Wpływ migracji na egipską gospodarkę Charakterystyka i ocena przepływów migracyjnych W ciągu ostatnich czterech dekad międzynarodowa migracja odgrywała ważną rolę w egipskiej gospodarce. Od lat siedemdziesiątych XX wieku Egipt jest głównym eksporterem siły roboczej zarówno wykształconej jak i niewykształconej w regionie MENA. Ze względu na kierunek oraz charakter wyjazdu wyróżnić można dwa główne modele egipskiej migracji: - migracja do krajów MENA, głównie do krajów Zatoki Perskiej, ale też wyjazdy w charakterze zastępczej siły roboczej do innych krajów arabskich eksportujących potencjał ludzki, takich jak Jordania czy Liban - migracja do krajów Zachodu: Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii oraz Europy Zachodniej. Jednocześnie ocenia się, że migracja do krajów MENA jest głównie migracją tymczasową, podczas gdy wyjazdy do krajów Zachodu noszą charakter emigracji stałej. Za granicą żyje około 6-7 mln Egipcjan, z czego około 75% w krajach arabskich, głównie w Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, Jordanii i ZEA, a 25% na Zachodzie, włączając Australię i Nową Zelandię. W Europie największa grupa egipskich migrantów przybywa do Włoch oraz Grecji. Wyniki badań przeprowadzonych przez egipskie Ministerstwo Pracy i Emigracji wskazują, że czynniki sprzyjające migracji są zdecydowanie natury gospodarczej. Migracja egipskiej młodzieży, zarówno legalna jak i nielegalna, jest próbą ucieczki przed ubóstwem i bezrobociem. Główną przyczyną migracji są niskie płace w porównaniu do płac uzyskiwanych w Europie, złe warunki życia oraz brak możliwości znalezienia pracy, zwłaszcza wśród absolwentów szkół wyższych wkraczających na rynek pracy po raz pierwszy. Ważnym czynnikiem stymulującym strumień migracji do Europy są przykłady sukcesu innych migrantów oraz przysyłane przez nich przekazy pieniężne. Należy też podkreślić, że aktualny strumień migracji do Europy różni się od tej z lat 1960 1970, motywowanej niepokojami politycznymi i presją ekonomiczną. Większość egipskich migrantów tamtego okresu była wykształcona, z ustabilizowaną sytuacją ekonomiczną. Aktualni migranci do Europy to głównie mężczyźni o różnym stopniu wykształcenia dotkniętych nędzą i bezrobociem. Osobnej analizy wymaga kwestia migracji nielegalnej. Strumień nielegalnej migracji egipskiej do Europy rozpoczął się pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy to ruszyła fala nielegalnej migracji przez Morze Śródziemne z terenu Libii. Duża część Egipcjan wyjeżdżała również do krajów Schengen dzięki wizom turystycznym, po wygaśnięciu których nie wracała do kraju. Zdaniem niektórych ekspertów, główne 1
przyczyny nowego typu migracji są związane nie tyle z zaostrzoną polityką przyjętą przez Wspólnotę Europejską, co są efektem nastepujących czynników: - wzrostu bezrobocia w Egipcie, - trudności ze znalezieniem pracy w krajach Zatoki Perskiej z powodu konkurencji ze strony taniej siły roboczej napływającej z Azji Południowo-Wschodniej, - bliskości geograficznej oraz łatwości dojazdu do Libii. Analiza wpływu migracji na krajowy rynek pracy W latach 1970-80 migracja postrzegana była jako zawór bezpieczeństwa zmniejszający podaż pracowników i obniżający stopy bezrobocia. Z drugiej strony migracja doprowadziła jednak do utraty kapitału ludzkiego. Dane pokazują, że znaczna część egipskich migrantów do krajów OECD to osoby dobrze wykształcone. Przykładowo w 2000 r. stanowili oni 59% egipskich migrantów. Obok wyjazdów zarobkowych, ważnym kanałem prowadzącym do utraty wykwalifikowanych pracowników są migracje studentów, spośród których bardzo wielu zostaje na stałe w kraju, do którego wyjechali na studia. Ale uwzgledniając wysoki odsetek wykształconych pracowników w Egipcie nie można powiedzieć, że występuje tu zjawisko drenażu mózgów. Migracja wykwalifikowanych pracowników nie jest tak szkodliwa jak dla innych krajów regionu, ponieważ na egipskim rynku pracy duża część z nich pozostaje bezrobotna lub pracuje w sektorze publicznym, w którym ich kwalifikacje w dużej mierze i tak nie są wykorzystywane. Zarazem trudno zaprzeczyć, że nadal jest to utrata cennego kapitału ludzkiego, w który państwo zainwestowało, ponieważ edukacja w Egipcie jest bezpłatna. Jednak koszt ten może być częściowo zrównoważony przez potencjalne korzyści z wysyłanych przekazów pieniężnych i zmniejszenie presji na rynku pracy ze względu na wysoki poziom bezrobocia wśród wykształconej części populacji. Przekazy pieniężne i ich wpływ na rozwój krajowej gospodarki Przekazy są jednym z głównych źródeł dewiz w Egipcie i w ciągu ostatnich trzech lat miały istotny wpływ na egipską gospodarkę. Z punktu widzenia ekonomicznego i finansowego są one najważniejszą korzyścią płynącą z migracji dla kraju wysyłającego potencjał ludzki. Jedyną formą przekazów, które mogą być dokładnie obliczone są przekazy wysyłane drogą oficjalną, to jest przez banki, poczty czy wyspecjalizowane firmy zajmujące się transferem pieniędzy. Według danych Banku Światowego, w 2007 r. wartość zarejestrowanych przekazów pieniężnych z zagranicy wyniosła 5,9 mld USD, a tym samym Egipt znalazł się na szóstym miejscu wśród dziesięciu największych odbiorców przekazów pieniężnych spośród krajów o średnich dochodach. W roku 2010/2011, zgodnie z danymi Egipskiego Banku Centralnego, przekazy od egipskich migrantów przebywających za granicą osiągnęły wartość 12,6 mld USD, z czego prawie 30% to przekazy z USA, 12% - z Europy Zachodniej, a niemal 60% - z krajów arabskich, głównie z krajów Zatoki Perskiej. Jednocześnie należy podkreślić, że oficjalne dane nie uwzględniają środków przywożonych przez powracających migrantów lub przekazywanych drogą nieoficjalną, zwłaszcza ze strony nielegalnych migrantów. Ocenia się, że ich udział w całości przekazywanego kapitału może być bardzo znaczący. 2
Przekazy pieniężne pochodzące od migrantów należą, obok dochodów z Kanału Sueskiego i turystyki, do najważniejszych źródeł napływu kapitału. Już pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku osiągały one wartość 2 mld USD rocznie, czyli tyle co łączna suma dochodów z eksportu bawełny, Kanału Sueskiego, opłat tranzytowych i turystyki. W latach 1990-2006 wynosiły one 6,1% PKB. Mimo, że w ostatnich latach ich udział w PKB zmalał do 5%, nadal stanowią one spory wkład w krajową gospodarkę. Jeśli chodzi o kwestię wykorzystania przekazów pieniężnych, ocenia się, że 75% przesłanych funduszy przeznaczana jest na codzienne wydatki domowe, takie jak pożywienie, odzież czy lekarstwa, a dopiero w dalszej kolejności na budowę domów i edukację. Tylko niewielkia część (ok. 10%) przeznaczana jest na inwestycje produktywne, głównie projekty rodzinne, takie jak hodowla bydła, otwarcie sklepu, czy kupno samochodu, który staje sie następnie źródłem dochodu rodziny. Wielu taksówkarzy w Kairze i innych miastach zakupiło taksówki po powrocie z pracy zarobkowej za granicą i rozpoczęło działalność taksówkarską. Również wydatki na ziemię i mieszkania są częścią inwestycji wynikającej z racjonalnej kalkulacji (często oferują one lepsze stopy zwrotu lub lepiej zachowują wartość niż inne dostępne inwestycje), a wydatki na mieszkania i konsumpcję mają pozytywny wpływ na całą gospodarkę. Ponadto, wydatki na edukację i zdrowie są inwestycją w kapitał ludzki. Doświadczenie pokazuje, że powracajacy migranci są bardziej skłonni inwestować w naukę szkolną dzieci i rzadziej posyłają dzieci do pracy. Przekazy pieniężne mają też duży wpływ na ograniczenie ubóstwa. Oblicza się, że w 2006 r. 65% zagranicznych przekazów zostało wysłane przez małżonków, a 25% przez potomstwo. 60% gospodarstw domowych otrzymujących przekazy kierowane było przez kobiety. Ponadto, osoby otrzymujące przekazy są stosunkowo bardziej narażone na bezrobocie niż wskaźniki średnich krajowych, co częściowo może wynikać też z faktu, że większosć z nich stanowią kobiety. Aktualny 30-procentowy wzrost wartości przekazów - z 9,8 mld USD w 2009/2010 do 12,6 mld USD w 2010/2011 jest bardzo obiecujący, tym bardziej, że przypada na krytyczny okres dla egipskiej gospodarki, borykającej się z trudnościami związanymi z okresem przejściowym, zwłaszcza zmniejszeniem dochodów z turystyki i zagranicznych inwestycji. Ocenia się, że wzrost wartości środków przesyłanych do Egiptu może być po części efektem kampanii prowadzonej przez media społeczne pod hasłem: Uratuj Egipt, wzywającej egipskich migrantów to wysyłania przekazów pieniężnych przy wykorzystaniu egipskiego systemu bankowego. Innym czynnikiem, który również mógł przyczynić się do zwiększenia ilości przekazów może być pragnienie powrotu i inwestowania w kraju rodzinnym w nadziei na lepszą przyszłość. Może być to również uznane za wkład migrantów w budowę nowego porewolucyjnego Egiptu. Wpływ migracji tymczasowej na rozwój kapitału ludzkiego Porównanie pomiędzy powracającymi migrantami a nie-migrantami pokazuje, że osoby, które pracowały za granicą są bardziej wykwalifikowane. Około 49% z nich pracuje w dziedzinach technicznych i naukowych oraz w kadrach zarządzających w stosunku do zaledwie 26% pracujących w tych dziedzinach nie-migrantów. W sferze działalności gospodarczej sektor usług zatrudnia prawie 40% powracających Egipcjan. Tym samym, ich udział w sektorze usług jest o 10% wyższy niż udział nie-migrantów. Z 3
drugiej strony wyższy jest również udział powracających migrantów w sektorze publicznym - 36% w stosunku do udziału w nim nie-migrantów - 26%. Wynika to częściowo z faktu, że pracownik sektora publicznego ma zagwarantowaną prawnie możliwość wyjazdu za granicę na okres dwóch lat nie tracąc jednocześnie swojego miejsca pracy. Ponadto, dane wskazują, że proporcjonalnie wyższy jest też odsetek pracodawców wśród osób powracających niż wśród nie-migrantów. Uważa się, że jednym z najważniejszych aspektów migracji międzynarodowej jest jej wpływ na zwiększenie szans na rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Oszczędności pochodzące z pracy za granicą otwierają drogę do otwarcia własnej przedsiębiorczości po powrocie do kraju. Inną zaletą migracji jest doświadczenie uzyskane podczas wyjazdu oraz jego wpływ na na kapitał ludzki, czego namacalnym dowodem jest zwiększenie zarobków migrantów po powrocie. Dane pokazują, że powracający migranci zarabiają średnio 38% więcej niż nie-migranci. Powracający absolwenci szkół wyższych zarabiaja około 19% więcej niż nie-migranci. Pensje są jeszcze wyższe w wypadku migrantów niewykształconych, zarabiających średnio 43% więcej niż nie-migranci. Ocena migracji Biorąc pod uwagę skalę migracji międzynarodowej, nie ma wątpliwości, że Egipt nie wykorzystał w pełni potencjalnych korzyści z przepływu ludzi i kapitału w ciagu ostatnich 35 lat. Przez długi czas podejście rządu do międzynarodowej migracji było klasycznym laissez-faire. Legalizacja emigracji jest efektem wprowadzania kolejnych przepisów prawnych. Główna ustawa emigracyjna w Egipcie to ustawa nr 111, przyjęta w 1983 r. Zapewnia ona między innymi pomoc dla powracających migrantów oraz gwarantuje możliwość zachowania egipskiej narodowości wraz z narodowością uzyskaną w kraju pobytu. Ponadto, obejmuje ona również przepisy dotyczące migracji czasowej i powrotów oraz kwestie związane ze zwolnieniami z podatków i z opłat za zyski z depozytów inwestowanych w egipskich bankach, oraz gwarantuje korzyści podobnych do tych, z jakich korzystają inwestorzy zagraniczni. W ocenie ekspertów, w celu jak najlepszego wykorzystania potencjału migracyjnego konieczna jest jednak całościowa strategia zarządzania migracją. Jednym z jej instrumetów może być współpraca między państwami wysyłającymi i przyjmującymi migrantów, która pomogłaby zwiększyć korzyści płynące z ruchów migracyjnych. Współpraca ta powinna być sformalizowana poprzez umowy dwustronne lub wielostronne. Migracje czasowe mogą być rozwiązaniem zarówno dla Egiptu jak i dla krajów europejskich. Kwoty częściowo wykwalifikowanej siły roboczej, szeroko dostępnej w Egipcie, ze względu na wzrost liczby absolwentów kierunków technicznych mogą być wykorzystane do wypełnienia potrzeb rynku pracy krajów UE, a także przyczynić się do zmniejszenia nielegalnej migracji. Uwzględniając bliskość geograficzną i luki demograficzne w Europie oraz wzrost siły roboczej w Egipcie, wydaje się, że zarządzanie i koordynacja migracji powinny stanowić jedno z priorytetowych zadań współpracy międzynarodowej. Innym rozwiązaniem, korzystnym zarówno dla krajów wysyłajacych jak i przyjmujących migrantów mogłaby być rekompensata przyznawana krajom skąd pochodzą wykwalifikowani pracownicy. Zdaniem ekspertów, mogłaby ona przyjąć formę 4
pomocy zagranicznej na rzecz rozwoju, która przyznawana byłaby w oparciu o liczbę wykwalifikowanych imigrantów. W ten sposób kraje rozwinięte zrekompensowałyby częściowo ucieczkę mózgów. Chociaż w chwili obecnej nie stanowi to problemu w kwestii migracji UE-Egipt, pozwoliłoby to na uzyskanie odszkodowania za utratę pracowników z wyższym wykształceniem. Alternatywnie kraje rozwinięte powinny pomóc w rozwoju szkolnictwa wyższego w krajach, skąd pochodzą migranci, poprzez nawiązywanie kontaktów z instytucjami szkolnictwa wyższego lub poprzez tworzenie nowych uczelni. Innym sposobem mogłoby być sponsorowanie stypendiów na studia podyplomowe w krajach UE, a tym samym udział w kosztach uzyskania wysoko wykwalifikowanych pracowników. Wg analityków, Egipt powinien traktować siłę roboczą jako kapitał ludzki i zmierzać do poprawy jakości kształcenia, tak aby mógł zaoferować wykwalifikowaną siłę roboczą, produktywną dla gospodarki krajowej i konkurencyjną na świecie. Podobnie jak w przypadku eksportu towarów, eksport usług pracy powinien być oparty na dokładnej analizie rynków przeznaczenia i kształcić konkretne umiejętności, na które istnieje zapotrzebowanie w krajach zamorskich. Przykładowo, Egipt posiada nadmiar lekarzy, z których część mogłaby być szkolona i przygotowana do pracy na rynkach międzynarodowych, np. w Wielkiej Brytanii. Istnieje również zapotrzebowanie na arabskojęzycznych specjalistów w sektorze IT. Raport Banku Światowego za 2009 r. podkreśla, że UE potrzebuje średniego poziomu umiejętności i biorąc pod uwagę rosnącą liczbę absolwentów szkół technicznych i zawodowych w Egipcie, wydaje się ważnym zapewnienie im odpowiedniego poziomu wykształcenia i zróżnicowanych umiejętności, jakie potrzebne są w krajach UE. Kwestią istotną w przygotowaniu do migracji jest też zapewnienie umiejętności językowych oraz zwiększenie koordynacji pomiędzy władzami oświatowymi w krajach wysyłających i goszczących w kwestii programu nauczania i uznawalności ocen oraz dyplomów. Powinien też powstać zintegrowany zestaw zasad koordynujący relacje systemów edukacji, rynku pracy i migracji. Źródła: Opracował WPHI Kair na podstawie: 1. Labour Markets Performance and Migration Flows in Egypt, Jackline Wahba, University Southampton, UK, November 2009 2. Business Today, The View From Abroad, December 2011 5