EKSPERTYZA PISMA I DOKUMENTÓW

Aurelia Kotarba-Pawłowicz Pracownia Badania Pisma Ręcznego i Dokumentów Skrót wykładu poświęconego zagadnieniom badań pisma ręcznego i dokumentów, wygłoszonego w dniu 6.11.2014 r. INSTYTUT EKSPERTYZ SĄDOWYCHS im.. Prof. dra Jana Sehna w Krakowie EKSPERTYZA PISMA I DOKUMENTÓW Aurelia Kotarba-Paw Pawłowicz Kraków w 2014 1 Zagadnienia związane zane z ekspertyzą pisma ręcznegor część I: Rozwój indywidualnych cech pisma ręcznego część II: Zmienność pisma ręcznego i jej przyczyny część III: Ekspertyza pismoznawcza część IV: Zasady gromadzenia materiału dowodowego i porównawczego część V: Wpływ jakości i ilości materiału dowodowego oraz porównawczego na stopień wnioskowania 2

Proces pisania polega na sporządzaniu na podłożu, za pomocą narzędzia pisarskiego, umownych znaków, których wizerunki znane są osobie je wykonującej z aktualnego lub minionego spostrzeżenia. pierwszym warunkiem pisania jest poznanie określonych znaków i zapamiętanie ich obrazów poprzez dokładną obserwację i odtworzenie ich rysunku drugim warunkiem pisania jest wyrobienie nawyków motorycznych ręki (zwykle prawej), która za pomocą narzędzia pisarskiego wykonuje przechowywany w pamięci obraz znaków 7 Główne etapy pisma pismo szkolne (od 6 do 18 lat) pismo dojrzałe (od 19 do 60 lat) pismo starcze (od 61 roku życia) 8 Indywidualność pisma ręcznegor Według Harissona cechy indywidualne pisma rozwijają się w toku procesu pisania, mając formę oczywistych odchyleń od wzorca elementarzowego liter i cyfr. To dzięki nim możliwe są badania identyfikacyjne pisma, które prowadzą do ustalenia wykonawcy podpisu czy zapisu na kwestionowanym dokumencie. 13

Naturalne zmiany w piśmie ręcznymr Pismo jako wytwór psychomotoryki człowieka jest śladem podlegającym ciągłym, naturalnym zmianom, a zjawisko to określane jest mianem naturalnej zmienności pisma. czynniki zewnętrzne: rodzaj podłoża, ułożenie ręki na podłożu, pozycja pisarska (siedząca, stojąca, leżąca), intensywność oświetlenia, temperatura otoczenia czynniki wewnętrzne: wiek, choroba (np. udar mózgu, rak mózgu, choroba Little a; postać dziecięcego porażenia mózgowego), leki, emocje, narkotyki, alkohol 19 Nienaturalne zmiany w piśmie ręcznymr Zmiany te są wynikiem fałszerstwa podpisu czy zapisu, poprzez mniej lub bardziej wierną próbę naśladowania czy odtworzenia obcego rękopisu, przy jednoczesnym maskowaniu własnych nawyków graficznych w celu uniemożliwienia wykrycia osoby dokonującej tego procederu. 28 Metody fałszerstw podpisów kopiowanie, np. przez kalkę, na prześwit, wzdłużśladu, tj. istniejącego reliefu lub linii naniesionej ołówkiem naśladownictwo, np. ścisłe poprzez odwzorowanie z dużą dokładnością istniejącego podpisu inne sposoby fałszerstwa podpisów: w wyniku dowolnej kreacji graficznej (przy jednoczesnej próbie maskowania własnych nawyków pisarskich), podpisy fikcyjne oraz autofałszerstwo 29

Celem ekspertyzy pismoznawczej jest ustalenie wykonawcy kwestionowanego rękopisu, czyli identyfikacja indywidualna jej wynikiem jest ustalenie autentyczności rękopisu bądź jej wykluczenie w przypadku wykluczenia autentyczności rękopisu możliwe jest podjęcie badań w kierunku ustalenia jego wykonawcy w oparciu o zgromadzony materiał porównawczy 39 Zespół własności graficznych decyduje o indywidualnym charakterze pisma danego człowieka jest efektem personalizacji pisma, a więc złożonego procesu psychofizycznego, na który składają się umiejętności wrodzone człowieka, związane z koordynacją wzrokowo-ruchową i percepcją, wzorce elementarzowe, sprawność manualna, a często również uświadomione lub nieuświadomione wpływy z pisma osób trzecich 40 Metoda stosowana w badaniach identyfikacyjnych pisma to metoda graficzno-porównawcza jest wszechstronna, bowiem uwzględnia wszelkie aspekty pisma i elementy wcześniej stosowanych metod (np. grafometrycznej czy kaligraficznej) polega na porównywaniu rękopisów pod kątem ich zgodności w ramach pięciu kategorii cech formalnych pisma dodatkowo uwzględnia zawartość treściową rękopisów, a także cechy językowe, np. ortograficzne czy gramatyczne 41

Podział graficznych cech pisma cechy syntetyczne cechy motoryczne cechy topograficzne cechy mierzalne cechy konstrukcyjne 42 cechy syntetyczne typ pisma rodzaj podpisu odniesienie podpisu do klasy i obrazu pisma etap rozwoju pisma stopień naturalności klasa pisma ogólny obraz pisma stopień staranności stopień czytelności uzupełnienia: podkreślenia, retusze, wstawki, przekreślenia sposób wykonania in. cechy syntetyczne typu ozdoby, inicjały, grifonaże itp. 43 cechy syntetyczne typ pisma rodzaj podpisu odniesienie podpisu do klasy i obrazu pisma etap rozwoju pisma stopień naturalności klasa pisma ogólny obraz pisma stopień staranności stopień czytelności uzupełnienia: podkreślenia, retusze, wstawki, przekreślenia sposób wykonania in. cechy syntetyczne typu ozdoby, inicjały, grifonaże itp. 43

rodzaj podpisów czytelne, czyli pełnoliterowe (dwu-lub jednoczłonowe) częściowo czytelne (dwu- lub jednoczłonowe) nieczytelne (dwu- lub jednoczłonowe) skrócone (typu parafa lub inicjały) 46 cechy motoryczne tempo pisania (określane bezwzględnie, w ramach próbki pisma i względnie, wobec normy osobniczej) impuls (grammowy, literowy, sylabowy, wyrazowy lub mieszany) następstwo kreślenia znaków nacisk (mechanizm cieniowania); jego kierunek, siła i rozłożenie 48 cechy topograficzne rozmieszczenie nagłówków, adresów i dat rozmieszczenie podpisów w rękopisach i na dokumentach z nadrukiem akapity (głębokość i częstość występowania) margines lewy i prawy (kształt, tendencja, wielkość) margines górny i dolny linia wyrazów i wierszy (kształt i tendencja) układ wierszy (równoległy, zbieżny, rozbieżny, nieregularny) układ wyrazów i wierszy w stosunku do liniamentu wielkości odstępów między wierszami, wyrazami oraz znakami 50

cechy strukturalne (mierzalne) wielkość pisma (drobne, małe, średnie, duże i bardzo duże) pole pisma (tekstu, wiersza, wyrazu i znaku) nachylenie pisma (prawostronne, lewostronne, proste i wachlarzowate) szerokość znaków (proporcjonalne, smukłe i szerokie) proporcje wysokości elementów nadlinijnych lub podlinijnych do wysokości elementów śródlinijnych 54 cechy konstrukcyjne budowa znaków odmiany znaków formy powtarzane rodzaj wiązań 59 Wymagania stawiane materiałowi dowodowemu dostępność oryginału ograniczenia związane z badaniem kopii właściwe zabezpieczenie dokumentów 67

Wymagania stawiane materiałowi porównawczemu odpowiednia ilość i jakość materiału bezwpływowego adekwatność czasowa wzorów porównawczych względem materiału dowodowego stosownie pobrany materiał na polecenie wobec rękopisów dowodowych 68 Stopień wnioskowania zależny od ilości i jakości materiału dowodowego zależny od ilości i jakości materiału porównawczego 70 Wnioskowanie kategoryczne z wysokim prawdopodobieństwem prawdopodobne nie można potwierdzić ani wykluczyć 71

Zagadnienia związane zane z ekspertyzą dokumentów część I: część II: Podstawowe badania dokumentów Szczegółowe badania dokumentów część III: Inne problemy kryminalistycznej ekspertyzy dokumentów 74 Współcześnie, dokument definiuje się jako zapis zdarzeń, przemyśleń lub opinii utrwalony w dowolny sposób, zatem jest nim nie tylko przedmiot wyrażający myśl lub służący do udowodnienia prawidłowości twierdzeń lecz również plik tekstowy, graficzny lub muzyczny, będący wynikiem pracy z programem komputerowym ( Ekspertyza Sądowa pod redakcją J. Wójcikiewicza). Poruszane zagadnienia będą jedynie dotyczyć dokumentu w ujęciu klasycznym (zawężonym), a więc przekazu informacji za pomocą śladu graficznego jakim jest zapis (ręczny, wykonany na maszynie) czy nadruk na papierze. 76 Badania wstępne dokumentu Badania mikroskopowe dokumentu Badania dokumentu metodami optycznymi 77

Badania mikroskopowe dokumentu polegają na jego obserwacjach: w odpowiednim powiększeniu (najczęściej od 10x do 50x) oraz we właściwym oświetleniu (tj. kątowym, ukośnym lub w świetle przechodzącym przez badany obiekt) 80 Rodzaje standardowo używanych u oświetleo wietleń w trakcie badań mikroskopowych: oświetlenie kątowek umożliwia poznanie powierzchniowej struktury papieru, jego barwy i połysku oraz analizę przebiegu włókien i wskazanie ich uszkodzeń oświetlenie ukośne charakteryzuje się mniejszym kątem padania promieni światła aniżeli kątowe, dzięki czemu uwydatniona zostaje zwłaszcza przestrzenna struktura podłoża; stosuje się go w badaniach pisma wgłębionego, suchych pieczęci i mechanicznych uszkodzeń podłoża oświetlenie światłem przechodzącym cym przez obiekt; pomocne jest przy badaniach autentyczności znaków wodnych czy odczytywaniu pierwotnej treści zamazanych zapisów 83 W ekspertyzie dokumentów wykorzystywanym obszarem spektrum promieniowania elektromagnetycznego jest przede wszystkim zakres od 254 do 1000 nm, w tym: ultrafiolet (o długości fali 254, 312 i 365 nm) obszar światła widzialnego (w zakresie od 400 do 700 nm) obszar tzw. bliskiej podczerwieni (w zakresie od 700 do 1000 nm) 87

Obecnie stosowanymi aparatami pozwalającymi na wszechstronne badanie dokumentów w aspekcie kryminalistycznym są kompaktowe aparaty, np. brytyjskiej firmy Foster & Freeman, typu VSC-4, VSC 5000 HR i VSC 6000 HR Umożliwiają one obserwacje zjawisk absorpcji oraz luminescencji promieniowania elektromagnetycznego przez analizowane obiekty 88 Badania szczegółowe mają na celu rozwiązanie problemów dotyczących weryfikacji autentyczności dokumentów w ich wyniku możliwe jest rozróżnienie lub identyfikacja materiałów kryjących rozróżnienie lub identyfikacja papieru ustalenie kolejności kreślenia linii graficznych analiza zabezpieczeń specjalnych dokumentów 96 Badania materiałów kryjących Badania materiałów kryjących Badania papieru Badania analityczne 97

Badania materiałów w kryjących porównywanie i różnicowanie materiałów kryjących odczytywanie zakreślonych, wywabionych lub częściowo usuniętych zapisów analiza krzyżujących się linii 98 Badania porównawcze materiałów kryjących prowadzą jedynie do identyfikacji grupowej, pozwalając twierdzić, że: analizowane materiały są różne (tzn. pochodzą z różnych narzędzi pisarskich) bądź analizowane materiały nie wykazują różnic (co może oznaczać, że pochodzą z tego samego narzędzia pisarskiego (np. długopisu) lub, że pochodzą z różnych narzędzi, wypełnionych materiałami kryjącymi o takich samych komponentach składowych) 99 Zgodnie z procedurami przyjętymi w technicznej ekspertyzie dokumentów, analizując materiały kryjące stosuje się: metody nieniszczące metody niszczące 100

Papier, jako nadal podstawowe podłoże dokumentów w pojęciu klasycznym, produkowany jest z rozdrobnionych włókien pochodzenia roślinnego, rzadziej zwierzęcego, z dodatkiem wody, wypełniaczy, substancji klejących, barwników oraz innych substancji nadających specjalne własności produktowi końcowemu. Na etapie produkcji papieru nanoszone są znaki wodne, a także, jeśli zachodzi taka potrzeba dodawane są specjalne składniki zabezpieczające papier przed fałszerstwem. 116 W kryminalistycznej ekspertyzie dokumentów badania papieru prowadzi się w dwóch aspektach: pod kątem ustalenia stopnia zgodności cech oraz pod kątem ustalenia czy oderwane fragmenty papieru tworzyły wcześniej jedną całość 117 Metody analizy chemicznej prowadzą do identyfikacji i oznaczenia ilościowego składu różnych substancji Metody analityczne stosowane w kryminalistycznej ekspertyzie dokumentów to: chromatografia cienkowarstwowa - TLC spektrometria Ramana - RS spektrometria Fouriera w podczerwieni - FTIR elektroforeza kapilarna - CE mikroskopia skaningowa - SEM 120

chromatografia cienkowarstwowa - TLC w ekspertyzie dokumentów stosowana jest głównie do rozróżniana materiałów kryjących (zwłaszcza atramentów i past długopisowych) 121 spektrometria Ramana - RS jest stosowana do identyfikacji i oznaczania zawartości różnych substancji na podstawie analizy niesprężystego rozpraszania fotonu (jej zaletą jest dokładność i szybkość pomiaru, brak konieczności wcześniejszego przygotowania próbek oraz prowadzenie analiz w naturalnych warunkach; nie uszkadza dokumentu) 124 spektrometria Fouriera w podczerwieni - FTIR w badaniach dokumentów stosowana jest do rozróżniania i identyfikowania tonerów drukarek oraz kserokopiarek (jest również skuteczna w badaniach past długopisowych i atramentów, jednak ze względu na konieczność pobrania do analizy stosunkowo dużej próbki pisma, około 1 cm linii graficznej, do tego rodzaju badań wykorzystywana jest sporadycznie) 127

elektroforeza kapilarna - CE od niedawna wykorzystywana jest w badaniach dokumentów do identyfikacji i rozróżniania materiałów kryjących (ze względu na takie jej zalety jak: duża precyzja rozdziału badanych składników, niskie koszty, a nade wszystko mała ilość próbki koniecznej do analizy, może w przyszłości zastąpić chromatografię cienkowarstwową) 129 mikroskopia skaningowa - SEM mikroskopu skaningowego używa się w badaniach dokumentów do analizy kolejności kreślenia przecinających się linii zapisów lub obserwacji mikroskopowej struktury powierzchni cząsteczek tonerów 131 Problem wieku pisma Badania pisma wgłębionego 136

wiek bezwzględny zapisów określenie wieku zapisów jest jednym z najtrudniejszych i ciągle jeszcze nierozwiązanym problemem ekspertyzy dokumentów 137 wiek względny zapisów Określenie względnego wieku zapisów, czyli ustalenie kolejności naniesienia ich na dokument nie zawsze jest łatwe do stwierdzenia najbardziej skuteczne jak dotąd są metody analizujące: szybkość parowania lotnych składników past długopisowych z wykorzystaniem chromatografii gazowej krzyżujące się linie (obserwacje mikroskopowe i badania z wykorzystaniem aparatu ESDA oraz mikroskopu skaningowego) 138 Pismo wgłę łębione jest to bezbarwny relief zapisu, który powstaje na papierze umieszczonym pod dokumentem w momencie sporządzania oryginalnego rękopisu. W celu odczytania pisma wgłębionego rutynowo stosuje się dwie podstawowe techniki: obserwacje powierzchni dokumentów w oświetleniu ukośnym badanie elektrostatyczne za pomocą np. aparatu ESDA, firmy Foster & Freeman 140 Życzę powodzenia na egzaminie