Ekonomia społeczna róŝnorodność definiowania pojęcia Niesprawiedliwość społeczna jest siłą sprawczą społecznych dziejów. 1 1 Z. Narski,, Ekonomia społeczna. Zarys popularny., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000, s. 9 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz BudŜet Państwa
1. Wstęp W dobie XXI wieku szczególną uwagę poświęca się procesom społecznym, a w głównej mierze działaniom mającym przeciwdziałać marginalizacji oraz wykluczeniu społecznemu. 2 Na gruncie tych problemów odrodziła się koncepcja ekonomii społecznej, zapoczątkowana na początku XIX wieku we Francji, a obecnie juŝ od dwóch dekad będąca jej trzecią falą. 3 Jest ona równieŝ określana mianem ekonomii solidarnościowej, gospodarki obywatelskiej czy teŝ gospodarki uczestniczącej. 4 Zdefiniowanie terminu ekonomia społeczna nie jest proste, ze względu na to iŝ jest to pojęcie szerokie i budzące zarazem liczne kontrowersje. Na pierwszy rzut oka wydaje się, Ŝe do rzeczownika ekonomia nie pasuje przymiotnik społeczna, tak jak nie ma sensu zestawienie słów typu biała czerń, czy czarna biel. Ekonomia powszechnie kojarzy się z działaniem nastawionym na zysk, maksymalizacją efektów i minimalizowaniem nakładów a zarazem z racjonalnością w działaniu. W związku z tym trudno połączyć ją ze słowem społeczna, czyli z czymś dla ludzi i z myślą o nich, nie nastawionym na zysk lecz na zaspokojenie potrzeb społecznych oraz nie zawsze zgodnym z zasadą efektywności. W związku z powyŝszym przedstawionych zostanie kilka definicji ekonomii społecznej, które pozwolą na bliŝsze zapoznanie się z tym terminem i zrozumienie jego istoty. 2 K., Wódz, K. Faliszek, Aktywizacja, integracja, spójność społeczna., Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2009, 7 3 D. Demoustier, D. Rousseliere, Social Economy as Social Science and Practice: Historial Perspectives on France, w: T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, s. 88 4 M. Rymsza, www.isp.org.pl 2
1. RóŜnorodność definicji pojęcia ekonomia społeczna Definicja ekonomii społecznej, która jest najbardziej popularna i najczęściej stosowana w róŝnego typu opracowaniach została sformułowana przez sieć badawczą EMES ( European Research Network ). 5 Posiada ona jednak pewien mankament nie określa w sposób bezpośredni, czym jest ekonomia społeczna, a opisuje ją za pomocą instytucji stanowiących rdzeń tego środowiska tzw. przedsiębiorstwa społeczne, będące modelowym przedsięwzięciem ekonomii społecznej. 6 Według niej przedsiębiorstwo społeczne to działalność o celach głównie społecznych, której zyski w załoŝeniu są reinwestowane w jej cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy teŝ właścicieli. 7 Ponadto EMES wyznaczyła kryteria społeczne i ekonomiczne, które określają inicjatywy zaliczane do ekonomii społecznej. Wśród nich wymienimy: 8 1. Kryteria ekonomiczne: prowadzenie w sposób względnie ciągły, regularny działalności w oparciu o instrumenty ekonomiczne; niezaleŝność, suwerenność instytucji w stosunku do instytucji publicznych; ponoszenie ryzyka ekonomicznego; istnienie choćby nielicznego płatnego personelu. 2. Kryteria społeczne: wyraźna orientacja na społecznie uŝyteczny cel przedsięwzięcia; oddolny, obywatelski charakter inicjatywy; specyficzny, moŝliwie demokratyczny system zarządzania; moŝliwie wspólnotowy charakter działania; ograniczona dystrybucja zysków. 5 P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów., Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009 6 Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej 7 P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna... 8 P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna... 3
Przedsięwzięcia zaliczane do działalności w ramach ekonomii społecznej nie muszą oczywiście spełnić wszystkich tych kryteriów, lecz większość z nich. 9 Według zaś polskiego eksperta z zakresu ekonomii społecznej - Z. Marskiego ekonomia społeczna zajmuje się zasadami i prawidłowościami podziału tej części dochodu, która przypada ludności. Omawia zjawiska ekonomiczne pod kątem tego, w jakim stopniu przyczyniają się one do dobrobytu społecznego i w jaki sposób wpływa to na sprawiedliwość gospodarowania. Podkreśla znaczenie organizacji, która słuŝy człowiekowi, a nie mu przeszkadza. Odnosi się to w pierwszej kolejności do ustroju społecznego, w tym gospodarczego oraz do organizacji przedsiębiorstwa. Zwraca on takŝe uwagę na rolę gospodarki, która ma do zrealizowania zadania społeczne, poprzez oddziaływanie na kulturę, politykę, ustrój socjalny. Nie tylko obowiązuje ją osiąganie zysku, lecz takŝe altruizm w słuŝbie społecznej zaspokojenie potrzeb społecznych w dziedzinie: edukacji, kultury, zdrowia. Przy czym stanowi ograniczoną całość, w której obok interesów przedsiębiorstwa uwzględnia się takŝe interesy pracowników i społeczeństwa. Zatem ekonomia społeczna w tym ujęciu zajmuje się zagadnieniami sprawiedliwości społecznej oraz przeciwstawia się krzywdzie ludzkiej. 10 Zaś T. Kazimierczak, M. Rymsza traktują ekonomię społeczną jako narzędzie mobilizacji ekonomicznej i społecznej zaniedbanych społeczności lokalnych (czy teŝ obszarów) oraz jako formułę zwiększania uczestnictwa ich członków (mieszkańców) w wymianie gospodarczej i Ŝyciu publicznym. 11 Inne podejście wskazuje, iŝ termin ekonomia społeczna odnosi się najczęściej do,,działalności na pograniczu sektora prywatnego i publicznego, prowadzoną przez organizacje zaliczane do tzw. trzeciego sektora. Sektor ten obejmuje wszelkiego rodzaju organizacje społeczne, w tym stowarzyszenia i fundacje, w Polsce znane pod ogólna nazwą tzw. organizacji pozarządowych. 12 Ta z kolei definicja charakteryzuje omawiane przez nas zagadnienie pod kątem 9 P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna... 10 Z. Narski,, Ekonomia społeczna..., s. 9 11 T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny..., s. 11 12 S. Kelly, Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej., w: T. Kazimierczak, M. Rymsza,W stronę aktywnej polityki społecznej., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s. 33 4
zlokalizowania działań podejmowanych w jego ramach w określonym sektorze gospodarki narodowej. Pojęcie ekonomii społecznej moŝemy równieŝ opisać poprzez wymienienie instytucji wchodzących w jej skład, czyli: ubezpieczenia wzajemne, organizacje wzajemnościowe, szczególne typy banków, fundusze poręczeniowe, spółdzielnie, przedsiębiorstwa społeczne i socjalne, agencje rozwoju regionalnego, stowarzyszenia, fundacje, róŝnego rodzaju nieformalne rynki jednak wszystkie one wychodzą z załoŝenia, Ŝe istotną zasadą, organizującą rynek moŝe być (w pewnych sytuacjach) nie tyle równość i nie wolność, ale braterstwo i solidarność. 13 Ekonomia społeczna jest często takŝe określana poprzez historycznie uwarunkowany kodeks norm, w którym generalną zasadą w kaŝdym przypadku jest nierozłączność i prymat celów społecznych od stosowalności, a zarazem podporządkowanie środków gospodarczych. Przy czym obejmuje on następujące elementy: 14 cele działalności: słuŝenie członkom (wspólnocie), a nie tylko zysk; korzystanie z zasobów społecznych (wolontariusze, darowizny, dotacje), metody organizacji, czyli demokratyczny proces podejmowania decyzji, dynamika uczestnictwa, władza nieproporcjonalna do udziału w kapitale; społeczną gospodarkę rynkową mającą na celu: przeciwdziałanie i łagodzenie skutków społecznych gospodarki rynkowej,uzyskanie zgody na urynkowienie poprzez tworzenie systemu ochronnego (programów społecznych, zasiłków, świadczeń), partnerstwo przez dialog ze stowarzyszeniami pracodawców i związkami zawodowymi oraz organizacjami zajmującymi się rozwojem lokalnym i regionalnym; rozwój oparty na regionalnej strukturze społeczeństwa obywatelskiego: współpracy i wzajemności obywateli zinstytucjonalizowanych w formalnych i nieformalnych strukturach; 13 J. J. Wygański, www. gazeta.ngo.pl, nr 11, artykuł w ramach projektu,, W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej. 14 K. Herbst, NGO i ekonomia społeczna części tej samej całości., Wrzesień 2005, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej 5
przedsiębiorstwo społeczne: działalność gospodarcza wspólnoty członkowskiej realizującej cele własne, inwestującej nadwyŝki w przedsiębiorstwo lub oddającej je członkom a nie zewnętrznym akcjonariuszom lub właścicielom; wykorzystanie instytucji i instrumentów ekonomii społecznej dla osiągnięcia aktywnego udziału społeczności w wychodzeniu z sytuacji kryzysowych i wykluczenia; solidarność, czyli udział całości wspólnoty w rozwiązywaniu problemów jej słabszych członków czy grup; społeczną odpowiedzialność biznesu; aktywność obywatelską (kultura, uczestnictwo, inicjatywy, filantropia, wolontariat). Ekonomia społeczna określana jest równieŝ jako,, specyficzne podejście poszczególnych osób i instytucji do społecznej rzeczywistości - zarówno w nastawieniu do własnych problemów ( raczej aktywność niŝ roszczeniowości), sposobu ich rozwiązywania (raczej zbiorowy niŝ indywidualny), jak i celów, jakie się stawia (raczej dobro wspólne dobro innych, niŝ wąskie interesy grupowe). Działania te bazują w głównej mierze na solidarności i współpracy, a nie na partykularyzmie i konkurencji. Do fundamentalnych zasad i warunków niezbędnych dla działania ekonomii społecznej zalicza następujące postawy: 15 przedsiębiorczość i zaangaŝowanie; pomocniczość i solidarność; roztropność i odpowiedzialność; samodzielność i upodmiotowienie. 15 P. Frączak, J. J. Wygnański, Polski model ekonomii społecznej rekomendacje dla rozwoju., FISE, Warszawa 2008, s. 15 6
3. Zakończenie Reasumując moŝemy stwierdzić iŝ istnieje multum definicji pojęcia,,ekonomia społeczna. Poszczególni autorzy zwracają uwagę na róŝne elementy specyficzne, które ich zdaniem są w stanie scharakteryzować omawiany termin. Jedni opisują ją jako sektor (w wymiarze instytucjonalno-prawnym), inni jako metodę działania (polegającą na osiąganiu celów społecznych metodami gospodarczymi) 16, a jeszcze inni jako sposób podejścia do zastanej rzeczywistości. Bez względem jednak na sposób podejścia, ekonomię społeczną wyróŝnia przede wszystkim to, Ŝe jest próbą połączenia racjonalnej działalności gospodarczej z celami społecznymi, które są nadrzędne w stosunku do działań gospodarczych. 16 Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej. 7
Bibliografia: 1. P. Frączak, J. J. Wygnański, Polski model ekonomii społecznej rekomendacje dla rozwoju., FISE, Warszawa 2008 2. P. Klimek, J. Piekutowski, A. Sobolewski, Ekonomia społeczna w kreowaniu polityki lokalnej gmin i powiatów., Zachodniopomorska Biblioteka Ekonomii Społecznej, Szczecin 2009 3. Z. Narski,, Ekonomia społeczna. Zarys popularny., Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000 4. K., Wódz, K. Faliszek, Aktywizacja, integracja, spójność społeczna., Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2009 5. T. Kazimierczak, M. Rymsza, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007 6. T. Kazimierczak, M. Rymsza,W stronę aktywnej polityki społecznej., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003 7. Ekonomia społeczna w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki, Warszawa 2009, Stała Konferencja Ekonomii Społecznej 8. K. Herbst, NGO i ekonomia społeczna części tej samej całości., Wrzesień 2005, Stała Konferencja Ekonomii Społeczne 9. www.isp.org.pl, 25. 06. 2010 r. 10. www.gazeta.ngo.pl, 25.06.2010 r. Autor: Anna Głowicka Publikacja bezpłatna. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego oraz BudŜet Państwa. 8