Geografia Turystyczna jako nauka Sabina Tkocz Kraków 2006 Źródło: http://geotur.republika.pl
GEOGRAFIA TURYSTYCZNA JAKO NAUKA Uważa się, iż w Polsce jej twórcą był profesor S. Leszczycki prof. UJ, działający w Krakowie w latach 1932-39. Istotne dla rozwoju polskiej geografii turystycznej było utworzenie przez prof. Leszczyckiego przy Instytucie Geografii UJ podyplomowego Studium Turyzmu. Geografia turystyczna często zamiennie stosowane są pojęcia: geografia turystyki, geografia turyzmu, jednak określenia te zawężają zakres dyscypliny. Turyzm to dziedzina studiów naukowych nad organizacją, możliwościami i skutkami ruchu turystycznego. Natomiast turystyka jest pojęciem dużo szerszym a przede wszystkim niejednoznacznym. Jest to zjawisko psychologiczne, społeczne, ekonomiczne, przestrzenne i kulturowe. To powoduje, że pojęcie turystyki oraz definicje budzą wiele kontrowersji. Istota tych kontrowersji sprowadza się nie tylko do kwestii, które z podróży uznać za turystyczne, ale też do kwestii określenia zakresu popytu i podaży turystycznej. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, iż turystyka ciągle się zmienia i pojawiają się nowe formy, które trudno jednoznacznie sklasyfikować. Często cytowana definicja turystyki, to def. szwajcarskiego ekonomisty Waltera Hunzikera, który twierdzi, iż turystyka to zespół stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile nie następuje w związku z tym osiedlenie się i podjęcie pracy zarobkowej. We współczesnej turystyce często mamy jednak do czynienia z sytuacją, w której łączy się cele zarobkowe zawodowe z czysto turystycznymi. Załatwianie spraw zawodowych nie zawsze musi wykluczać turystycznego charakteru wyjazdu. Tym bardziej, że z ekonomicznego punktu widzenia (a więc całej obsługi ruchu turystycznego) każdy przyjezdny (więc również przyjeżdżający w sprawach zawodowych) korzysta w większości z tych samych usług co turysta odpoczywający w miejscu percepcji. Przecławski już definiuje turystykę jako (w szerokim znaczeniu) całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź społecznym). Z tej definicji wynika już, że pojęciem turystyki w szeroki znaczeniu mogą być objęte także wyjazdy zarobkowe;(ale pozostaje warunek konieczny dobrowolność wyjazdów!). W 1991 roku WTO ustaliła definicję turystyki, którą zaleca stosować. Turystyka czynność osób podróżujących w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych i przebywających poza swoim codziennym środowiskiem nie dłużej niż przez rok bez przerwy, z wyłączeniem wyjazdów, których głównym celem jest działalność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości. (WTO 1991). Definicje te wnoszą nowe spojrzenie na definiowanie turystyki, lecz w obu przypadkach analizowana jest tylko strona popytowa, z pominięciem konsekwencji, jakie wywołują wyjazdy turystyczne strony podaży. Należy jednak i tę stronę ruchu turystycznego uwzględnić, czyli podchodzić do niej jako ogółu zjawisk związanych z podróżą i pobytem osób przebywających czasowo i dobrowolnie poza swoim codziennym środowiskiem życia, a także wielorakie skutki wynikające z interakcji zachodzących między organizatorami a usługodawcami turystycznymi, społecznościami terenów odwiedzanych oraz samymi podróżnymi, o ile głównym celem ich wyjazdu nie jest działalność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości. Geografia Turystyczna jako nauka 1
Rysunek 1 przedstawia ogół form ruchliwości przestrzennej i wyszczególnienie tych, które możemy zaliczać do turystycznych. Rysunek 1 Ogół form ruchliwości przestrzennej Ruchliwość przestrzenna migracja: stałe osiedlanie się, sezonowa praca czasowa zmiana miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia dojazdy do pracy przymusowa (wyjazdy do wojska, więzienie itp.) turystyka w szerokim znaczeniu dobrowolna (turystyka) w celu: - zarobkowym, - pracy twórczej, - załatwiania spraw rodzinnych, - kultu religijnego, - uczestniczenia w konferencjach, - sportowym, - zdrowotnym, - poznania i przeżycia przez kontakt z przyrodą, kulturą, itp., - rekreacyjnym; turystyka w wąskim znaczeniu Dla geografii turystycznej skutki działalności turystycznej są równie ważne jak i przyczyny. Geografia Turystyczna jako nauka 2
Geografia Turystyczna jest dyscypliną naukową zajmującą się badaniem przestrzennego zróżnicowania społeczno kulturowych, gospodarczych, prawno politycznych i przyrodniczych uwarunkowań turystyki oraz zagospodarowania turystycznego jak również analizującą przebieg i następstwa ruchu turystycznego dla środowiska przyrodniczego oraz struktur i procesów społeczno kulturowych, politycznych i gospodarczych. To oznacza, iż PRZEDMIOTEM BADAŃ GEOGRAFII TURYSTYCZNEJ jest analiza form i relacji przestrzennych zjawisk turystycznych i związanych z nimi procesów oddziałujących na przestrzeń. Inaczej mówiąc geografia turystyczna bada rozmieszczenia zjawisk turystycznych w przestrzeni i związki między nimi zachodzące, a w szczególności: przydatność przestrzeni dla potrzeb ruchu turystycznego, oddziaływanie zjawisk turystycznych na przestrzeń, zachodzące w przestrzeni procesy spowodowane występowaniem zjawisk turystycznych; Geografia turystyczna ma za zadanie śledzić rozmieszczenie zjawisk turystycznych jak i związki przestrzenne zachodzące miedzy nimi. Jej główne zadania to: badanie środowiska naturalnego pod kątem atrakcyjności i przydatności dla turystyki. Atrakcyjność terenu lub poszczególnych jego elementów jest ważna dla turystów i dotyczy nie tylko walorów. Stopień przydatności jest często oceniany na podstawie ich właściwości użytkowych i krajobrazowych, klasyfikacja regionów, miejscowości, tras i szlaków turystycznych. Klasyfikacja jest ważna w każdej dziedzinie wiedzy. Geografia t. zajmuje się wyznaczaniem regionów, tras i wydzielaniem miejscowości turystycznych, charakterystyka i klasyfikacja walorów turystycznych i ich rozmieszczenie. Waloryzacja i rozmieszczenie elementów turystycznych jest głównym zadaniem geografii t. Geografia t. zajmuje się również klasyfikacją walorów na potrzeby turystyki, badanie wpływu turystyki na zjawiska społeczno gospodarcze i bezpośrednio na gospodarkę. Wpływ turystyki na gospodarkę jak przy każdej dziedzinie działalności człowieka jest widoczny poprzez tworzenie infrastruktury turystycznej, rozwój ruchu turystycznego i skutki, jakie on wywiera na środowisko, badanie ruchu turystycznego w regionach i miejscowościach. Jest to bardzo trudne zadanie, gdyż opiera się na pomiarze statystycznym. Prowadzenie pełnych pomiarów nie jest możliwe, dlatego badania są przybliżone, badanie roli, jaką spełniają poszczególne regiony w obsłudze krajowego i zagranicznego ruchu turystycznego. Rola poszczególnych regionów zmienia się, a ich znaczenie zależy głównie od ilości i jakości walorów, od budowy infrastruktury oraz tendencji w zagranicznym ruchu turystycznym. GEOGRAFIA TURYSTYCZNA JEST NAUKĄ INTERDYSCYPLINARNĄ, co wyraża się w jej związkach z innymi dyscyplinami naukowymi: ekonomią, urbanistyką, planowaniem przestrzennym. Geografia turystyczna korzysta też z dorobku innych nauk, m.in. geografii fizycznej (przydatność środowiska naturalnego dla potrzeb turystyki), geografii osadnictwa, geografii komunikacji (dostępność komunikacyjna), Geografia Turystyczna jako nauka 3
geografii ludności (migracje turystyczne), geografii usług itp. Turystyka jest zjawiskiem przestrzennym. W geografii mamy do czynienia z przestrzenią topograficzną, lub umownie powierzchnią Ziemi, na której człowiek żyje. Szczegóły tej przestrzeni pokazuje mapa topograficzna. PRZESTRZEŃ GEOGRAFICZNA jest to obszar działalności człowieka na Ziemi i obejmuje ona litosferę, atmosferę i hydrosferę, tak daleko jak daleko sięga działalność człowieka. W atmosferze jest to do ok. 20 km., w głębi oceanu do jego dna (tj. ok. 11 km.), Przestrzeń geograficzna obejmuję również tzw. przestrzeń ekonomiczną czyli powierzchnię (zarówno litosferę jak i hydrosferę i atmosferę) zagospodarowaną przez człowieka = EKUMENĘ. PRZESTRZEŃ TURYSTYCZNA jest to obszar, w którym zachodzą zjawiska turystyczna; jest ona częścią przestrzeni geograficznej. Przestrzeń geograficzną możemy podzielić, wyróżnić kilka jej rodzajów. Ze względu na stopień ingerencji turystyki w środowisko przyrodnicze wyróżniamy: PRZESTRZEŃ EKSPLORACJI część, która dopiero odkrywana jest dla celów turystycznych (np. Andy) kto inne przykłady?, PRZESTRZEŃ PENETRACJI cześć, którą turysta przeważnie masowy odwiedza w celach poznawczych, krajobrazowych lub dla krótkiego wypoczynku (np. kompleksy leśne, parki narodowe, krajobrazowe, doliny rzek, itd.), PRZESTRZEŃ ASYMILACJI obszary asymilacji turysty z miejscową ludnością, przeważnie obszary agroturystyczne, PRZESTRZEŃ KOLONIZACJI powstaje poprzez trwałe zajmowanie przez obiekty turystyczne nowych ziem, zmieniając ich użytkowanie, PRZESTRZEŃ URBANIZACJI część przestrzeni kolonizacji turystycznej, która staje się miejscem stałego zamieszkania niedawnych turystów, przez co przeistacza się z obszarów wiejskich w miejskie, Rodzaje przestrzeni zazębiają się, nie można ich jednoznacznie oddzielić, gdyż są wynikiem różnorodnej działalności człowieka. Turyści przemieszczają się, poruszają. To przemieszczanie się jest zwane ruchem turystycznym. RUCH TURYSTYCZNY TO OGÓŁ RÓŻNORODNYCH FORM CZASOWEGO PRZEMIESZCZANIA SIĘ OSÓB, WYNIKAJĄCEGO Z POTRZEB POZNAWCZYCH, WYPOCZYNKOWYCH, KULTURALNYCH, ROZRYWKOWYCH, ZDROWOTNYCH, LECZ NIE ZWIĄZANYCH Z CELAMI ZAROBKOWYMI. Ruch turystyczny możemy podzielić: wg FORMY ORGANIZOWANIA na zorganizowany i niezorganizowany, wg MIEJSCA ZAMIESZKANIA na krajowy i zagraniczny; przyjazdowy i wyjazdowy, wg CZASU WOLNEGO doroczny: urlopowy, wakacyjny, cotygodniowy weekendowy. Wyróżniamy trzy rodzaje ruchu turystycznego: POBYTOWO WCZASOWY; obejmuje różne rodzaje wczasów, pobyty sanatoryjno uzdrowiskowe, kolonie, obozy młodzieżowe, letniska; główne miejsca tego typu pobytu to góry, wybrzeże i pojezierze, Geografia Turystyczna jako nauka 4
WYCIECZKOWO KRAJOZNAWCZY (poznawczy); obejmuje turystykę wycieczkową, kwalifikowaną, autostop oraz obozy wędrowne; główne regiony to góry, wyżyny, pojezierza, obszary leśne itp., WYPOCZYNEK ŚWIĄTECZNY (krótkoterminowy) to wyjazdy weekendowe, odwiedziny u bliskich i znajomych, coraz powszechniej wyjazdy wypoczynkowe (do domków letniskowych). Najbardziej są nimi zainteresowaniu mieszkańcy dużych miast i aglomeracji. Ponad 80% to wyjazdy indywidualne własnym środkiem transportu (samochód) lub koleją. Interesuje nas również pojęcie KRAJOZNAWSTWA. Jest to pojęcie bliskoznaczne, pokrewne pojęciu turystyki. KRAJOZNAWSTWO JEST TO RUCH SPOŁECZNY OPARTY NA RÓŻNYCH FORMACH TURYSTYKI, MAJĄCY NA CELU POZNANIE KRAJU OJCZYSTEGO (LUB REGIONU), ZACHOWANIE JEGO ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH I KULTUROWYCH ORAZ POPULARYZOWANIE WIEDZY O NIM. W odniesieniu do turystyki, krajoznawstwo spełnia 2 funkcje: daje impuls do wyruszenia na wycieczkę oraz dostarcza wiedzy o wędrówce. Innym zjawiskiem blisko związanym z turystyka jest REKREACJA. NAJCZĘŚCIEJ DEFINIUJE SIĘ JĄ JAKO DZIAŁALNOŚĆ PODEJMOWANĄ POZA OBOWIĄZKAMI ZAWODOWYMI, DOMOWYMI I SPOŁECZNYMI DLA ODPOCZYNKU, ROZRYWKI LUB ROZWOJU WŁASNEJ OSOBOWOŚCI. Rekreacja ma kilka znaczeń. Może oznaczać zespół czynności podejmowanych w czasie wolnym, lub jedynie związanych z wypoczynkiem po pracy, regeneracją sił, lub w najszerszym znaczeniu jako zjawisko społeczno-kulturowe, którego podstawę stanowi wzrost ilości czasu wolnego oraz związane z nim formy działalności człowieka. Jedną z form rekreacji może być uprawianie turystyki. Aby zrozumieć geografię turystyczną musimy posługiwać się pewnymi pojęciami, które Geografia turystyczna jako dyscyplina stworzyła (i posługuje się) jej własną terminologią. 1. ATRAKCYJNOŚĆ TURYSTYCZNA przejawia się poprzez zaistnienie określonej cechy charakterystycznej, przyciągającej turystów w pewne tereny, dzięki walorom krajobrazu naturalnego, klimatu, pomników przyrody, historii i in. obiektów zagospodarowania turystycznego. Ze względu na różne uwarunkowania psychofizyczne jej odbiorców (turystów) atrakcyjność turystyczna jest pojęciem względnym. W innym ujęciu jest to stopień przyciągania przez dany region określonego rodzaju turystyki i jest związana z ilością występujących w nim obiektów i zjawisk.również względne, gdyż ten sam obszar może być wykorzystywany do różnych form turystyki. Atrakcyjność turystyczna jest pojęciem złożonym i należy rozpatrywać ją kompleksowo. Decydują bowiem o niej walory turystyczne, dostępność komunikacyjna i podaż usług. Integruje ona elementy, które stanowią podstawę rozwoju ruchu turystycznego. 2. ATRAKCJE TURYSTYCZNE (termin bardzo szeroki) za atrakcje turystyczną uważa się wszystkie zjawiska i przedmioty przyciągające turystów, m.in. zjawiska i przedmioty przyrodnicze czy kulturalne a także poziom cen, postawy miejscowej ludności, urządzenia turystyczne, infrastruktura itd., Inaczej atrakcje turystyczne to każdy walor (obiekt) przyrodniczy, dzieło człowieka, urządzenie lub impreza, która przyciąga gości w określone miejsce (np. urządzenia sportowe i rekreacyjne, urządzenia dla handlu i biznesu, piękno przyrody i klimat, infrastruktura, dostępność regionu, postawa wobec Geografia Turystyczna jako nauka 5
turystyki/turystów, kultura i społeczna charakterystyka ubiór, sztuka, historia regionu). 3. WALORY TURYSTYCZNE elementy atrakcyjności turystycznej (nie atrakcji). Pewne cechy środowiska geograficznego, które mogą stanowić podstawę rozwoju zjawisk turystycznych a jednocześnie wywołać zainteresowanie turysty (np. krajobraz, właściwości lecznicze, czyste wody, plaże, długo zalegający na stokach śnieg, cisza, spokój). Wg genezy walory dzieli się na: NATURALNE (przyrodnicze) powstałe bez ingerencji człowieka, np. osobliwości flory i fauny, skałki, groty, parki itp., kulturowe (antropogeniczne) powstałe przez działalność człowieka. Wg KRYTERIUM funkcjonalnego walory dzielimy na: WYPOCZYNKOWE pełniące funkcję wypoczynkową; ściśle zależne od środowiska przyrodniczego, służące regeneracji sił fizycznych i psychicznych, SPECJALISTYCZNE związane z elementami środowiska naturalnego, umożliwiające uprawianie różnych form turystyki kwalifikowanej, KRAJOZNAWCZE głównie osobliwości przyrodnicze. 4. OBSZAR TURYSTYCZNY jednostka przestrzenna o jednorodnym typie kompleksu walorów i jednakowej randze walorów, mającej dobre potencjalne warunki rozwoju turystyki. 5. wyższą hierarchicznie jednostką przestrzenną jest REGION TURYSTYCZNY to obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska fizyczno geograficznego i wewnętrznych powiązań usługowych. Te cechy fizyczno geograficzne to walory środowiska naturalnego; impulsy do jego (regionu) rozwoju, mają one charakter pierwotny. Charakter wtórny mają walory antropogeniczne, czyli działalność społeczno ekonomiczna. Działalność ta jest wynikiem istnienia walorów naturalnych (stąd charakter wtórny). 6. REJON TURYSTYCZNY jednostka przestrzenna niższego rzędu, którą może stworzyć zespół miejscowości turystycznych, powiązanych ze sobą, ze wspólnym węzłem rozrządowym ruchu turystycznego i bazą zaopatrzeniową. 7. MIEJSCOWOŚĆ TURYSTYCZNA jednostka osadnicza, która ze względu na swe walory funkcjonalne, infrastrukturę i dostępność stanowi punkt docelowy lub etapowy migracji turystycznej. 8. FUNKCJA TURYSTYCZNA zdolność przyjęcia i zaspokojenia potrzeb określonej populacji turystycznej przez dany obszar, region czy inną jednostkę przestrzenną. Geografia Turystyczna jako nauka 6