Częstość występowania wad zgryzu u osób z zespołem Turnera

Czas. Stomatol., 2009, 62, 12, 939-944 2009 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Częstość występowania wad zgryzu u osób z zespołem Turnera Incidence of occlusal anomalies in Turner syndrome patients Aida Kusiak 1, Barbara Kochańska 2, Jadwiga Sadlak-Nowicka 1, Janusz Limon 3, Anna Wojtaszek-Słomińska 4 Z Katedry i Zakładu Periodontologii i Chorób Błony Śluzowej Jamy Ustnej AM w Gdańsku 1 Kierownik: dr hab. n. med. A. Kusiak Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej AM w Gdańsku 2 Kierownik: dr hab. n. med. B. Kochańska prof. nadzw. Summary Aim of the study: To define the incidence of occlusal anomalies in Turner syndrome patients in three groups of karyotype. Material and methods: Forty-seven females aged 20-40 years who were cytogenetically diagnosed as suffering from Turner syndrome were divided into three groups depending on karyotype. The control group consisted of forty-seven healthy females aged 21-40 years selected randomly who had not been orthodontically treated. Occlusal anomalies were studied according to three planes of orthodontic diagnosis. Results: Out of 47 patients with Turner syndrome, 41 had occlusal anomalies (Angle II class malocclusion, Angle III class malocclusion, deep bite, open bite, crossbite, crowding of teeth) as compared with 20 control group patients with occlusal anomalies. Angle II malocclusion was the most common finding in Turner syndrome. Conclusion: Occlusal anomalies were significantly more frequent in Turner syndrome patients than in the control group. The greatest expression of occlusal anomalies was observed in patients with 45,X karyotype and with structural aberrations of chromosome X. Streszczenie Cel pracy: określenie częstości występowania wad zgryzu u osób z zespołem Turnera w trzech grupach kariotypowych. Materiał metody: badaniem objęto 47 kobiet w wieku 20-40 lat ze zdiagnozowanym wcześniej cytogenetycznie zespołem Turnera, które podzielono na trzy grupy w zależności od kariotypu. Grupę kontrolną stanowiło 47 ogólnie zdrowych kobiet w wieku 21-40 lat, dobranych losowo. Badane nie były wcześniej leczone ortodontycznie. Wady zgryzu analizowano według trzech płaszczyzn przyjętych w ortodoncji. Wyniki: na 47 kobiet z zespołem Turnera u 41 stwierdzono wady zgryzu (przodozgryz, tyłozgryz, zgryz głęboki, zgryz otwarty, zgryz krzyżowy oraz stłoczenia zębów). W grupie kontrolnej zaburzenia zgryzu obserwowano u 20 kobiet. Najczęściej spotykaną wadą w zespole Turnera był tyłozgryz. Podsumowanie: wady zgryzu w grupie osób z zespołem Turnera stwierdzano istotnie częściej w porównaniu z grupą kontrolną. Największą ekspresję zaobserwowanych zmian stwierdzono w grupie pacjentek z kariotypem 45,X oraz ze strukturalnymi aberracjami chromosomu X. KEYWORDS: Turner syndrome, occlusal anomalies, genetic disorders HASŁA INDEKSOWE: zespół Turnera, wady zgryzu, choroby genetyczne 939

A. Kusiak i in. Czas. Stomatol., Wstęp Zespół Turnera (ZT) jest złożoną chorobą genetyczną dotyczącą płci żeńskiej o dużej zmienności fenotypowej. W zespole tym występują trzy typy kariotypów: monosomia 45,X, (brak jednego chromosomu), strukturalne aberracje chromosomu X, gdzie może wystąpić utrata fragmentu chromosomu (del), odwrócenie fragmentu chromosomu (inv), a może również powstać izochromosom (i) lub chromosom izodicentryczny (idic). Trzecia grupa to kariotypy mozaikowe mozaiki, gdzie obok linii komórkowej prawidłowej występuje linia komórek nieprawidłowych np. chromosom Y najczęściej identyfikowany metodą FISH (ishy) (WcpY+). Głównymi zaburzeniami w ZT są: niski wzrost, zaburzenia II-rzędowych cech płciowych, płetwistość szyi, łokieć koślawy oraz wady układu naczyniowego i moczowego [2, 17]. Niektóre zaburzenia dotyczyć mogą również układu stomatognatycznego m.in. morfologii korzeni zębów [7, 24], tkanek miękkich [8] oraz zgryzu [3, 10, 22]. Często występuje również gotyckie podniebienie [4] i mikrodoncja [6, 11, 12, 22, 25]. Cel pracy Celem pracy było określenie częstości występowania zaburzeń zgryzu u osób z zespołem Turnera w trzech grupach kariotypowych w porównaniu z grupą kontrolną. Materiał i metody Badaniem objęto 47 kobiet z zespołem Turnera w wieku od 20 do 40 lat (średnia wieku =31 lat), zdiagnozowanych wcześniej cytogenetycznie na podstawie badania chromosomów uzyskanych z hodowli limfocytów krwi obwodowej (Katedra i Zakład Biologii i Genetyki Akademii Medycznej w Gdańsku). Wszystkie badane osoby pochodziły z terenów Polski północnej, głównie województwa pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Pacjentki podzielono na trzy grupy w zależności od kariotypu: monosomia 45,X 19 osób; aberracje strukturalne chromosomu X 11 osób, w tym: 46,X,i(X)(q10) 6 osób, 46,del(X)(p11.2) 2 osoby, 46,del(X)(p11.21),inv(9)(p11q13) 1 osoba, 46,X,r(X) 1 osoba, 46,Xidic(X)(p11.2),inv(9)(p11q13) 1 osoba. kariotyp mozaikowy (mozaiki) 17 osób, w tym: mos45,x/46,xx 3 osoby, mos45,x/47,xxx 2 osoby, mos45,x/46,xx/47,xxx 1 osoba, mos45,x/47,xxx/46,xx 1 osoba, mos45,x/46,x,idic(x)(p11.2) 2 osoby, mos45,x/46,x,i(x)(q10) 2 osoby, mos45,x/46,x,t(x;x)(q28;q28) 1 osoba, FtabFmos45,X/46,X,idic(X)(p11.2)/ 47,X,idic(X)(p11.2),+idic(X) 1 osoba, mos45,x/46,xy 2 osoby, mos45,x,46,xy.ishy(wcpy+) 1 osoba, mos45,x/46,x,del(y)(q12) 1 osoba. Grupę kontrolną stanowiło 47 kobiet, w wieku 21 40 lat (średnia wieku = 29 lat), ogólnie zdrowych, dobranych losowo w Katedrze i Zakładzie Stomatologii Zachowawczej Akademii Medycznej w Gdańsku, u których w dzieciństwie nie było wskazań do diagnostyki w kierunku chorób uwarunkowanych genetycznie. Osoby badane nie były wcześniej poddawane leczeniu ortodontycznemu. Wady zgryzu oceniano wg trzech płaszczyzn przyjętych w ortodoncji (pośrodkowej, oczno-usznej oraz oczodołowej), wykorzystano również klasyfikację Angle a [16]. Badania wykonano zgodnie z zaleceniami Konwencji Helsińskiej po uzyskaniu zgody 940

2009, 62, 12 Zespół Turnera Komisji Bioetycznej Akademii Medycznej w Gdańsku. Analizę statystyczną wykonano za pomocą programu komputerowego Statistica 7.1. Zastosowano nieparametryczny test istotności dla wartości niepowiązanych Chi 2 z poprawką Yatesa. Przyjęto dwa poziomy istotności p<0,05 oraz p<0,001. Wyniki W tabeli 1 zestawiono częstość występowania wad zgryzu w trzech grupach kariotypowych zespołu Turnera (monosomii 45,X, aberracjach strukturalnych chromosomu X i kariotypie mozaikowym) w porównaniu z grupą kontrolną. Spośród zbadanych 47 osób z zespołem Turnera u 41 stwierdzono wady zgryzu. Występowały one u wszystkich pacjentek z kariotypem 45,X oraz z aberracjami chromosomu X, natomiast w grupie mozaiek dotyczyły 11 osób. W grupie kontrolnej wady zgryzu odnotowano tylko u 20 osób. Analiza statystyczna uzyskanych wyników wykazała wysoką istotność statystyczną różnic w częstości występowania wad zgryzu pomiędzy grupą 45, X i grupą osób z aberracjami strukturalnymi chromosomu X a grupą kontrolną (p<0,001) oraz między całą grupą zespołu Turnera a grupą kontrolną. Jednocześnie nie wykazano istotnych statystycznie różnic w częstości występowania wad zgryzu między poszczególnymi grupami kariotypowymi. Z analizy danych zawartych w tabeli 1 wynika, że najczęściej spotykaną wadą był tyłozgryz, który stwierdzono u 34 ogółu badanych z zespołem Turnera i u 10 osób z grupy kontrolnej. Największe jego nasilenie stwierdzono w grupie osób z kariotypem 45,X (16 osób). W grupie pacjentek z aberracjami strukturalnymi chromosomu X tę wadę zgryzu miało 9 badanych, również w grupie z kariotypem mozaikowym dotyczyło to 9 kobiet. Analiza statystyczna wykazała istotne różnice w częstości występowania tyłozgryzów w monosomii i aberracjach strukturalnych chromosomu X w porównaniu z grupą kontrolną (p<0,001), jak również pomiędzy całą grupą z zespołem Turnera a grupą kontrolną. Nie wykazano natomiast istotnych statystycznie różnic między poszczególnymi grupami kariotypowymi. Inne wady (przodozgryz, zgryz otwarty, zgryz głęboki krzyżowy i stłoczenia T a b e l a 1. Częstość występowania wad zgryzu u osób z zespołem Turnera w porównaniu z grupą kontrolną Kariotyp Ogólna liczba osób częstość występowania wad tyłozgryz Rodzaj wady przodozgryz zgryz zgryz krzyżowy stłoczenia zębów Monosomia 45, X 19 19 a 16 e 2 4 2 5 Aberracje strukturalne chromosomu X 11 11 b 9 f 1 2 1 3 Mozaiki 17 11 9 0 0 0 2 Razem 47 41 c 34 g 3 6 3 10 Grupa kontrolna 47 20 d 1 h 1 1 2 10 p<0,001 dla a-d, b-d, c-d, e-h, f-h, g-h. 941

A. Kusiak i in. Czas. Stomatol., zębów) występowały nieistotnie statystycznie częściej u kobiet zespołem Turnera niż w grupie kontrolnej. W tabeli 2 zilustrowano występowanie mnogich wad zgryzu u pacjentek z zespołem Turnera w porównaniu z grupą kontrolną. Jednoczesne występowanie dwóch wad stwierdzono u 10 osób z kariotypem 45,X, przy czym u 5 osób występował tyłozgryz i stłoczenie, u 3 osób tyłozgryz i zgryz głęboki i u 2 osób przodozgryz i zgryz krzyżowy. Natomiast wśród pacjentek z aberracjami chromosomu X jednoczesne występowanie dwóch wad obserwowano u 5 kobiet : w tym u 3 osób były to tyłozgryz i stłoczenia, u 2 osób tyłozgryz i zgryz głęboki. U pozostałych badanych, zarówno w grupie mozaiek jak i w grupie kontrolnej podwójne wady zgryzu nie występowały. Omówienie wyników i dyskusja Jak wynika z piśmiennictwa, wielu autorów wskazuje na podłoże genetyczne niektórych zaburzeń występujących w obrębie struktur kostnych części twarzowej czaszki i związanych z tym wad zgryzu [3, 5, 13, 14, 15, 19, 21]. Badania niektórych autorów wykazały większe nasilenie wad zgryzu u osób z aberracjami chromosomowymi, zarówno autosomalnymi jak i chromosomu X [3, 5, 13, 14, 23]. Również w zespole Turnera, który jest związany z aberracją chromosomową obserwowano także występowanie zaburzeń zgryzu [3, 10, 13, 18, 22]. Harju i wsp. [3] stwierdzili zgryz krzyżowy u 83% badanych ze strukturalnymi aberracjami chromosomu X oraz u 50% osób z grupy mozaik. W grupie mozaik odnotowali także około 60% przypadków tyłozgryzów. Laine i wsp. [10] obserwowali wady zgryzu u 80% osób z kariotypem 45,X. Midtbo i wsp. [13] odnotowali występowanie tyłozgryzów u 60,9% pacjentów z kariotypem 45,X oraz u 66,7% osób z kariotypem mozaikowym, podczas gdy u osób z kariotypem 46,X,i(Xq) stwierdzili tylko u 33,3% badanych. Również badania Szilágyi i wsp. [22] wykazały dużą frekwencję występowania dotylnych wad zgryzu w tej grupie chorych. Simmons [20] zwrócił uwagę na wpływ hormonu wzrostu, na nieprawidłowe formowanie i rozwój twarzowej części czaszki, a szczególnie żuchwy, której zaburzony rozwój sprzyjał występowaniu dotylnych wad zgryzu zaś w skrajnych przypadkach nawet tyłożuchwiu [14, T a b e l a 2. Występowanie mnogich wad zgryzu w zespole Turnera i w grupie kontrolnej Kariotyp Liczba osób Monosomia 45,X 19 Strukturalne aberracje chromosmu X 11 Liczba osób z podwójną wadą Mozaiki 17 0 0 Grupa kontrolna 47 0 0 Wada 5 tyłozgryz i stłoczenie 3 tyłozgryz i zgryz głęboki 2 przodozgryz i zgryz krzyżowy 3 tyłozgryz i stłoczenie 2 tyłozgryz i zgryz głęboki 942

2009, 62, 12 Zespół Turnera 20]. Prowadzone przez Burgersdijk i wsp. [1] oraz Laine i wsp. [9] badania w zdrowych populacjach wykazały mniejsze odsetki osób z wadami zgryzu. Wyniki badań własnych u osób z zespołem Turnera potwierdzają występowanie u nich istotnie częściej wad zgryzu w porównaniu z grupą kontrolną. Należy podkreślić, że były to często wady mnogie, szczególnie w grupie osób z monosomią i ze strukturalnymi aberracjami chromosomu X, natomiast u osób z kariotypem mozaikowym, dominowały wady pojedyncze. W całej grupie zespołu Turnera zaobserwowano bardzo wysoką frekwencję tyłozgryzów: w grupie monosomii 16 b przypadków, w grupie ze strukturalnymi aberracjami chromosomu X 9 przypadków i w grupie mozaiek 9 przypadków. W dostępnym piśmiennictwie nie napotkano opracowania na temat wad zgryzu w zespole Turnera, które obejmowałoby porównanie trzech grup kariotypowych. W badaniach własnych odniesienie to wskazuje, że kariotyp ma znaczenie w częstości występowania wad zgryzu. U osób z kariotypem 45, X i strukturalnymi aberracjami chromosomu X częstość wad zgryzu była największa, natomiast u osób z kariotypem mozaikowym, gdzie obok linii komórkowej nieprawidłowej występowała linia komórkowa prawidłowa częstość wad zgryzu była mniejsza. Podsumowanie Wyniki badań własnych sugerują, że ze względu na możliwość wystąpienia mnogich wad zgryzu u pacjentek z zespołem Turnera, szczególnie z kariotypem 45,X oraz aberracjami chromosomu X, diagnostyka ortodontyczna oraz leczenie powinny być wdrażane możliwie jak najwcześniej od chwili rozpoznania zespołu Turnera i określenia jego kariotypu. Piśmiennictwo 1. Burgersdijk R, Truin G J, Frankenmollen F, Kalsbeek H, van t Hof M, Mulder J: Malocclusion and orthodontic treatment need of 15-74 year-old Dutch adults. Community Dent Oral Epidemiol 1991, 19: 64-67. 2. Hall J G, Gilchrist D M: Turner syndrome and its variants. Pediatr Clin North Am 1990, 37: 1421-1440. 3. Harju M, Laine T, Alvesalo L: Occlusal anomalies in 45,X/46,XX-and 46,Xi(Xq) women (Turner syndrome). Scand J Dent Res 1989, 97: 387-391. 4. Horowitz S L, Morishima A: Palatal abnormalities in the syndrome of gonadal dysgenesis and its variants and in Noonan s syndrome. Oral Surg 1974, 38: 839-844. 5. Jakób-Doleżal K, Knychalska-Karwan Z, Kleczkowska A: Jama ustna u chorych z aberracjami chromosomowymi. Czas Stomatol 1979, XXXII, 6: 533-539. 6. Kusiak A, Sadlak-Nowicka J, Iliszko M, Limon J: Anomaly of morphological construction of permanent teeth in Turner syndrome with various aberration of chromosome X. Czas Stomatol 2000, LIII: 608-614. 7. Kusiak A, Sadlak-Nowicka J, Limon J, Kochańska B: Root morphology of mandibular premolars in 40 patients with Turner syndrome. Int Endod J 2005, 38: 822-826. 8. Kusiak A, Sadlak-Nowicka J, Limon J, Kochańska B: The frequency of occurrence of abnormal frenal attachment of lips and enamel defects in Turner syndrome. Oral Dis 2008, 14: 158-162. 9. Laine T, Hausen H: Occlusal anomalies in Finnish students related to age, sax absent permanent teeth and orthodontic treatment. European J Orthod 1993, 5: 125-131. 10. Laine T, Alvesalo L, Lammi S: A study in 47, XYY men of the expression of sex chromosome anomalies in dental occlusion. Archs Oral Biol 1992, 7: 923-928. 11. Mayhall J T, Alvesalo L, Townsend G C: 943

A. Kusiak i in. Czas. Stomatol., Tooth crown size in 46, X,i(Xq) human females. Arch Oral Biol 1991, 36: 411-414. 12. Mayhall J T, Alvesalo L: Dental morphology of 45, XO human females: molar cusp area, volume, shape and linear measurements. Arch Oral Biol 1992, 37: 1939-1943. 13. Midtbo M, Halse A: Occlusal morphology in Turner syndrome. European J Othod 1996, 18: 103-109. 14. Perkiömäki M R, Kyriamides S, Niinimaa A, Alvesalo L: The relationship of distinct craniofacial features between Turner syndrome females and their perents. Eur J Orthod 2005, 27: 48 52. 15. Pirnen S: Genetic craniofacial aberrations. Acta Odontol Scand 1998, 56: 356-359. 16. Proffit W R, Ackerman J L: Othodontic Diagnosis: The Development of a problem List. In: Proffit WR, Fields HW. Contemporary Orthodontic. Mosby Year Book 1993. 17. Robinson A, de la Chapelle A: Sex chromosome Abnormalities. Red. Rimoin D L, Connor J M, Pyeritz R E w: Principles and Practice of Medical Genetics. Churchill Livingstone New York 1996, str. 973-981. 18. Russell K A: Orthodontic treatment for patients with Turner syndrome. Am J Orthod Dentofacial Orthop 2001, 120: 314-322. 19. Sandor G K, Carmichael R P, Coraza L, Clokie C M, Jordan R C: Genetic mutations in certain head and neck conditions of interest to the dentist. J Can Dent Assoc 2001, 67: 577-584. 20. Simmons K E: Growth hormone and craniofacial changes: preliminary data from studies in Turner s syndrome. Pediatrics 1999, 104: 1021-1024. 21. Sonnesen L, Bakke M, Solow B: Malocclusion traits and symptoms and signs of temporomandibular disorders in children with seve malocclusion. European J Orthod 1998, 20: 543-559. 22. Szilagyi A, Keszthelei G, Nagy G, Madlena M: Oral manifestations of patients with Turner syndrome. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2000, 89: 577-584. 23. Vigild M: Prevalence of malocclusion in mentally young adults. Community Dent Oral Epidemiol 1985, 13: 183-184. 24. Varrela J: Root morphology of mandibular premolars in human 45, X females. Arch Oral Biol 1990, 35: 109-112. 25. Zillberman U, Smith P, Alvesalo L: Crown components of mandibular molar teeth in 45, X female (Turner syndrome). Arch Oral Biol 2000, 45: 217-225. Otrzymano: dnia 20.X.2009 r. Adres autorów: 80 204 Gdańsk, ul. Dębowa 1A Tel.: 58 3492178 Fax: 58 3492178 e-mail: parodont@amg.gda.pl 944