Czas. Stomatol., 2010, 63, 12, 762-772 2010 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Kliniczny i radiologiczny obraz pacjentów z nadliczbowymi zębami przedtrzonowymi oraz możliwości ich leczenia* Supernumerary premolar teeth clinical and radiological pattern and treatment options Barbara Wędrychowska-Szulc 1, Joanna Janiszewska-Olszowska 2, Karolina Węsierska 3, Katarzyna Sporniak-Tutak 4 1 Prywatna praktyka stomatologiczno-ortodontyczna Vitamed 2 w Szczecinie, Kierownik: dr n. med. B. Wędrychowska-Szulc; 2 Specjalistyczny Ortodontyczny NZOZ Eureka, Kierownik: dr n. med. J. Janiszewska-Olszowska; 3 Zakład Stomatologii Dziecięcej PAM w Szczecinie, Kierownik: dr hab. n. med. K. Lisiecka; 4 Zakład Chirurgii Stomatologicznej PAM w Szczecinie, Kierownik: dr hab. n. med. L. Myśliwiec Summary Aim of the study: To evaluate the occlusion and associated dental abnormalities in patients with supernumerary premolars, and to discuss treatment options. Material and methods: Clinical examination and analysis of panoramic radiographs were carried out for eight patients with supernumerary premolars. Therapeutic procedures were discussed. Results: A total of twenty supernumerary premolars were found in the eight patients examined. All the teeth in question had more mature stages of development than adjacent premolars. The associated malocclusions included anterior crossbite, open bite, crowding, distal occlusion, mesial occlusion. Conclusion: It seems that discovering the mechanism of dental lamina persistence could be a turning point in the treatment of patients with missing teeth. Familial and individual occurrence of hyperdontia creates the need for long-term follow-up of the affected patients and their relatives. Streszczenie Cel pracy: ocena zgryzu i towarzyszących nieprawidłowości zębowych u pacjentów z nadliczbowymi zębami przedtrzonowymi oraz propozycja postępowania leczniczego. Materiał i metody: badanie kliniczne i analizę zdjęć pantomograficznych wykonano u ośmiu pacjentów z nadliczbowymi zębami przedtrzonowymi, a następnie opisano postępowanie lecznicze. Wyniki: u ośmiu badanych osób stwierdzono łącznie dwadzieścia nadliczbowych zębów przedtrzonowych. Wszystkie zęby nadliczbowe charakteryzowało wcześniejsze stadium dojrzałości, w porównaniu z sąsiadującymi zębami przedtrzonowymi. Współwystępujące wady zgryzu były następujące: zgryz krzyżowy przedni, zgryz otwarty, stłoczenia, tyłozgryz, przodozgryz. Podsumowanie: wydaje się, że poznanie mechanizmu regulacji zjawiska przetrwania aktywności listewki zębowej mogłoby stanowić przełom w leczeniu pacjentów z brakami zębowymi. Rodzinne i osobnicze występowanie nadliczbowości powinno skłaniać do poddawania długofalowej obserwacji pacjentów dotkniętych tą nieprawidłowością i osób spokrewnionych. KEYWORDS: supernumerary teeth, dental abnormalities, malocclusion HASŁA INDEKSOWE: zęby nadliczbowe, nieprawidłowości zębowe, wady zgryzu * Praca wygłoszona na XXXI Sympozjum Ortopedii Szczękowej PTS, które odbyło się w dniach 21-22 maja 2010 r. w Gdańsku. 762
2010, 63, 12 Nadliczbowe zęby przedtrzonowe Wstęp Nadliczbowość (hiperdoncja) zaliczana jest do grupy nieprawidłowości zębowych. Charakteryzuje się zwiększoną liczbą zębów w stosunku do normy [7]. Jej etiopatogeneza nie jest dotychczas w pełni wyjaśniona. Istnieje kilka różnych teorii: atawistyczna, nadczynności listewki zębowej, dychotomii zawiązka, naczyniowa, dziedziczenia oraz zaburzeń w procesach organotwórczych [1, 7, 10, 13, 18]. Etiologia pojedynczych zębów nadliczbowych jest w zasadzie nieznana, przypuszcza się, że ma charakter wielogenowy [14]. Zęby nadliczbowe mogą mieć budowę typową dla grupy zębowej, w której obrębie pojawiają się (są wówczas określane jako zęby dodatkowe) lub nietypową, tj. stożkowatą, guzkowatą czy trzonowcowatą. Często mają zmniejszone rozmiary w stosunku do odpowiadających im zębów prawidłowych [10, 17, 18]. U ludzi rasy białej (północnych Europejczyków i Amerykanów pochodzenia europejskiego) zęby nadliczbowe występują u 0,15 3,8% populacji [10, 18]. Częstotliwość występowania większa niż 3% charakteryzuje populacje pochodzenia mongoloidalnego [14]. Jeszcze większą częstość występowania zębów nadliczbowych odnotowano u Afro- Amerykanów, bo sięgającą 8,8% populacji w porównaniu z Amerykanami pochodzenia europejskiego gdzie zęby nadliczbowe występowały tylko u 0,64% [6]. Zęby nadliczbowe występują częściej u mężczyzn niż u kobiet [1, 6, 10, 14]. Dotyczy to zarówno populacji białych stosunek 2:1 [14] jak i Afro-Amerykańskich mężczyzn w USA [6]. W badaniach dotyczących ich występowania u japońskich dzieci w wieku szkolnym stosunek chłopców do dziewcząt wynosił 5,5:1, zaś u południowych Chińczyków w Hong-Kongu 3,1 do 1 [1] a nawet 6,5:1 [14]. Większość (90% 98%) zębów nadliczbowych, stwierdzanych u pacjentów w populacjach rasy białej (pochodzenia kaukaskiego) oraz Chińczyków (Hong-Kong) jest zlokalizowanych w szczęce, w jej przedniej części (najczęściej jest to mezjodens) [1, 7, 14]. Inaczej jest w populacji pochodzenia Afro-Amerykańskiego, gdzie najczęściej występują nadliczbowe, czwarte zęby trzonowe, a w następnej kolejności nadliczbowe zęby przedtrzonowe [6]. Zęby nadliczbowe w 76-86% przypadków występują pojedynczo, w 12-23% jako para, zaś w mniej niż 1% przypadków stwierdza się większą ich liczbę [14]. Występowanie mnogich zębów nadliczbowych najczęściej jest jednym z objawów zespołów chorobowych, takich jak obojczykowo-czaszkowego (w prawie 100% przypadków), Hallermana- Streifa, Franceschettiego czy Gardnera [10, 18]. Nadliczbowość zębów towarzyszy także rozszczepom wargi i podniebienia (w 15,1 21,7% przypadków) [7, 10, 18]. W piśmiennictwie rzadko są opisywane mnogie zęby nadliczbowe nie powiązane z zespołami. Zęby nadliczbowe często się nie wyrzynają i nie dają objawów, a ich obecność jest wykrywana dopiero w czasie diagnostyki rentgenowskiej wykonywanej przed planowanym leczeniem, np. ortodontycznym [16]. Często rozwój zębów nadliczbowych jest opóźniony w stosunku do zębów typowych (wg Komorowskiej i Drelicha [10] w 39,3% stwierdzonych przypadków). Podczas diagnostyki zębów nadliczbowych stosuje się także obrazowanie za pomocą tomografii komputerowej, co pozwala uzyskać dokładne informacje o zębie nadliczbowym i jego położeniu w stosunku do innych zębów i ich zawiązków [9]. Zauważono, że wymiary mezjodystalne górnych i dolnych zębów siecznych oraz policzkowo-językowe pierwszych dolnych zębów przedtrzonowych pacjentów, 763
B. Wędrychowska-Szulc i in. Czas. Stomatol., u których stwierdzono obecność zębów nadliczbowych są znacząco większe, w porównaniu z grupą kontrolną (bez zębów nadliczbowych) [8]. Nadliczbowe zęby przedtrzonowe (zarówno pierwsze, jak i drugie) stwierdzano w obu łukach zębowych i niemal zawsze były one położone dowierzchołkowo (w stosunku do uzębienia prawidłowego) po stronie podniebiennej lub policzkowej łuku zębowego. Autorzy zwrócili również uwagę na opóźnione tempo dojrzewania zawiązków zębów nadliczbowych [10]. Cel pracy Celem pracy była ocena zgryzu oraz występowania nieprawidłowości u pacjentów z nadliczbowymi zębami przedtrzonowymi i opisanie możliwości ich leczenia. Materiał i metody Obecność nadliczbowych zębów przedtrzonowych stwierdzono na podstawie wykonanego badania klinicznego i analizy zdjęć pantomograficznych u 8 pacjentów w wieku od 11 do 38 lat, którzy zgłosili się do leczenia ortodontycznego. U dwóch pacjentów powodem badania było opóźnione wyrzynanie zęba 33. U wszystkich 8 pacjentów wdrożono postępowanie lecznicze stosowne do wskazań klinicznych. Wszystkie zawiązki i wszystkie nieprawidłowo położone zęby nadliczbowe (będące w trakcie rozwoju) zostały chirurgicznie usunięte. Wyniki W tabeli 1 zestawiono wyniki badania klinicznego i analizy zdjęć rentgenowskich wszystkich pacjentów. U 8 pacjentów znaleziono łącznie 20 nadliczbowych zębów przedtrzonowych (7 w szczęce i 13 w żuchwie). Najczęściej występowały co najmniej po dwa dodatkowe zęby przedtrzonowe, zaś pojedyncze zęby nadliczbowe stwierdzono u 2 pacjentów. Tylko u jednej pacjentki zęby nadliczbowe miały nietypowy kształt (w tym dwa były wyrznięte, a trzeci ukazał się po ich usunięciu). U innych badanych osób były to: całkowicie ukształtowany ząb przedtrzonowy, wyrznięty i ustawiony w łuku zębowym dorosłej kobiety (w miejscu utraconego w dzieciństwie zęba 36). U pozostałych pacjentów prawidłowo ukształtowane (według obrazu rentgenowskiego) zawiązki zębów, znacznie opóźnione w rozwoju w stosunku do zębów prawidłowych. U żadnego badanego nie stwierdzono braku zawiązków trzecich zębów trzonowych. Współwystępujące nieprawidłowości zębowe obejmowały: u dwóch pacjentów opóźnione wyrzynanie zęba 33, które można było wiązać z obecnością dodatkowego zęba przedtrzonowego i u jednego badanego obecność w szczęce dodatkowego zęba siecznego, powodującego retencję prawidłowego przyśrodkowego zęba siecznego. Towarzyszące nieprawidłowości zgryzowe stanowiły: stłoczenia na tle zwężenia łuków zębowych u 5 badanych, tyłozgryz u jednej osoby, zgryz krzyżowy przedni u jednej osoby oraz zgryz otwarty również u jednej osoby. Obserwacja 1 Pacjent w wieku 7 lat 9 miesięcy zgłosił się do leczenia z powodu zgryzu krzyżowego przedniego oraz stłoczenia zębów siecznych. Badanie zewnątrzustne wykazało cofnięcie wargi górnej, wysunięcie wargi dolnej i cofnięcie bródki. W badaniu wewnątrzustnym stwierdzono: odwrotne zachodzenie zębów 11, 21, zmniejszony nagryz pionowy i stłoczenia siekaczy (ryc. 1 a,b,c). Pantomogram wskazy- 764
2010, 63, 12 Nadliczbowe zęby przedtrzonowe T a b e l a 1. Wyniki badania klinicznego i analizy zdjęć pantomograficznych badanych osób lp. Wiek (lata miesiące) Płeć Liczba zębów dodatkowych szczęka żuchwa Postać zgryzu 1. 14 6 M 2 4 zgryz krzyżowy przedni Współwystępujące nieprawidłowości zębowe, powikłania opóźnione wyrzynanie zęba 33 Obecność zębów ósmych tak 2. 38 K - 1 zgryz otwarty, stłoczenia 3. 30 M - 2 tyłozgryz całkowity 4. 17 K 2 - przodozgryz, stłoczenia - tak - tak - tak 5. 13 9 M - 1 stłoczenia opóźnione wyrzynanie zęba 33 tak 6. 11 5 M - 2 stłoczenia zatrzymany ząb 11, tak ząb dodatkowy w okolicy 11, opóźnione wyrzynanie zęba 34 7. 15 K 3 - prawidłowy - tylko 28 8. 15 M - 3 prawidłowy - tak Ryc. 1. Warunki zgryzowe pacjenta (obserwacja 1) przed leczeniem (7 lat 9 miesięcy); a widok z przodu, b strona prawa, c strona lewa. 765
B. Wędrychowska-Szulc i in. Czas. Stomatol., wał na obraz typowy dla wieku pacjenta (ryc. 2 a). Analiza cefalometryczna (ryc. 2 b) metodą Segnera i Hasunda [12] wykazała: retrognatyczny typ twarzy, dotylną pozycję żuchwy z nasiloną kompensacją zębowowyrostkową (ANB=3,4, Wits=2,4 mm, SNB = 75,9, SNPg = 74,8 ) i wysokokątową konfigurację podstaw kostnych szczęk (GntgoAr = 138,7, ML- NSL = 40,7 i ML-NL = 33,2 ). U opisanego pacjenta nie stwierdzono występowania objawów żadnego zespołu lub rozszczepu. W wywiadzie, stwierdzono u kuzyna pacjenta obecność jednego zęba dodatkowego w przednim odcinku szczęki. Jak wynikało z wywiadu, ząb został usunięty kilka lat wcześniej. Ze względu na niekorzystny kierunek wzrostu stwarzający niebezpieczeństwo zgryzu otwartego, zaplanowano leczenie interceptywne ukierunkowane na uzyskanie prawidłowego nagryzu zębów siecznych. W leczeniu zastosowano płytę aktywną górną. Poszerzenie szczęki i korektę nagryzu poziomego i pionowego uzyskano po 1,5 roku, po czym przez kolejny rok pacjent nosił aparat retencyjnie. Dalsze postępowanie ortodontyczne odroczono do czasu zakończenia wzrostu. W wieku 14 lat 5 miesięcy pacjent zgłosił się Ryc. 2. Obserwacja 1. Dokumentacja radiologiczna pacjenta przed leczeniem; a pantomogram, b telerentgenogram boczny czaszki. 766
2010, 63, 12 Nadliczbowe zęby przedtrzonowe Ryc. 3. Warunki zgryzowe pacjenta (obserwacja 1) w wieku 14 lat 5 miesięcy; a widok z przodu, b strona prawa, c strona lewa, d widok od strony płaszczyzny zgryzu. na kontrolę. W wywiadzie podał, że dwa tygodnie przed wizytą na skutek urazu (uderzenie) doszło do rozchwiania górnych zębów siecznych. Z tego powodu lekarz dentysta zastosował cementowaną szynę akrylową unieruchamiającą zęby. W badaniu wewnątrzustnym stwierdzono częściowy brak miejsca dla niewyrzniętego zęba 33 i znacznie zniszczoną koronę zęba 73. Po 4 tygodniach pacjent zgłosił się ze zdjęciem zębowym tej okolicy (ryc. 4 a). Stwierdzono obecność dwóch nadliczbowych zębów przedtrzonowych, opóźnione wyrzynanie zęba 33 oraz zakrzywienie korzenia tego zęba. Usunięto resztki zęba 73 i uwidocznił się guzek zęba 33. Ponieważ górne zęby sieczne były już ustabilizowane, zdjęto szynę akrylową (ryc. 3 a,b,c,d). Wykonano wówczas kontrolny pantomogram (ryc. 4 b), który ujawnił obecność 6 nadliczbowych zębów przedtrzonowych (2 w szczęce i 4 w żuchwie). Na podstawie badania klinicznego wyrostka zębodołowego pacjenta w okolicy występowania nadliczbowych zębów rozwijających się w żuchwie oraz analizy pantomogramu, zdecydowano się na chirurgiczne usunięcie zębów nadliczbowych w żuchwie. Nacięto płat błony śluzowej i okostnej w dnie kieszonek dziąsłowych od strony językowej w rejonie zębów 33 do 36 oraz 43 do 46 (z wykonaniem dodatkowych cięć pionowych uruchamiających). Wypreparowano płat tkanek miękkich od strony językowej. Taki dostęp podyktowany był ułożeniem zawiązków zębów nadliczbowych pomiędzy korzeniami zębów 34, 35 i 44, 45 bliżej strony językowej części zębodołowej żuchwy. Ponieważ kontakt z pacjentem był bardzo dobry, po wyjaśnieniu szczegółów zabiegu, zabieg wykonano w znieczuleniu przewodowym z użyciem 4% Ubistesinu forte i dodatkowym znieczuleniu nasiękowym tkanek miękkich od strony językowej. Gwarantowało to skuteczne znieczulenie oraz ograniczyło krwawienie śródzabiegowe. Po wypreparowaniu trapezowatego płata śluzówkowo-okostno- 767
B. Wędrychowska-Szulc i in. Czas. Stomatol., Ryc. 4. Obserwacja 1. Dokumentacja radiologiczna pacjenta w wieku 14 lat 5 miesięcy; a zdjęcie zębowe widoczne opóźnione wyrzynanie częściowo zablokowanego zęba 33 oraz dwa dodatkowe zęby przedtrzonowe (rozwijające się później, niż zęby prawidłowe), b pantomogram. wego, odsłoniono kość od strony językowej w okolicy zęba 34 i 35. Następnie usunięto kość gąbczastą za pomoca piezochirurgii, co dało możliwość delikatniejszej preparacji i zabezpieczało tkanki miękie przed przypadkowym uszkodzeniem. Po odsłonięciu rozwijających się nadliczbowych zębów, zdecydowano się na ich przecięcie, aby usunąć je w mniejszych fragmentach, oszczędzając tym samym kość części zębodołowej żuchwy z tkwiącymi w niej korzeniami zębów przedtrzonowych. Po usunięciu zębów nadliczbowych we fragmentach, wyłyżeczkowano ich mieszki rozwojowe i ranę zaszyto. Pacjent po zabiegu przyjmował antybiotyk (Klindamicyna 300 mg co 8 godzin), lek przeciwbólowy (Ibuprofen) oraz płukał jamę ustną środkiem z chlorheksydyną. Gojenie przebiegało bez powikłań, z miernymi dolegliwościami bólowymi. Po 10 dniach od zabiegu zdjęto szwy. Usunięcie nadliczbowych zębów w żuchwie w okolicy zębów 44 i 45 zaplanowano miesiąc po pierwszym zabiegu. Przygotowanie i przebieg zabiegu był analogiczny jak podczas usuwania zębów 34 i 35. Również nie zaobserwowano problemów podczas gojenia. Usunięcie zębów nadliczbowych w szczęce zaplanowano w terminie późniejszym. Obserwacja 2 Pacjentka lat 38 zgłosiła się do leczenia z powodu zgryzu otwartego przedniego i stłocze- 768
2010, 63, 12 Nadliczbowe zęby przedtrzonowe nia zębów przednich (ryc. 5 a,b,c,d). W badaniu wewnątrzustnym stwierdzono braki zębów 36, 46 (według wywiadu usunięte w wieku kilkunastu lat). Po stronie lewej ciągłość łuku była zachowana, ponieważ ząb 37 uległ częściowo mezjalizacji, a za drugim zębem przedtrzonowym wyrznięty był ząb przedtrzonowy dodatkowy (ryc. 6). Pacjentka pozostaje w leczeniu ortodontycznym. Omówienie wyników i dyskusja Obserwacje własne są zgodne z wynikami badań Komorowskiej i Drelicha [10], którzy stwierdzili, że nadliczbowe zęby przedtrzonowe są zawsze położone dowierzchołkowo w stosunku do uzębienia prawidłowego. Stwierdzone w badaniach własnych wyrznięcie się nadliczbowego zęba przedtrzonowego jest rzadkością, gdyż zęby te najczęściej pozostają zatrzymane i nierzadko sprawiają trudności diagnostyczne [4]. Potwierdzenie tego faktu stanowi rzadkie występowanie zębów nadliczbowych opisywane w opartej jedynie na badaniu klinicznym populacji boliwijskiej (bez wykonywania zdjęć rentgenowskich) pracy Palomino, gdzie wśród 323 osób stwierdzono tylko jeden przypadek występowania zęba dodatkowego [11]. W badaniach własnych u 6 spośród 8 pacjentów stwierdzone zawiązki zębów nadliczbowych rozwijały się wyraźnie później, niż odpowiadające im zęby prawidłowe. W chwili stwierdzenia obecności formującego się zęba nadliczbowego, zęby prawidłowe miały już w pełni ukształtowany korzeń z zamkniętym wierzchołkiem. Podobne obserwacje poczynili także inni autorzy [2, 5, 10, 14]. Komorowska i Drelich [10] zauważyli ponadto, że stadium dojrzałości zawiązków zębów nadliczbowych Ryc. 5. Warunki zgryzowe pacjentki (obserwacja 2); a widok z przodu, b strona prawa brak zęba 46, c strona lewa widoczne korony trzech zębów przedtrzonowych oraz zębów 37, 38, brak zęba 36, d widok od strony płaszczyzny zgryzu. 769
B. Wędrychowska-Szulc i in. Czas. Stomatol., Ryc. 6. Pantomogram pacjentki (obserwacja 2). nie jest zależne od wieku pacjenta. U pacjenta (obserwacja 1) zęby nadliczbowe stwierdzono dopiero w wieku 14 lat. Inni autorzy również opisywali późne pojawianie się zębów nadliczbowych, po zakończeniu rozwoju korzeni prawidłowych zębów przedtrzonowych [4, 15]. Może to świadczyć o zachowaniu aktywności listewki zębowej. Niektórzy autorzy zwracają uwagę na fakt, że pojawianie się kolejnych zębów nadliczbowych powinno skłaniać do wykonania diagnostyki pod kątem dysplazji obojczykowo-czaszkowej [4, 5]. W badaniach własnych u dwóch pacjentów stwierdzono opóźnione wyrzynanie kła dolnego sąsiadującego z zatrzymanym nadliczbowym zębem przedtrzonowym. Podobnie, Camilleri [3] opisał przypadek 13-letniej dziewczynki, u której nadliczbowy ząb przedtrzonowy zablokował wyrzynanie i spowodował transmigrację zęba siecznego bocznego i kła. Rozwijające się zęby nadliczbowe mogą być przyczyną podobnych dolegliwości jakie towarzyszą zębom zatrzymanym. Bywa, że są przyczyną bólów o charakterze neuralgicznym, resorpcji korzeni zębów sąsiadujących i torbieli zawiązkowych. W przypadku wyrzniętych zębów nadliczbowych, kiedy pozostają one w nieprawidłowym położeniu w łuku zębowym, mogą być powodem zwiększonej retencji płytki bakteryjnej oraz utrudnionego utrzymania higieny z wszystkimi tego konsekwencjami. W każdej sytuacji występowania dolegliwości, zęby nadliczbowe powinny być usuwane. Jeżeli są one wyrznięte, zabieg ogranicza się do prostej ekstrakcji. W przypadku zatrzymanych zębów nadliczbowych lub ich zawiązków, należy wykonać chirurgicznene usunięcie zęba nadliczbowego [7]. W większości przypadków zabiegi te są wykonywane w warunkach ambulatoryjnych w znieczuleniu miejscowym. W piśmiennictwie spotyka się doniesienia o usuwaniu zębów nadliczbowych w znieczuleniu ogólnym [1]. Wydaje się jednak, że zabiegi w znieczuleniu ogólnym powinno wykonywać się tylko u pacjentów źle współpracujących (młodych, niedojrzałych emocjonalnie). W niektórych sytuacjach zęby nadliczbowe można pozostawić do obserwacji aby ewen- 770
2010, 63, 12 Nadliczbowe zęby przedtrzonowe tualnie później wykorzystać je do rekonstrukcji łuku zębowego. Decyzję taką podejmuje się, jeżeli ząb nadliczbowy nie jest przyczyną dolegliwości i nie daje zmian patologicznych widocznych w badaniu radiologicznym. W przypadku utraty zęba prawidłowego, najprostszym rozwiązaniem jest wykorzystanie sąsiadującego zęba nadliczbowego i wprowadzenie go do łuku zębowego. Również znaczne zniszczenie zęba prawidłowego może sugerować decyzję o zastąpieniu go sąsiednim zębem nadliczbowym. Obserwacje własne wskazują, że dodatkowy ząb przedtrzonowy może zostać wykorzystany poprzez ustawienie go w łuku zębowym w przypadku utraty sąsiadującego pierwszego zęba trzonowego (obserwacja 2). Nawet nieprawidłowo ukształtowana korona takiego zęba nie jest przeciwskazaniem do takiego leczenia, gdyż można ją przebudować za pomocą technik zachowawczych czy protetycznych. Komorowska i Drelich [10] zwracają uwagę na fakt, że opóźniony rozwój zawiązka nadliczbowego zęba przedtrzonowego czyni go dobrym materiałem do autotransplantacji w miejsce zęba utraconego w innym odcinku łuku zębowego. Z drugiej jednak strony trudno planować usunięcie zęba o budowie typowej w celu uzyskania miejsca na wyrznięcie się zęba nadliczbowego, gdyż nieznana jest prognoza co do jego dalszego dojrzewania. Podsumowanie Zęby nadliczbowe, które mogą być powodem trudności w prawidłowym ustawieniu zębów lub powodować uszkodzenie korzeni już wyrzniętych prawidłowych zębów, wymagają chirurgicznego usunięcia. Wydaje się, że poznanie mechanizmu regulacji zjawiska przetrwania aktywności listewki zębowej mogłoby stanowić przełom w leczeniu pacjentów z brakami zębowymi. Piśmiennictwo 1. Anthonappa RP, Omer RSM, King NM: Characteristics of 283 supernumerary teeth in southern Chinese children. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2008, 105: e48-e54. 2. Brodie AG: Two unusual cases of supernumerary teeth. Angle Orthod 1936, 6: 209-211. 3. Camilleri S: Double transmigration and hyperdontia. Angle Orthod 2007, 77: 742-744. 4. Górniak D, Jarczyńska I, Janiszewska J: Trudności diagnostyczne w nadliczbowości zębów. Mag Stomatol 2002, 12: 46-49. 5. Górniak E, Górniak D, Syryńska M: Przypadek pacjentki z zespołem obojczykowo-czaszkowym. Opis na podstawie zdjęć pantomograficznych. Mag Stomatol 2007, 17: 56-57. 6. Harris EF, Clark LL: An epidemiological study of hyperdontia in American Blacks and Whites. Angle Orthod 2008, 78: 460-465. 7. Karłowska I: Diagnostyka wad zgryzu. Red. I. Karłowska w: Zarys współczesnej ortodoncji. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008, s. 95-96. 8. Khalaf K, Robinson DL, Elcock C, Smith RN, Brook AH: Tooth size in patients with supernumerary teeth and a control group measured by image analysis system. Arch Oral Biol 2005, 50: 243-248. 9. Kim K-D, Ruprecht A, Jeon K-J, Park C-S: Tomographic images of the teeth for evaluating supernumerary or ectopically impacted teeth. Angle Orthod 2003, 73: 614 621. 10. Komorowska A, Drelich A: Powstawanie i rozwój zębów nadliczbowych. Czas Stomat 1995, 48: 272-281. 11. Palomino H: The Aymara of Western Bolivia: III. Occlusion, pathology, and characteristics of the dentition. J Dent Res 1978, 57: 459-467. 12. Segner D, Hasund A: Indywidualna kefalometria. Med Tour Press International, Warszawa, 1996. 13. Shapira Y, Lieberman MA: Abnormallyshaped supernumerary maxillary incisors. 771
B. Wędrychowska-Szulc i in. Czas. Stomatol., Angle Orthod 1974, 4: 322-325. 14. So LLY: Unusual supernumerary teeth. Angle Orthod 1990, 60: 289-292. 15. Stafne EC: Supernumerary teeth. Dent Cosmos 1932, 74: 653-659. 16. Wędrychowska-Szulc B: Analiza zdjęć pantomograficznych u pacjentów podejmujących leczenie ortodontyczne. Forum Stomatol 2005, 4: 256-261. 17. Wędrychowska-Szulc B, Janiszewska- Olszowska J: The supernumerary lateral incisors morphology and concomitant abnormalities. Ann Acad Med Stetin 2007, 53: 107- -112. 18. Zadurska M, Pietrzak-Bilińska B, Chądzyński P, Laskowska M, Szałwiński M, Kisłowska- Syryczyńska M: Zęby nadliczbowe w materiale Zakładu Ortodoncji Instytutu Stomatologii AM w Warszawie. Stomatologia Współczesna 2006, Suplement 2, 27-33. Adress: 70-382 Szczecin, ul. Jagiellońska 67E Tel./Fax: 91 4850217 e-mail: bwedrychowska@gmail.com Paper received 19 October 2010 Accepted 11 January 2011 772