Polski Związek Funduszy Pożyczkowych RAPORT 2011. Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r.

Polski Związek Funduszy Pożyczkowych RAPORT 2011 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r.

Copyright do wydania polskiego PZPF Wszelkie prawa zastrzeżone. Zabronione jest kopiowanie, przetwarzanie i rozpowszechnianie w jakimkolwiek celu oraz postaci bez pisemnej zgody autora i wydawcy. Opracowanie przygotowane przez Prof. SGH dr hab. Agnieszkę Alińską Opracowanie powstało na podstawie zaktualizowanych danych przekazanych przez fundusze pożyczkowe biorące udział w badaniu ankietowym w I kwartale 2011 roku. Projekt okładki: Agnieszka Natalia Bury Warszawa 2011

Spis treści Wprowadzenie................................................. 5 1. Fundusze pożyczkowe jako przykład instytucji mikrofinansowych....... 9 2. Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych........... 13 2.1. Sektor MSP jako beneficjent oferty pożyczkowej funduszy pożyczkowych................................ 13 2.2. Problem wykluczenia finansowego w Polsce................. 16 3. Liczba i forma własności funduszy pożyczkowych w Polsce........... 19 4. Poziom wyposażenia kapitałowego funduszy pożyczkowych........... 21 5. Skala działalności funduszy pożyczkowych........................ 25 5.1. Liczba udzielanych pożyczek............................. 25 5.2. Wartości udzielanych pożyczek........................... 29 5.3. Klasyfikacja pożyczek w zależności od celu ich przeznaczenia.... 32 6. Struktura klientów funduszy pożyczkowych....................... 35 7. Pożyczki zagrożone i niespłacone w portfelu funduszy pożyczkowych... 39 8. Kierunki i możliwości rozwojowe funduszy pożyczkowych w Polsce.... 41 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 3

4 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

Wprowadzenie Fundusze pożyczkowe poprzez swoją działalność w ostatnich blisko dwóch dekadach na stałe wpisały się w architekturę polskiego systemu finansowego. Są to instytucje finansowe non profit, których głównym celem działalności jest pomoc dla sektora MSP poprzez stworzenie warunków dla uzyskania zewnętrznych źródeł finansowania, a wypracowany zysk przeznaczają na realizację celów statutowych. Podmioty te tworzone są na zasadach wyodrębnienia organizacyjnego i finansowego w rozumieniu przepisów prawa, a podstawowa ich funkcja koncentruje się na świadczeniu usług finansowych z zakresu udzielania pożyczek. Główną grupą odbiorców oferty produktowej funduszy pożyczkowych są podmioty z segmentu mikro-, małych i średnich przedsiębiorców z regionu (województwa), na terenie którego zlokalizowana jest siedziba danego funduszu. Dla tej grupy klientów fundusze pożyczkowe dostarczają nowych źródeł oraz stwarzają dodatkowe możliwości finansowania, ułatwiając tym samym ich rozwój i umacnianie pozycji rynkowej. Fundusze pożyczkowe dla wielu firm rozpoczynających działalność gospodarczą są pierwszym i w początkowym etapie funkcjonowania przedsiębiorstwa na rynku, jedynym partnerem finansowym oferującym kapitał zewnętrzny, a przy tym pomagają i doradzają w prowadzeniu biznesu. W ten sposób fundusze pożyczkowe wypełniają lukę na rynku usług finansowych w zakresie wsparcia finansowego dla sektora mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw (MSP). Szczególna rola funduszy pożyczkowych na rynku uwidoczniła się w okresie spowolnienia gospodarczego, kiedy odczuwano skutki światowego kryzysu finansowego i ograniczenie innych form finansowania zewnętrznego (głównie kredytów bankowych) dla podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Oprócz bezpośredniego finansowania potrzeb bieżących i inwestycyjnych MSP działalność funduszy pożyczkowych wspiera bezpośrednio rozwój lokalnej przedsiębiorczości, zwłaszcza w początkowej fazie funkcjonowania, a także sprzyja integracji społecznej i ekonomicznej, pozytywnie wpływa na poprawę aktywności lokalnego rynku pracy i eliminuje wiele negatywnych zjawisk społecznych, jak chociażby problem bezrobocia czy wykluczenia społecznego. Jednocześnie działania i inicjatywy podejmowane przez fundusze pożyczkowe przyczyniają się do wzrostu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki nie tylko w ujęciu lokalnym, ale także ogólnokrajowym. Sukcesy sektora funduszy pożyczkowych w Polsce wynikają między innymi z trafnie dobranego, solidnie opracowanego i systematycznie wdrażanego standardu organizacyjnego oraz dobrze opracowanych norm świadczenia usług pożyczkowych. Fundusze działają bowiem na podstawie regulaminu działalności pożyczkowej oraz przestrzegania zasad Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 5

Wprowadzenie etyki zawodowej. Znakomita większość funkcjonujących na rynku funduszy pożyczkowych zrzeszona jest w Polskim Związku Funduszy Pożyczkowych. Początki tworzenia i rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce sięgają początku lat 90., czyli okresu transformacji naszej gospodarki i możliwości korzystania przede wszystkim z zagranicznych programów pomocowych. Od tego czasu wiele istotnych zjawisk i zdarzeń miało miejsce na polskim rynku usług pożyczkowych, które wpłynęły na obecny kształt rynku funduszy pożyczkowych. RAPORT o stanie i perspektywach rozwoju sektora funduszy pożyczkowych 2011 zawiera informacje i dane statystyczne, jakie odnotowano na rynku funduszy pożyczkowych w drugim półroczu 2009 i w 2010 roku. Był to okres istotnych zmian w organizacji i funkcjonowaniu tej grupy podmiotów na polskim rynku usług finansowych. Na szczególne podkreślenie zasługują trzy spośród licznych zdarzeń, które miały miejsce w tym okresie: 1. Zaprzestanie działalności pożyczkowej przez jeden z największych podmiotów na rynku funduszy pożyczkowych Fundusz Mikro sp. z o.o. z Warszawy. 2. Aktywne wykorzystanie przez fundusze pożyczkowe oferty w zakresie wzrostu wyposażenia kapitałowego i skala pozyskania środków pieniężnych zaoferowanych w ramach programów pomocowych Unii Europejskiej (Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw 2006-2008 oraz w latach 2009-2010 wykorzystanie oferty w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, a także środków finansowych pochodzących z realizacji Inicjatywy JEREMIE). 3. Podjęcie nowej inicjatywy w zakresie powołania Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych, co wiąże się z chęcią wzmocnienia pozycji i znaczenia instytucji reprezentującej strukturę zrzeszeniową sektora funduszy pożyczkowych w Polsce. 21 września 2010 roku z inicjatywy 39 podmiotów świadczących usługi w zakresie usług pożyczkowych złożono dokumenty do rejestracji Polskiego Związku Funduszy Pożyczkowych i w ten sposób dokonano zmiany formy reprezentowania sektora funduszy pożyczkowych w Polsce, poprzez odejście od formuły stowarzyszenia osób fizycznych (jakim było Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych) a powołanie związku osób prawnych (jakim jest Polski Związek Funduszy Pożyczkowych 39 podmiotów). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o dane udostępnione przez 70 ankietowanych funduszy pożyczkowych. Raport zawiera dane statystyczne i informacje o stanie wyposażenia kapitałowego oraz skali i rodzajach udzielanych przez fundusze pożyczkowe pożyczek według stanu na 31.12.2010 r. Jednak w celu możliwości zaprezentowania dynamiki i zakresu zmian, jakie miały miejsce w ostatnich dwóch latach, zamieszczono także informacje, które były prezentowane w poprzednich Raportach wydawanych przez Polskie Stowarzyszenie Funduszy Pożyczkowych. Zaprezentowanie stanu rozwoju sektora funduszy pożyczkowych w Polsce w latach poprzednich było zasadne głównie z punktu widzenia analizy wpływu na zmiany organizacyjne w sektorze funduszy pożyczkowych, wynikające 6 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

Wprowadzenie z zaprzestania prowadzenia działalności przez największy fundusz pożyczkowy, jakim był Fundusz Mikro sp. z o.o. z Warszawy. Był to podmiot, którego rozmiary prowadzonej działalności determinowały ogólny stan rozwoju sektora funduszy pożyczkowych w Polsce. Fundusz Mikro założony został w 1994 r. przez Polsko-Amerykański Fundusz Przedsiębiorczości z kapitałem 20 mln USD. Na koniec 2008 roku posiadał 38 oddziałów w całym kraju i był jednym z podmiotów prowadzących działalność ogólnokrajową. Fundusz Mikro posiadał 14,41% kapitału łącznego wszystkich funduszy i udzielał 69,75% wszystkich pożyczek o wartości stanowiącej 33,68% wartości pożyczek ogółem, przy czym średnia wartość pożyczki Funduszu Mikro to 7 900 zł. Od początku swojej działalności Fundusz Mikro udzielił aż 120 tys. pożyczek (z łącznej liczby 171 tys. pożyczek) o wartości 946,5 mln zł. Na koniec 2008 r. kapitał pożyczkowy Funduszu Mikro wynosił 136 mln zł. Wyłączenie tego podmiotu z sektora funduszy pożyczkowych wpłynęło na zasadnicze zmiany wartości wśród wielu informacji charakteryzujących sektor funduszy pożyczkowych w Polsce. Oznacza to, że w statystykach obrazujących sektor funduszy pożyczkowych w Polsce według stanu na koniec 2009 i 2010 roku nie uwzględnione zostały wartości charakteryzujące skalę prowadzenia działalności pożyczkowej przez Fundusz Mikro. Podmiot ten został przekształcony w instytucję bankową FM Bank SA, na podstawie decyzji Komisji Nadzoru Finansowego z 31.07.2009 roku i uzyskał licencję na prowadzenie działalności bankowej, natomiast działalność operacyjną rozpoczął 23.02.2010 roku. Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 7

8 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

1 Fundusze pożyczkowe jako przykład instytucji mikrofinansowej Koncepcja mikrofinansów powstała stosunkowo niedawno, bo w latach 70. XX wieku, jako metoda walki z ograniczeniem biedy i poziomu ubóstwa w wielu krajach na świecie 1. Okazało się bowiem, że udzielanie niewielkiej wartości pożyczek i kredytów dla osób wykluczonych finansowo i społecznie oraz tych, którzy poprzez zakładanie i rozwój własnej działalności gospodarczej wpływają na rozwój nie tylko jednostki, ale także wspólnotę lokalną poprawia integrację społeczną i ekonomiczną. Jednym z głównym elementów przewagi instytucji mikrofinansowych (w tym przede wszystkim funduszy pożyczkowych) nad pozostałymi typami instytucji finansowych jest ich lokalny charakter, przez co następuje zmniejszenie skali asymetrii informacji pomiędzy finansującym a finansowanym, występuje mniejsze niebezpieczeństwo wystąpienia moral hazard czy błędnej selekcji wniosków pożyczkowych. Element ten postrzegać należy jako ograniczający ryzyko świadczenia usług finansowych, co stanowi podstawę do ograniczenia kosztów pośrednictwa finansowego dla każdej ze stron transakcji. Działalność funduszy pożyczkowych w pełni wpisuje się w zasady i normy charakterystyczne dla działalności instytucji mikrofinansowych. Wśród cech charakterystycznych dla tej grupy podmiotów finansowych wskazać można następujące: 1) są instytucjami lokalnymi i prowadzą swoją działalność na określonym (ograniczonym terytorialnie) obszarze, 2) oferta produktowo-usługowa dostosowana jest do potrzeb podmiotów gospodarczych i osób fizycznych zlokalizowanych na określonym obszarze, 3) działalność instytucji mikrofinansowych koncentruje się na finansowej obsłudze wyodrębnionych grup klientów najczęściej podmiotów zaliczanych do kategorii mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw lub osób fizycznych rozpoczynających działalność gospodarczą, którzy z różnych względów mają ograniczony dostęp do usług instytucji bankowych. 4) wśród instytucji mikrofinansowych stosowane są uproszczone metody i reguły oceny zdolności kredytowej (pożyczkowej) klientów, co sprawia, 1 Więcej informacji nt. działalności instytucji mikrofinansowych w Polsce i na świecie można znaleźć między innymi w książce: A. Alińska, Instytucje mikrofinansowe w lokalnym rozwoju społeczno-gospodarczym, SGH, Warszawa 2008. Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 9

1. Fundusze pożyczkowe jako przykład instytucji mikrofinansowej że procedury pożyczkowe stają się mniej skomplikowane i bardziej przyjazne dla potencjalnego klienta. Jednocześnie skrócony zostaje czas od momentu złożenia wniosku pożyczkowego do chwili otrzymania środków pieniężnych. Pomimo iż instytucje mikrofinansowe z reguły są małymi, lokalnie działającymi podmiotami finansowymi, to ich rola i znaczenie, zwłaszcza w środowisku lokalnym, jest bardzo duże. Mają one wpływ na zmiany, jakie zachodzą w trzech zasadniczych obszarach: 1) społecznym, przejawiającym się przede wszystkim wpływem na spadek liczby bezrobotnych i aktywizację lokalnego rynku pracy oraz ograniczeniem liczby osób wykluczonych społecznie i finansowo; 2) gospodarczym, który można ująć jako wpływ na zwiększenie dochodów osób fizycznych i podmiotów gospodarczych dzięki nowym możliwościom rozwoju opartym na środkach finansowych w postaci kredytów i pożyczek; gospodarczym przejawem działalności instytucji mikrofinansowych jest także wzrost liczby przedsiębiorstw i rozszerzenie zakresu ich działalności; 3) finansowym, czyli zwiększenie wartości środków pieniężnych, które trafiają do określonych grup społecznych i podmiotów; szczególne znaczenie mają tu środki kierowane na tereny o najniższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego oraz na tereny wiejskie; aspekt finansowy zidentyfikować można także w ujęciu wzrostu dostępności do instytucji finansowych, a w efekcie do wzrostu ubankowienia polskiego społeczeństwa, czyli zwiększenia zakresu i form korzystania przez przedsiębiorstwa i osoby fizyczne z podstawowych usług instytucji bankowych, czego zjawiskiem jest korzystanie z usług instytucji mikrofinansowych przez firmy, które znajdują się w początkowym etapie rozwoju lub gdy występują okoliczności uniemożliwiające skorzystanie z usług bankowych gdy firmy te osiągną odpowiedni poziom rozwoju stają się klientami instytucji bankowych. Działalność instytucji mikrofinansowych jest ściśle związana z dążeniem do poprawy poziomu rozwoju lokalnego. Rozwój lokalny jest często utożsamiany z procesem autonomicznym, który przebiega pod wpływem sił społecznych i mechanizmów rynkowych, a te z kolei mogą być częściowo modyfikowane przez różnego typu instytucje funkcjonujące w środowisku lokalnym. Podkreślić należy, że rozwój lokalny jest procesem społecznym, ekonomicznym i organizacyjnym. Polega bowiem na aktywności lokalnej społeczności i uaktywnianiu postaw prorozwojowych oraz tworzeniu instytucji społecznych zaangażowanych w realizację przyjętego celu. Podstawowym celem rozwoju lokalnego jest tworzenie nowych miejsc pracy dla lokalnego systemu terytorialnego oraz kompleksowe kształtowanie zachowań i podejmowania decyzji umożliwiających osiągnięcie jak najlepszych warunków życia i wzrostu dochodów w lokalnych środowiskach poprzez wykorzystanie miejscowych zasobów rozwoju 2. W definicję 2 J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1997, s. 46. 10 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

1. Fundusze pożyczkowe jako przykład instytucji mikrofinansowej rozwoju lokalnego w pełni wpisuje się działalność funduszy pożyczkowych, które poprzez swoją aktywność i zaangażowanie przyczyniają się do poprawy warunków rozwoju dla lokalnych społeczności. Wymiernym efektem działalności instytucji pożyczkowych jest tworzenie nowych miejsc pracy. Zgodnie z danymi Ministerstwa Gospodarki działalność funduszy pożyczkowych przyczyniła się do utworzenia 54,6 tys. miejsc pracy. Część wygenerowanych nowych miejsc pracy (7,7 tys.) została utworzona przez przedsiębiorców, którzy otrzymali pożyczki ze środków Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (SPO WKP) 3. 3 Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2009-2013, Dokumentem przyjętym przez Radę Ministrów 3 lutego 2009 r. 22 lutego 2011 roku wprowadzono zmiany do dokumentu Kierunki rozwoju funduszy pożyczkowych i poręczeniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2009-2013. Wprowadzone zmiany w niewielkim zakresie odnoszą się do działalności funduszy pożyczkowych. Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 11

1. Fundusze pożyczkowe jako przykład instytucji mikrofinansowej 12 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

2 Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych Skala i zakres działalności funduszy pożyczkowych w Polsce determinowana jest przede wszystkim dwoma podstawowymi aspektami: popytowymi i podażowymi. Kwestie skali i zakresu podaży usług świadczonych przez fundusze pożyczkowe wynikają przede wszystkim z wartości posiadanych kapitałów, które mogą być zaangażowane przez fundusze, kreatywności i aktywności osób zarządzających tymi podmiotami, jak również ich pozycji rynkowej (poziomu konkurencji innych instytucji finansowych). Natomiast skala popytu na usługi funduszy pożyczkowych determinowana jest głównie poziomem zapotrzebowania na zewnętrzne źródła finansowania przez sektor MSP. Dlatego warto postawić pytanie, czy MSP zgłaszają zapotrzebowanie na usługi oferowane przez fundusze pożyczkowe? 2.1. Sektor MSP jako beneficjent oferty pożyczkowej funduszy pożyczkowych Główną grupą odbiorców oferty produktowej funduszy pożyczkowych są podmioty z segmentu mikro-, małych i średnich przedsiębiorców z regionu (województwa), na terenie którego zlokalizowana jest siedziba danego funduszu. Jednak coraz częściej działalność funduszy pożyczkowych wykracza poza ich najbliższe otoczenie, co wynika między innymi z ekspansji ich struktur organizacyjnych i rozwoju działalności nakierowanej na pozyskiwanie nowych grup klientów. Stąd też istotnym wydaje się wskazanie, jaka jest ogólna charakterystyka sektora MSP, jaka jest rola tych podmiotów w gospodarce oraz czy wymagają pomocy i wsparcia ich działalności przez takie podmioty finansowe, jak fundusze pożyczkowe. Znaczenie i rola sektora MSP w gospodarce wynika między innymi z wpływu działalności tych podmiotów na inne segmenty gospodarki i podmioty, a docelowo także na osiąganie wysokich wartości makroekonomicznych. Fundusze oferują tej grupie klientów możliwość finansowania działalności inwestycyjnej, obrotowej oraz potrzeb zgłaszanych przez przedsiębiorców w początkowym etapie ich rozwoju. O pożyczki mogą starać się przedsiębiorcy, którzy Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 13

2. Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych nie mogą skorzystać z tradycyjnego finansowania bankowego lub mają ograniczony do niego dostęp. Rozwój sektora MSP wymaga jednak stworzenia odpowiedniego otoczenia biznesowego, określanego często jako całokształt zjawisk, procesów i instytucji kształtujących warunki rozwoju 4. Rozwój przedsiębiorstw lokalnych następuje poprzez rozwój przedsiębiorczości lokalnej, którą można zdefiniować jako całość przedsięwzięć gospodarczych, opartych głównie na wykorzystaniu lokalnych zasobów i zaspokajaniu lokalnych potrzeb. Jej zasięg oddziaływania obejmuje przede wszystkim rynki lokalne i jest najczęściej materializowany w formie mikroprzedsiębiorstw 5. Tworzenie własnych firm, oprócz wymiernych efektów osobistych i materialnych, służy także celom rozwojowym społeczno-gospodarczym gminy. E. Niedzielski wskazuje tu między innymi na 6 : poprawę jakości życia społeczności lokalnej dzięki uzyskaniu dodatkowych dochodów, wzrost liczby przedsiębiorstw wyspecjalizowanych w dziedzinach najbardziej odpowiadających lokalnym uwarunkowaniom, tworzenie nowych miejsc pracy, dostosowanie oferty handlowej dla potrzeb lokalnej przedsiębiorczości, integrowanie się lokalnego biznesu, zmniejszenie odpływu lokalnej siły roboczej. Liczba MSP, ich potrzeby i oczekiwania, a także bariery rozwoju powinny stanowić pewnego rodzaju wytyczną do kierunków i zakresu działalności prowadzonej przez fundusze pożyczkowe. Według danych PARP zamieszczonych w Raporcie o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2008-2009 r. 7 na koniec 2009 roku w Polsce zarejestrowanych (według danych REGON) było 3 874,7 tys. przedsiębiorstw i w porównaniu z danymi na koniec 2008 roku ich liczba wzrosła o 123 tys. Wśród tej grupy podmiotów jednak tylko niewiele ponad 1,86 mln podmiotów stanowiły przedsiębiorstwa aktywne. Analiza struktury przedsiębiorstw funkcjonujących w Polsce wskazuje, że wśród firm prowadzących działalność dominują mikroprzedsiębiorstwa (czyli firmy zatrudniające do 9 pracowników). Ich udział w ogólnej liczbie przedsiębiorstw stanowił blisko 96% aktywnie działających przedsiębiorstw. Firmy małe (od 10 do 49 pracowników) to 2,9% firm. Firmy średnie (od 50 do 249 pracowników) stanowią ok. 0,87% ogółu, a pozostała część to przedsiębiorstwa zatrudniające co najmniej 250 pracowników. Udział tej kategorii firm na koniec 2009 roku wynosił zaledwie 0,17% firm aktywnie funkcjonujących w Polsce 8. 4 Systematic support for cooperation among SME-s located in the Areas Adjoining the Boder between Slovenia and Italy, Synthesic document, Phare CBC Slovenia-Italy, November 2000, s. 252. 5 K. Krajewski, J. Śliwa, Lokalna przedsiębiorczość w Polsce. Uwarunkowania rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2004, s. 19. 4 Systematic support for cooperation among SME-s located in the Areas Adjoining the Boder between Slovenia and Italy, Synthesic document, Phare CBC Slovenia-Italy, November 2000, s. 252. 5 K. Krajewski, J. Śliwa, Lokalna przedsiębiorczość w Polsce. Uwarunkowania rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2004, s. 19. 6 E. Niedzielski, Przedsiębiorczość gospodarcza i bezrobocie na obszarach wiejskich, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2000, s. 35. 7 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w 2008-2009 r., PARP Warszawa 2009. 8 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w 2008-2009 r., PARP Warszawa 2009. 14 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

2. Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych Istotnym z punktu widzenia działalności prowadzonej przez fundusz pożyczkowy jest wskazanie podstawowych źródeł finansowania działalności prowadzonej przez MSP. Z analizy danych PARP wynika, że 94% MSP inwestycje realizowane w 2007 r. finansowało ze środków własnych, kredyty i pożyczki krajowe wykorzystywało 29% MSP, środki publiczne były źródłem finansowania inwestycji dla 3% MSP. Z danych instytucji finansowych z kolei wynika, że prawie 73% MSP finansuje swoją działalność ze środków własnych, z kredytu korzysta 12,7% przedsiębiorstw, z leasingu 9%. Z kolei z badań przeprowadzonych w 2008 roku przez PKPP Lewiatan 9 wynika, że 72,6% mikroprzedsiębiorstw, 52% przedsiębiorstw małych oraz 33,1% przedsiębiorstw średnich prowadzi swoją działalność wykorzystując własne środki finansowe. Ponad 73% MSP finansowało w 2007 r. inwestycje ze środków własnych, a kredyt bankowy wykorzystywano w finansowaniu ok. 17% inwestycji. Niewielka skala wykorzystywania zewnętrznych źródeł finansowania wynika z kilku istotnych przyczyn, które zidentyfikować można zarówno po stronie instytucji finansujących potrzeby MSP, jak i te leżące po stronie firm (podmiotów finansowanych). Wśród tych czynników, które zlokalizować można po stronie firm z sektora MSP wskazać należy na 10 : stosunkowo krótki okres funkcjonowania firm na rynku, brak zabezpieczeń wymaganych w przypadku kredytów inwestycyjnych, brak znajomości nowoczesnych metod zarządzania finansami i stosowania nowoczesnych instrumentów finansowych, zasób kapitałów własnych przedsiębiorców pozwalający na prowadzenie podstawowej działalność gospodarczej, obawy przedsiębiorców wynikające ze zbyt dużego poziomu zadłużenia zatorów płatniczych grożących utracie płynności finansowej. Niewielki zakres wykorzystywania zewnętrznych źródeł finansowania przez podmioty sektora MSP wynikać może także z niedopasowania oferty po stronie instytucji finansowych, przyjęcia zbyt restrykcyjnych warunków i zasad obsługi podmiotów zaliczanych do MSP, czy też innych preferencji i strategii działania instytucji finansujących potrzeby mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw. Wskazane tu bariery i ograniczenia występujące we wzroście skali i zakresu finansowania MSP sprawiają, że Polska należy do grupy krajów o jednym z najniższych wskaźników obrazujących skalę kredytów dla podmiotów niebankowych w relacji do PKB. MSP preferują ofertę produktowo-usługową dopasowaną do ich możliwości i oczekiwań, a jednocześnie uwzględniającą ich specyficzne cechy. W przypadku pożyczek udzielanych przez fundusze pożyczkowe spłata dostosowana jest do możliwości operacyjnych firm (rozłożona na dogodne raty i terminy), a także posiadanych i dostępnych wśród MSP zabezpieczeń. Ponadto, stosowana procedura funduszy pożyczkowych zdecydowanie różni się od działań banków przy przyznawaniu kredytów, a to co jest najważniejsze to przede wszystkim niższe koszty. W 2010 roku fundusze pożyczkowe określiły minimalną i maksymalną wartość 9 Monitoring kondycji sektora MSP, PKPP Lewiatan, Warszawa 2008. 10 A. Alińska, Instytucje mikrofinansowe w lokalnym rozwoju społeczno-gospodarczym, SGH, Warszawa 2008. Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 15

2. Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych Tabela 1. Kredyty dla podmiotów niebankowych w relacji do PKB w krajach Unii Europejskiej (w %) Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 Belgia 105,0 120,1 122,7 126,1 120,5 Bułgaria 35,9 43,0 46,2 66,6 74,5 Czechy 37,9 40,9 45,5 52,8 52,2 Dania 171,4 187,6 203,3 221,2 237,6 Niemcy 136,1 134,8 131,5 129,7 129,6 Estonia 60,6 71,5 85,9 98,5 104,9 Irlandia 176,3 206,4 231,4 257,1 264,3 Grecja 68,9 74,4 78,2 87,1 90,8 Hiszpania 120,1 140,7 163,3 177,2 181,3 Francja 92,2 98,5 104,4 114,0 117,3 Włochy 85,4 89,6 96,2 112,3 114,9 Cypr 197,1 208,5 218,3 264,8 321,2 Łotwa 49,0 69,2 96,2 104,3 99,3 Litwa 30,0 42,6 51,9 63,0 b.d. Luksemburg 437,0 482,4 470,9 530,8 553,3 Węgry b.d. 53,2 62,5 64,9 72,7 Malta 190,1 231,2 277,9 374,9 434,2 Holandia 173,2 186,2 193,5 193,5 192,2 Austria 127,0 134,0 135,8 139,6 148,4 Polska 32,9 31,9 35,4 43,5 43,8 Portugalia 135,2 140,3 148,6 158,4 169,3 Rumunia 17,6 20,8 28,6 34,7 37,2 Słowenia 53,9 59,8 70,2 87,1 92,8 Słowacja 33,0 38,0 43,3 44,8 94,0 Finlandia 68,2 74,5 78,7 82,3 88,9 Szwecja 105,2 117,2 129,0 133,6 129,5 Wielka Brytania 220,4 252,2 266,1 288,0 355,5 Strefa euro (13) 115,5 122,3 124,9 135,8 138,1 UE 27 129,6 140,0 147,3 157,0 b.d. Źródło: EU Banking Structures, ECB, October 2009, http://www.ecb.int/pub/pdf/other/eubankingstructures2009en.pdf oprocentowania udzielonych pożyczek. Oprocentowanie waha się w przedziale wartości od 4,9% do 9,0%, średnio jest to 5,9% 11. 2.2. Problem wykluczenia finansowego w Polsce Z punktu widzenia analizy działalności funduszy pożyczkowych istotnym elementem oceny zarówno z punktu widzenia wyzwań, jak i oczekiwań stojących przed tą grupą pomiotów finansowych jest zjawisko wykluczenia finansowego 12 (określanego także jako wykluczenie ekonomiczno-finansowe). Zdefiniowanie pojęcia wykluczenia finansowego wymaga przeprowadzenia szerszych badań, gdyż zależy ono od wielu innych czynników i uwarunkowań zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Na grupę czynników przyczyniających się do zjawiska wykluczenia finansowego zwracają uwagę w swoim opracowaniu A. Leyson i N. Thirft. Autorzy ci określają to zjawisko jako proces, w wyniku którego pewne 11 Fundusze pożyczkowe współpracujące z PARP, Wyniki działalności II półrocze 2010 r., PAG Uniconsult, WIB, Warszawa 2011, s. 3. 12 W teorii ekonomii wyróżnia się także wykluczenie finansowe, które można określić jako niezdolność jednostek, gospodarstw domowych lub grup społecznych do korzystania z niezbędnych usług finansowych w odpowiedniej postaci. Zjawisko to może wynikać ze słabej dostępności usług finansowych, ich ceny, marketingu lub niedostatecznej edukacji finansowej. Inną przyczyną może być samowykluczenie będące reakcją na negatywne doświadczenia lub wyobrażenia patrz: Mikrofinanse narzędzie walki z wykluczeniem. Kluczowe zagadnienia. Raport z projektu..., s. 5. 16 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

2. Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych grupy społeczne mają ograniczony dostęp do systemu finansowego 13. Wykluczenie finansowe można także określić jako niezdolność jednostek, gospodarstw domowych lub grup społecznych do korzystania z niezbędnych usług finansowych. Zjawisko to może wynikać z małej dostępności usług finansowych, ich ceny, marketingu lub niedostatecznej edukacji finansowej. Inną przyczyną może być samowykluczenie, będące reakcją na negatywne doświadczenia lub wyobrażenia. Wykluczenie finansowe może leżeć u podstaw wykluczenia społecznego lub może być jego pochodną, albo też stanowić zarówno jego skutek, jak i przyczynę 14. Jedną z podstawowych miar wykluczenia finansowego w danym społeczeństwie jest odsetek dorosłych mieszkańców kraju nieposiadających rachunku bankowego. Najwyższy wskaźnik osób z dostępem do usług bankowych poprzez konto osobiste lub rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy mają kraje skandynawskie, Holandia, Niemcy, Francja. Tam też jest stosunkowo najmniej osób wykluczonych z rynku usług bankowych. Najwięcej osób wykluczonych z rynku finansowego w ujęciu bezwzględnym i procentowym jest w Grecji i we Włoszech 15. W starych krajach UE wskaźnik wykluczenia kształtuje się na poziomie ok. 7% 16 (w przedziale od 1% w Luksemburgu do ok. 30% w Grecji). Znacznie wyższy wskaźnik poziomu wykluczenia finansowego (ok. 34%) występujące w krajach 10 UE. W tej grupie krajów niechlubnymi liderami jest Łotwa i Litwa. Niestety według danych Komisji Europejskiej, Polska także należy do grupy krajów o bardzo wysokim poziomie wykluczenia finansowego (ok. 40% osób) 17. Z drugiej strony, problem wysokiego poziomu wskaźnika osób wykluczonych w Polsce należy rozpatrywać także z punktu widzenia wyzwań dla działalności funduszy pożyczkowych. Jednak z całą pewnością można stwierdzić, że są to podmioty, których działalność w ogromnym zakresie może ograniczyć to negatywne zjawisko. Bardziej optymistyczne są wyniki badań ankietowych przeprowadzone przez Narodowy Bank Polski w 2009 roku. Wynika z nich, że 77% respondentów stwierdziło, że posiada dostęp do własnego lub wspólnego konta osobistego w banku lub SKOK, z tego 14,5% respondentów korzysta ze wspólnego konta osobistego (z małżonkiem, członkiem rodziny lub partnerem). 22,8% Polaków nie ma dostępu do rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego. Na przestrzeni lat 2006-2009 wskaźnik ubankowienia w Polsce według badań NBP wzrósł z 48% do 77%, tym samym grupa osób nieposiadających dostępu do konta osobistego znacznie spadła z 52% do 23% 18. Zarysowujące się tendencje są pozytywne, jednak w dalszym ciągu dysproporcje pomiędzy Polską a krajami o najwyższym poziomie ubankowienia pozostają bardzo wyraźne. 13 A. Leyson, N. Thift, Geographies of financial exclusion, financial abandonment in Britain and the United States, Transaction of the Institute of Britisch Geographers, 1995, s. 20. 14 Mikrofinanse narzędzie walki z wykluczeniem. Kluczowe zagadnienia. Raport z projektu finansowanego ze środków UE, pt. Wspólnotowy program zwalczania wykluczenia społecznego 2002-2006, realizowany przez Microfinance Centre (MFC) w Warszawie, European Microfinance Network w Paryżu i Community Development Finance Association w Wielkiej Brytanii, Warszawa 2007, s. 5. 15 E. Gostomski, Życie bez banku, Gazeta Bankowa, z dn. 17.03.2008, s. 42. 16 Odsetek osób finansowo wykluczonych. 17 B. Mikołajczyk, A. Kurczewska, Mikrokredyty w Europie, Difin, Warszawa 2011, s. 57. 18 T. Koźliński, Porównanie wyników badań ubankowienia Polaków przeprowadzonych przez NBP w 2006 i 2009 r., NBP Warszawa 2009. Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 17

2. Analiza popytu na ofertę usługową funduszy pożyczkowych Wykres 1. Posiadanie konta osobistego/rachunku bieżącego lub rachunku oszczędnościoworozliczeniowego (ROR) w banku lub SKOK w 2009 r. Nie posiada konta osobistego (ROR) 23% Tak, wspólne konto osobiste z inną osobą 15% Tak, jedno własne/indywidualne konto osobiste 54% Tak, trzy lub więcej kont osobistych 2% Tak, dwa konta osobiste 6% Źródło: T. Koźliński, Porównanie wyników badań ubankowienia Polaków przeprowadzonych przez NBP w 2006 i 2009 r., NBP, Warszawa 2009. 18 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...

3 Liczba i forma własności funduszy pożyczkowych w Polsce Dokładane określenie liczby funduszy pożyczkowych funkcjonujących w Polsce należy do zadań złożonych i wielowątkowych. Wynika to między innymi z faktu, że: 1. Podmioty, które prowadzą działalność pożyczkową mogą przyjmować różnorodną formę organizacyjną. W Polsce są to osoby prawne, funkcjonujące najczęściej w formie stowarzyszeń, fundacji, izb gospodarczych, a także spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych. Różnorodność form organizacyjnych sprawia, że fundusze pożyczkowe mogą przybierać różnorodną formę prowadzonej działalności i w ten sposób dostosowywać się do potrzeb lokalnego środowiska. 2. Podmioty udzielające pożyczek powołują do życia kolejne samodzielne podmioty, prowadzące działalność pożyczkową. Stąd odmienna liczba pomiędzy funduszami pożyczkowymi a liczbą podmiotów, które są ich właścicielami lub współwłaścicielami. Jednak dla celów sprawozdawczych każdy z badanych funduszy jest traktowany jako samodzielny podmiot, którego wyniki prowadzonej działalności odzwierciedlają jego poziom aktywności i efektywności prowadzonej działalności. Dobrym przykładem tego typu sytuacji jest strategia działania Polskiej Fundacji Przedsiębiorczości ze Szczecina, która w ramach prowadzonej działalności utworzyła kilka zamiejscowych oddziałów (subregionalnych) funduszy pożyczkowych. 3. Fundusze pożyczkowe, jako instytucje finansowe, podlegają kontroli ze strony instytucji pośredniczących w przekazywaniu środków pomocowych Unii Europejskiej, a także kontroli właścicielskiej (np. ze strony Zarządów Województw), Ministerstwa Gospodarki i PARP. Instytucje te nie podlegają jurysdykcji Komisji Nadzoru Finansowego. Jednocześnie instytucje udzielające pożyczek zrzeszają się w Polskim Związku Funduszy Pożyczkowych na zasadach dobrowolności i na takich samych zasadach przekazują dane statystyczne o skali prowadzonej działalności. 4. Na rynku istnieje kilka instytucji udzielających pożyczek, które ze względu na zbyt krótki okres funkcjonowania lub niewielki zakres prowadzonej działalności nie brały udziału w prowadzonych badaniach ankietowych. Jednym z takich przykładów jest Fundusz Pożyczkowy prowadzący działalność w ramach utworzonej w 1991 roku Fundacji Ośrodek Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce... 19

Promowania i Wspierania Przedsiębiorczości Rolnej w Sandomierzu. Jednak w treści niniejszego Raportu nie uwzględniono danych pochodzących od tego podmiotu, gdyż nie przekazał danych statystycznych i informacji o skali prowadzonej działalności. Z informacji otrzymanych w wyniku badań ankietowych skierowanych do zidentyfikowanych podmiotów udzielających pożyczek wynika, że według danych na 31.12.2010 roku na rynku funkcjonowało 70 funduszy pożyczkowych. Były one własnością 64 instytucji. Pierwsze fundusze pożyczkowe zaczęły powstawać w 1992 roku. Najwięcej z nich (18) zostało utworzonych w 1996 roku, lecz większość funduszy pożyczkowych powstała po 1996 roku i są to podmioty, które z sukcesem prowadzą działalność do dnia dzisiejszego. Głównym źródłem wyposażenia kapitałowego podmiotów tworzonych w latach 90. były środki pochodzące ze szwajcarskiego programu pomocowego TOR#10. W późniejszych latach fundusze tworzone były z wykorzystaniem Kapitału dla Przedsiębiorczych, programów powodziowych, SPO WKP oraz RPO i JEREMIE. Rozkład regionalny odzwierciedla potencjał rozwojowy poszczególnych regionów: najwięcej funduszy działa na Śląsku, a najmniej w województwie świętokrzyskim. Podmioty, które prowadzą działalność pożyczkową mogą przyjmować różnorodną formę organizacyjną. W Polsce są to osoby prawne funkcjonujące najczęściej w formie stowarzyszeń, izb gospodarczych i fundacji, ale także spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych. Częstym zjawiskiem jest zaangażowanie się władzy samorządowej (gminnej, powiatowej lub wojewódzkiej) jako udziałowca w funduszach pożyczkowych. Jedną z inicjatyw utworzenia sieci funduszy pożyczkowych, w które zaangażowały się władze samorządowe jest projekt Samorządowa Polska. Ponadto, spotykamy się także z tworzeniem funduszy pożyczkowych przez regionalne i lokalne agencje rozwoju, utworzone przez albo przy współudziale władz regionalnych lub lokalnych. W Polsce fundusze pożyczkowe funkcjonują na podstawie ogólnych przepisów prawa (Kodeks cywilny, Kodeks spółek handlowych). Fundusze pożyczkowe prowadzą działalność stosując podstawowe zasady jakości świadczonych usług. Z ogólnej liczby funkcjonujących na rynku funduszy pożyczkowych 2/3 posiadało Certyfikat Systemu Jakości zgodny z normą PN-EN ISO 9001:2001 w zakresie projektowania i świadczenia usług finansowych. 20 Stan i perspektywy rozwoju funduszy pożyczkowych w Polsce...