczna starożytnej Grecji a późniejsza myśl ekonomiczna 66 Rozdział III LITERATURA ROLNICZA STAROŻYTNYCH RZYMIAN 68 1. Uwagi wstępne 68 1.1. Określenie tematu 68 1.2. Ewolucja stosunków agrarnych w Italii w okresie od II w. p.n.e. do I w. n.e. 68 2. Marek Porcjusz Katon 70 2.1. Dane biograficzne. Spuścizna pisarska 70 2.2. Rozprawa O gospodarstwie wiejskim 70 3. Marek Terencjusz Warron 74 3.1. Dane biograficzne. Spuścizna pisarska 74 3.2. Traktat O gospodarstwie rolnym 74 4. Lucjusz Juniusz Moderatus Kolumella 78 4.1. Dane biograficzne. Spuścizna pisarska 78 4.2. Traktat O rolnictwie 79 5. Uwagi ogólne 84 Rozdział IV CHRZEŚCIJAŃSKA MYŚL EKONOMICZNA DOBY STAROŻYTNEJ 86 1. Nowy Testament 86 1.1. Pisma Nowego Testamentu 86 1.2. Ewangelie 87 1.2.1. Godność pracy 87 1.2.2. Cel pracy 87 1.2.3. Idea słusznej płacy 88 1.2.4. Dobra materialne a wartości duchowe 88 1.2.5. Zagadnienie własności 89 1.2.6. Bogaci i biedni 90 1.2.7. Jałmużna 90 1.2.8. Sprawa podatków 91
1.3. Własność i podział dóbr w świetle Dziejów Apostolskich 91 1.4. Listy św. Pawła 92 1.4.1. Cele pracy 92 1.4.2. Obowiązek pracy 92 1.4.3. Słuszna płaca 93 1.4.4. Dobra materialne a wartości duchowe 93 1.4.5. Niewolnictwo 94 1.4.6. Dobroczynność 96 1.4.7. Państwo 96 1.5. List św. Jakuba 97 1.6. Uwagi ogólne 98 2. Ojcowie Kościoła 99 2.1. Uwagi wstępne 99 2.2. Pisma Ojców Apostolskich 100 2.3. Rozprawa Klemensa Aleksandryjskiego Który człowiek bogaty może być zbawiony? 101 2.3.1. Życie i spuścizna pisarska Klemensa Aleksandryjskiego 101 2.3.2. Rozprawa Który człowiek bogaty może być zbawiony? jako źródło historyczne 102 2.3.3. Czy chrześcijanin powinien wyrzec się majętności? 102 2.3.4. Czy rezygnacja z majątku może być wyrazem doskonałości chrześcijańskiej? 105 2.3.5. Bogactwo jako narzędzie 106 2.3.6. Szanse człowieka bogatego 108 2.3.7. Konkluzje 108 2.4. Św. Augustyn 108 2.4.1. Dane biograficzne 108 2.4.2. Pisma 109 2.4.3. Państwo Boże i państwo ziemskie 110 2.4.4. Istota porządku państwowego 111 2.4.5. Stosunki własności 111 2.4.6. Używanie dóbr materialnych 112
2.4.7. Jałmużna 115 2.4.8. Niewolnictwo 116 2.4.9. Dwa aspekty podziału dóbr materialnych: obiektywny i normatywny 118 2.4.10. Praca i poszczególne zawody 119 2.4.11. Uwagi ogólne 120 3. Chrześcijańska myśl ekonomiczna doby starożytnej a późniejszy rozwój chrześcijańskiej myśli ekonomicznej 121 Rozdział V PODSTAWY GOSPODARCZE I INTELEKTUALNE ZACHODNIOEUROPEJSKIEJ MYŚLI EKONOMICZNEJ W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA 122 1. Pojęcie średniowiecza 122 2. Ewolucja stosunków gospodarczych w Europie Zachodniej 123 3. Powstawanie uniwersytetów 129 4. Recepcja Arystotelesa 130 5. Dziedzictwo Ojców Kościoła a nowe idee 131 Rozdział VI MYŚL EKONOMICZNA ŚW. TOMASZA Z AKWINU 133 1. Dane biograficzne. Pisma 133 2. Opatrzność Boża a społeczeństwo i jednostka 135 2.1. Hierarchiczność porządku społecznego i podział pracy 135 2.2. Kategorie sprawiedliwości 137 2.3. Godność osoby 139 2.4. Hierarchia praw 140 2.5. Dobro wspólne a dobro jednostki 142 2.6. Życie cnotliwe a potrzeby materialne 143 3. Kategorie ekonomiczne 145 3.1. Praca 145 3.2. Własność 146 3.3. Cena sprawiedliwa (iustum pretium) 148 3.4. Zysk a płaca 154 3.5. Pieniądz 155
3.6. Lichwa 158 4. Zakończenie 163 Rozdział VII MIKOŁAJ ORESMIUSZ 165 1. Dane biograficzne. Pisma 165 2. Stosunki monetarne we Francji w okresie od IX do XIV w. 166 3. Myśl ekonomiczna a filozofia XIV w. 168 4. Rozprawa Mikołaja Oresmiusza o pieniądzu 169 4.1. Istota pieniądza 169 4.2. Czy książę ma prawo zmieniać monetę? 170 4.3. Motywy zmiany monet i ich ocena 171 4.4. Skutki zmiany monet 172 4.5. Czy wspólnota (communitas) może zmieniać monetę? 175 4.6. Czy wspólnota może się zrzec prawa zmieniania monety na rzecz księcia? 176 4.7. Wspólnota a panujący 177 4.8. Uwagi ogólne 177 Rozdział VIII MYŚL EKONOMICZNA O ORIENTACJI ANTYFEUDALNEJ 179 1. Uwagi wstępne 179 2. Albigensi 180 3. Idea dobrowolnego ubóstwa 181 3.1. Pataria mediolańska 181 3.2. Cystersi 182 3.3. Arnold z Brescii 182 3.4. Waldensi 183 3.5. Franciszek z Asyżu i franciszkanie 185 3.6. Bracia Apostolscy 185 3.7. Beginki i begardzi 186 3.8. Lollardowie 187 3.9. Konkluzje 189
4. Powstania chłopskie 189 5. Uwagi ogólne 191 Rozdział IX MERKANTYLIZM 193 1. Wstęp 193 2. Ewolucja stosunków gospodarczych w Europie XVI i XVII w. 194 3. Istota merkantylizmu w świetle Bogactwa narodów Adama Smitha 200 4. Problem wzrostu bogactwa w myśli merkantylistycznej 203 5. Poglądy merkantylistów na istotę pieniądza, jego funkcje, ceny i procent 214 6. Ocena myśli merkantylistycznej 223 Rozdział X POCZĄTKI EKONOMII KLASYCZNEJ 229 1. Pojęcie ekonomii klasycznej 229 2. Zakres rozważań 230 3. William Petty 231 3.1. Tło historyczne 231 3.2. Dane biograficzne. Pisma 231 3.3. Metodologia 232 3.4. Bogactwo 233 3.4.1. Źródła bogactwa 233 3.4.2. Miara wzrostu bogactwa 234 3.4.3. Bogactwo w ujęciu względnym 234 3.5. Teoria wartości 234 3.6. Pieniądz 236 3.7. Renta gruntowa 238 3.8. Cena ziemi 239 3.9. Procent 240 3.10. Płaca robocza 240 3.11. Postulat robót publicznych 241
3.12. Handel zagraniczny 242 4. Pierre Boisguillebert 243 4.1. Dane biograficzne, pisma, tło historyczne 243 4.2. Prawo natury 244 4.3. Istota i źródła bogactwa 245 4.4. Geneza niesprawiedliwego podziału bogactwa 246 4.5. Cena i wartość 247 4.6. Pieniądz jako czynnik dysproporcjonalności cen 248 4.7. Rolnictwo a społeczny podział pracy 249 4.8. Zagadnienie reprodukcji 249 4.8.1. Proporcjonalność cen a wzrost bogactwa 249 4.8.2. Podział bogactwa a jego wzrost 250 4.8.3. Zakłócenia procesu reprodukcji 251 4.8.4. Zagadnienie reprodukcji a struktura społeczna 252 5. William Petty i Pierre Boisguillebert a późniejszy rozwój ekonomii 252 6. David Hume 253 Rozdział XI FIZJOKRATYZM 258 1. Wstęp 258 2. François Quesnay 259 3. Inni fizjokraci 261 4. Prawo natury 262 5. Struktura społeczna 265 6. Produkt czysty 266 7. Stosunki własności i efektywność ekonomiczna 268 8. Idea wolności gospodarczej 270 9. Wymiana i pieniądz 271 9.1. Istota wymiany 271 9.2. Handel wewnętrzny a handel zagraniczny 272 9.3. Pieniądz 274 10. Tableau économique 276 11. Podatek jedyny (impôt unique) 278
12. Prymat rolnictwa w gospodarce narodowej 279 13. Ocena szkoły fizjokratycznej 279 BIBLIOGRAFIA 282 INDEKS OSÓB 289