ZAWODY NADWY KOWE I DEFICYTOWE

Książka ma charakter specjalistyczny. Krąg odbiorców jej treści może być jednak bardzo szeroki, poprzez młodzież, rodziców, doradców zawodowych, nauczycieli, po instytucje szkoleniowe, instytucje rynku pracy, firmy oraz ( ) ekspertów od zarządzania zasobami ludzkimi. ( ). ( ) Książka ( ) wychodzi naprzeciw potrzebie monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych, który powinien być kompleksowy, dotyczyć województw, jak i całego kraju oraz powinien być wykonywany cyklicznie. Tylko w taki sposób będzie można uchwycić tendencje w tym zakresie. Wykorzystana metodyka jest w pełni prawidłowa, kompleksowa, jej założenia czytelnie przedstawiono w treści książki. ( ) Wypełniając dużą lukę w wiedzy, a także na rynku wydawniczym, książka ta w pełni zasługuje na opublikowanie i upowszechnienie. Z recenzji prof. dr hab. inż. Leszka Woźniaka Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny ZAWODY NADWY KOWE I DEFICYTOWE W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM Instytut Gospodarki Wy szej Szko³y Informatyki i Zarz¹dzania ul. H. Sucharskiego 2 35225 Rzeszów tel. 0 17 866 12 02 fax 0 17 866 12 30 email: instytut@wsiz.rzeszow.pl www.ig.wsiz.edu.pl Instytut Gospodarki Wy szej Szko³y Informatyki i Zarz¹dzania

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Recenzent prof. dr hab. inż. Leszek Woźniak Rzeszów 2006

Publikacja powstała w ramach projektu Podkarpacki Monitoring Zawodów Nadwyżkowych i Deficytowych współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego Unii Europejskiej oraz budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Copyright by IG WSIiZ w Rzeszowie Wydawca: Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania 35225 Rzeszów, ul. Sucharskiego 2 tel. 017 866 12 02, fax 017 866 12 22 email: instytut@wsiz.rzeszow.pl www.ig.wsiz.edu.pl Skład, druk i oprawa: Wydawnictwo Tekst sp. z o.o. 85307 Bydgoszcz, ul. Kossaka 72 tel./fax 052 348 62 50 email: info@tekst.com.pl Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniania w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody Instytutu Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie.

Spis treści Wstęp... 7 Uwagi metodologiczne gromadzenie danych potrzebnych do prowadzenia analiz... 12 ANALIZA SYTUACJI NA WOJEWÓDZKIM RYNKU PRACY W LATACH 20002004 (W OPARCIU O DANE URZĘDÓW PRACY)... 19 Bezrobotni... 21 Bezrobotni na koniec okresu sprawozdawczego... 21 Ogólna analiza zawodów w kontekście bezrobocia rejestrowanego na koniec okresu sprawozdawczego... 21 Analiza bezrobocia na koniec okresu sprawozdawczego... 22 Ranking zawodów generujących bezrobocie rejestrowane na koniec okresu sprawozdawczego w latach 20002004... 25 Dynamika zmian liczby bezrobotnych na koniec okresu sprawozdawczego w latach 20002004... 27 Wnioski... 28 Napływ bezrobotnych... 29 Ogólna analiza zawodów w kontekście napływu bezrobotnych... 29 Analiza napływu bezrobocia w latach 20002004... 31 Ranking zawodów generujących napływ bezrobocia w okresie 20002004.. 33 Dynamika zmian w napływie bezrobotnych w latach 20002004... 35 Wnioski... 36 Oferty pracy... 39 Oferty pracy na koniec okresu sprawozdawczego... 39 Ogólna analiza zawodów w kontekście ofert pracy rejestrowanych na koniec okresu sprawozdawczego... 39 Analiza ofert pracy na koniec okresu sprawozdawczego... 40 Ranking zawodów według ofert pracy na koniec okresu sprawozdawczego. 42 Wnioski... 45 Napływ ofert pracy... 45 Ogólna analiza zawodów w kontekście napływu ofert pracy... 45 Analiza napływu ofert pracy w latach 20002004... 47 Ranking zawodów ze względu na napływ ofert pracy... 49 Dynamika napływu ofert pracy... 52 Wnioski... 54 Zawody nadwyżkowe i deficytowe... 55 Nadwyżka (deficyt) podaży siły roboczej w województwie podkarpackim w latach 20002004... 55 Analiza wstępna... 55 Lista rankingowa zawodów według nadwyżki (deficytu) siły roboczej... 60 Wnioski... 68 Intensywność nadwyżki (deficytu) zawodu... 69 Analiza ogólna... 69 Zawody deficytowe (ranking)... 75 Zawody równoważne... 81

Zawody nadwyżkowe (ranking)... 85 Wnioski... 96 Powiatowe zróżnicowanie sytuacji na podkarpackim rynku pracy w kontekście zawodów nadwyżkowych i deficytowych w latach 20002004... 99 Oferty pracy... 99 Bezrobotni... 100 Wskaźnik nadwyżki podaży siły roboczej... 101 Intensywność nadwyżki (deficytu) zawodu)... 103 Liczba bezrobotnych przypadających na ofertę pracy... 105 Miara syntetyczna... 106 Wnioski... 108 ANALIZA SYTUACJI ABSOLWENTÓW ORAZ BEZROBOTNYCH ABSOLWENTÓW (W OPARCIU O DANE URZĘDOWE)... 109 Analiza ogólna... 111 Liczba absolwentów w poszczególnych typach szkół... 111 Absolwenci w zawodach nadwyżkowych, równoważnych i deficytowych 114 Liczba absolwentów w różnego typu zawodach... 116 Uzasadnienie wyboru lat 2001 2004 do dalszych analiz... 117 Analiza zawodów, w których występowali absolwenci... 118 Dynamika zmian w liczbie absolwentów... 121 Sytuacja ogólna... 121 Analiza zmian w liczbie absolwentów... 121 Wnioski... 124 Napływ bezrobotnych absolwentów... 125 Ogólna analiza zawodów w kontekście napływu bezrobotnych absolwentów... 125 Bezrobotni absolwenci w zawodach nadwyżkowych, równoważnych i deficytowych... 127 Analiza napływu bezrobotnych absolwentów w latach 20002003... 128 Ranking zawodów generujących napływ bezrobocia absolwentów w okresie 20002003... 130 Dynamika zmian w napływie bezrobotnych absolwentów w latach 20002004... 133 Wnioski... 134 Analiza sytuacji bezrobotnych absolwentów... 134 Uzasadnienie wyboru danych z lat 2001 2003 do analiz... 134 Wskaźniki... 135 Analiza ogólna... 135 Bezrobotni wśród absolwentów... 137 Absolwenci wśród bezrobotnych... 144 Odpływ absolwentów z rejestru bezrobotnych... 153 Ocena zawodów... 163 Zawody nauczane... 163 Zawody, w których rejestrowali się bezrobotni absolwenci... 164 Oceny zawodów w grupach wielkich... 166

Uczniowie w zawodach ocenionych pozytywnie, neutralnie i negatywnie... 167 Absolwenci w zawodach ocenionych pozytywnie, neutralnie i negatywnie... 168 Bezrobotni absolwenci w zawodach ocenionych pozytywnie, neutralnie i negatywnie... 170 Wnioski... 171 Prognoza dotycząca zawodów nadwyżkowych i deficytowych na lata 20052006... 179 Analizy prognostyczne... 181 Uwagi metodologiczne... 181 Analiza ogólna... 183 Zawody deficytowe (ranking)... 190 Zawody zrównoważone... 197 Zawody nadwyżkowe (ranking)... 202 Wnioski... 215 Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim w latach 20002006 (dane z urzędów pracy uzupełnione przez prognozę)... 216 Analiza ogólna... 216 Zawody deficytowe (ranking)... 224 Zawody zrównoważone... 232 Zawody nadwyżkowe (ranking)... 236 Wnioski... 249 ZAKOŃCZENIE... 252 Literatura... 258 Summary... 261 Zusammengfassung... 263 Aneks tabelaryczny... 265 Spis tabel w tekście... 312 Spis tabel w Aneksie... 317 Spis map... 321 Spis wykresów... 322

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Wstęp Na początku XXI stulecia coraz częściej mówi się o gospodarce opartej na wiedzy (knowledge based economy). Należy to rozumieć w ten sposób, że bogactwo narodów w coraz większym stopniu zależne jest od tworzenia i odpowiedniego wykorzystania wiedzy 1. Za przeobrażeniami w gospodarce podąża społeczeństwo, które w najbardziej rozwiniętych krajach zasługuje już na to, by nazywać je postindustrialnym, czyli takim, w którym głównym źródłem utrzymania dla większości ludzi jest częściej produkcja informacji i usług niż dóbr materialnych 2. W tym nowym, zreorganizowanym świecie, pojawiło się na niespotykaną dotąd skalę zapotrzebowanie na wiedzę oraz wysokie kwalifikacje i tym samym powstał nowy i ogromny rynek pracy dla osób z takim właśnie wykształceniem 3. Problem polega jednak na tym, iż rynek ten jest najbardziej chłonny w rejonach, które są lepiej zurbanizowane, stanowią ważne ośrodki gospodarcze i administracyjne jednym słowem są obszarami, które na skali rozwoju społecznogospodarczego zajmują wysoką pozycję. W pewnym uproszczeniu, obszary te stanowią centra współczesnego, globalizującego się świata. Należy jednak pamiętać, że obok nich na obszarze prawie każdego państwa, istnieją regiony zlokalizowane na drugim krańcu skali. Są to obszary, które określić można mianem peryferyjnych. Charakteryzuje je m.in.: peryferyjne położenie w stosunku do centrum politycznego i gospodarczego, niski poziom gospodarki, urbanizacji oraz słaba infrastruktura techniczna i społeczna, niskie zaangażowanie kapitału zewnętrznego, niski poziom produkcji na mieszkańca, niski poziom dochodów oraz wysokie wskaźniki bezrobocia, czyli w konsekwencji gorsze warunki życia niż na innych terenach. Dystans między nimi a obszarami centralnymi nieustannie się zwiększa. Rodzi to rozmaite niebezpieczne zjawiska, między innymi ogołocenie ze specjalistów krajów i regionów o mniejszym potencjale kwalifikacyjnym czy masowa emigracja młodych ludzi w poszukiwaniu pracy. W Unii Europejskiej szuka dziś pracy około 15 mln osób, bezrobocie obejmuje około 8% osób zawodowo czynnych. Jednocześnie jest tam około 3,5 mln wolnych miejsc pracy (w tym milion w samych Niemczech). Taka sytuacja powoduje, że w warunkach jednolitego rynku, realizującego zasadę swobodnego przepływu osób (pracowników) i dążącego do coraz to ściślejszych form integracji (unia walutowa), kraje członkowskie UE muszą zacząć poważnie myśleć o tym, jak wspólnie rozwiązać problemy związane z brakiem pracy, a przede wszystkim z dopasowaniem struktury kształcenia do zapotrzebowania na pracę. Ponadto, wspólne działanie, dzięki poprawieniu mobilności przestrzennej, zawodowej i kwalifikacyjnej pracowników, uczyni ich lepiej przygotowanymi do wejścia na europejski rynek pracy, tym samym polepszy też konkurencyjność unijnych przedsiębiorstw. 1 European Commission, Growth, Competitiveness, Employment, The Challenges and Ways Forward into 21 st Century, White Paper, 1994, cyt. za: M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziałania bezrobociu. Studium porównawcze, Warszawa 1998, s. 115. 2 Pojęcie społeczeństwa postindustrialnego wprowadził Daniel Bell w swej książce The Coming of PostIndustrial Society, New York 1973. 3 J. Hryniewicz, B. Jałowiecki, Rynek pracy intelektualnej w Polsce, Warszawa 1994, s. 23. 7

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny Jednym z istotnych rozwiązań, zapewniających dopasowanie systemu kształcenia do zapotrzebowania rynku pracy jest wprowadzenie monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych, nie tylko na terenie danego państwa, ale całej Unii Europejskiej. Wprowadzenie monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych powinno łączyć się z określeniem wysokości wynagrodzenia w poszczególnych zawodach oferowanych przez gospodarkę. Umożliwiłoby to młodzieży racjonalny wybór kształcenia oraz przyczyniłoby się do dynamicznego reagowania placówek oświatowych i instytucji rynku pracy odnośnie zapotrzebowania na określone kwalifikacje zawodowe. System monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych oparty na wystandaryzowanych kryteriach powinien funkcjonować zarówno na poziomie regionalnym danego państwa, na poziomie krajowym, jak i na poziomie całej Wspólnoty. Umożliwiłby racjonalną politykę edukacyjną i rynku pracy w tych trzech wymiarach. Niestety jednolity system monitoringu zawodów nadwyżkowych i deficytowych nie funkcjonuje zarówno w Unii Europejskiej, jak i poszczególnych państwach członkowskich. W warunkach polskich oprócz przyczyn natury metodologicznej 1, istotną rolę odgrywają przyczyny polityczne, tj. brak ciągłości prac w tym zakresie po zmianie układu politycznego w wyniku kolejnych wyborów parlamentarnych. Przygotowana publikacja jest efektem prac analitycznobadawczych podjętych w ramach projektu Podkarpacki Monitoring Zawodów Nadwyżkowych i Deficytowych finansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny oraz budżet państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. Podstawowym założeniem, które legło u podstaw jego realizacji, była konstatacja, iż osiągnięcie realnego zmniejszenia poziomu bezrobocia wśród ludzi młodych jest możliwe tylko poprzez stworzenie zintegrowanego systemu pozyskiwania i rozpowszechniania informacji dotyczącej zawodów nadwyżkowych i deficytowych oraz próba jego przełożenia na system edukacyjny. Jak trafnie zauważył w wielu publikacjach M. Kabaj, niski poziom dostosowania systemu edukacji zawodowej do potrzeb gospodarki jest cechą większości krajów Unii Europejskiej. Uważa się, że stanowi on główną przyczynę dużego bezrobocia wśród młodzieży. Z analogiczną sytuacją mamy do czynienia nie tylko w przypadku Polski, ale również województwa podkarpackiego. Na koniec grudnia 2004 roku najliczniejszą grupę wśród zarejestrowanych bezrobotnych stanowiły osoby w wieku od 25 do 34 lat. Natomiast drugą co do liczebności grupę, osoby w wieku od 18 do 24 lat. Łącznie 58,3% ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych to ludzie młodzi. Oni również pozostają najdłużej w ewidencjach urzędów pracy (ponad 60% powyżej 12 miesięcy). Najliczniejszą grupę wśród zarejestrowanych bezrobotnych tworzyły osoby posiadające wykształcenie zasadnicze zawodowe oraz gimnazjalne i niższe. Łącznie stanowili oni 63,0% ogółu zarejestrowanych 1 Wykorzystanie danych pochodzących z wielu źródeł powoduje powstanie określonych problemów o charakterze metodologicznym, z których zasadniczym jest ich niekompatybilność. Z pewnością konieczne będzie przygotowanie kluczy przejścia między KZSZ (Klasyfikacji Zawodów Szkolnictwa Zawodowego) a KZiS (Klasyfikacji Zawodów i Specjalności) oraz starą i nową wersją KZiS. Niezbędne będzie także opracowanie takich kluczy dla kierunków kształcenia na studiach wyższych i KZiS (klasyfikacja kierunków kształcenia prowadzona przez GUS jest całkowicie niespójna z KZSZ i KZiS). 8

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim bezrobotnych. Jednocześnie w ostatnich latach w województwie podkarpackim zauważa się wzrost odsetka bezrobotnych z wykształceniem wyższym. Co istotniejsze, najwięcej zarejestrowanych bezrobotnych, tj. 28,1% nie posiadało dotychczas żadnego udokumentowanego stażu zawodowego. Równie liczną grupę (20,6 %) stanowiły osoby posiadające staż pracy od 1 roku do 5 lat 1. O złej sytuacji młodego pokolenia na regionalnym rynku pracy w znacznej mierze decyduje struktura wieku charakteryzująca mieszkańców województwa Podkarpacie jest pod tym względem obszarem młodym. W szczególności większy niż średnia w kraju jest odsetek ludności w wieku przedprodukcyjnym (w województwie podkarpackim 25,6%, w kraju 22,7%), natomiast niższy udział ludności w wieku poprodukcyjnym (w województwie podkarpackim 14,5%, w kraju 15,1%) 2. Dodatkowo analizy demograficzne wskazują, że wprawdzie społeczeństwo Podkarpacia podobnie jak Polski i reszty UE będzie się starzało, lecz proces ten na Podkarpaciu będzie następował wyraźnie wolniej niż w innych regionach Polski. Sytuacja panująca na rynku pracy oraz uwarunkowania demograficzne wyraźnie wskazują, iż podstawowym elementem działań na rynku pracy powinien być wzrost zatrudnienia ludzi młodych, wchodzących na rynek pracy. O tym, jak ważny i masowy jest problem działań nastawionych na pomoc młodym osobom w poszukiwaniu pracy, świadczą także dane dotyczące liczby absolwentów opuszczających szkoły województwa podkarpackiego. W 2003 roku gimnazja opuściło ponad 34 tys. młodych ludzi, absolwentów szkół średnich było ponad 26 tys. (w tym ogólnokształcących ponad 12 tys.), szkół zawodowych ponad 6 tys. osób, zaś uczelni wyższych ponad 15 tys.. Zakładając, iż przed decyzją o wyborze przyszłego zawodu stoją tylko absolwenci szkół gimnazjalnych i ogólnokształcących (co nie do końca odzwierciedla rzeczywistą sytuację), daje to (tylko w skali województwa w okresie jednego roku) liczbę ponad 46 tys. osób, które powinny posiadać jasny obraz sytuacji na rynku pracy, posiadać oraz być zdolne wykorzystać informacje o możliwościach różnych programów nauki, a także informacje dotyczące związku pomiędzy nauką a pracą, dla których informacja o poszukiwanych przez pracodawców zawodach powinna stać się jednym z podstawowych elementów służących podjęciu decyzji o wyborze dalszej drogi kształcenia. Badania rynku pracy wykonywane zarówno przez pracowników WUP, jak i ekspertów zewnętrznych 3 potwierdzają fakt, że źródeł masowego bezrobocia młodych doszukiwać się należy nie tylko w słabości gospodarczej województwa, ale również i w braku sprawnie działającego systemu koordynacji między systemem kształcenia a możliwościami zatrudnieniowymi rynku pracy. W konsekwencji system edukacyjny często kształci w zawodach i specjalnościach, na które nie ma zapotrzebowania na rynku pracy, przyczyniając się do wzrostu bezrobocia. Może także kształcić zbyt 1 Informacja o stanie i strukturze bezrobocia w województwie podkarpackim w grudniu 2004 roku, WUP Rzeszów. 2 Na podstawie danych GUS (www.stat.gov.pl). 3 Rynek pracy w opinii studentów województwa podkarpackiego, WUP, Rzeszów 2001; Doskonalenie systemu szkolnictwa zawodowego na poziomie wyższym w województwie podkarpackim, PBPZ, Rzeszów 2001. 9

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny małą liczbę specjalistów w zawodach deficytowych, co jest swoistym paradoksem w warunkach bezrobocia. Sytuacja taka powoduje także trudności w racjonalnym wyborze dalszych ścieżek kształcenia przez młodzież, wpływa negatywnie na ofertę firm wyspecjalizowanych w prowadzeniu szkoleń dla osób bezrobotnych. Istnieje więc potrzeba wprowadzenia w życie systemu koordynującego politykę urzędów pracy, powiatowych rad zatrudnienia, kuratorium oświaty, wydziałów oświaty na poziomie powiatów i gmin, szkół i firm szkoleniowych z potrzebami rynku pracy. Jak do tej pory systemu takiego nie udało się wdrożyć w żadnym z województw. Poza brakiem koordynacji, problemem jest przede wszystkim niedobór wystarczających informacji o potrzebach kwalifikacyjnych rynku pracy. Wymienione analizy wskazują, że system szkolnictwa gimnazjalnego, ponadgimnazjalnego oraz wyższego (a także system dokształcania i przekwalifikowywania) nie dysponuje informacjami o bieżącym i perspektywicznym zapotrzebowaniu na zawody i specjalności, przez co instytucje rynku pracy, edukacyjne oraz szkoleniowe nie są w stanie w stopniu zadowalającym realizować swych zadań (tj. kształcić w takich zawodach lub/i kierować bezrobotnych na takie szkolenia, po których będą mieli szanse zatrudnienia). Istnieje więc konieczność wypracowania i wdrożenia odpowiedniej metodologii zbierania, analizowania oraz upowszechniania takich informacji. Wypełnieniu tak postawionych celów służyła realizacja projektu Podkarpacki Monitoring Zawodów Nadwyżkowych i Deficytowych. Monitoring w szerokim ujęciu to kontrola realizacji założonych celów. Monitoring zawodów nadwyżkowych i deficytowych to proces systematycznego śledzenia (obserwowania) zjawisk zachodzących na rynku pracy, formułowania ocen, wniosków i ostrzeżeń dla systemu kształcenia zawodowego i szkolenia bezrobotnych 1. W takim ujęciu działania monitorujące mają na celu kontrolę zmian zachodzących na rynku pracy na poziomie rynków zawodowoterytorialnych, a ich celem jest wpływanie, poprzez dostarczanie niezbędnych informacji, na dostosowywanie kwalifikacji młodzieży oraz osób bezrobotnych do potrzeb rynku pracy. Monitoring zawodów nadwyżkowych i deficytowych prowadzić ma do koordynacji działań instytucji edukacyjnych oraz instytucji rynku pracy zajmujących się szkoleniem potencjalnych pracowników, w kierunku kształcenia osób w zawodach i specjalnościach, na które zapotrzebowanie zgłaszają zakłady pracy. W tym celu konieczne jest stworzenie spójnej bazy danych, dotyczących popytu i podaży na zawody i specjalności, opartej na przeprowadzonych badaniach. Pierwszy projekt monitoringu przedstawiony został przez M. Kabaja w listopadzie 1995 roku. Jako pierwszy metodologię prowadzenia monitoringu wdrożył Międzygminny Ośrodek Doradztwa i Orientacji Zawodowej Gliwic, Zabrza, Knurowa i Pyskowic, który już w I kwartale 1996 roku przeprowadził badania i rozpoczął wykorzystywanie uzyskanych informacji we własnej pracy 2. Po zaprzestaniu działań przez ten ośrodek monitoring przejął Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach, tworząc Śląskie Obserwatorium Rynku Pracy. Instytucji prowadzących podobne działania było relatywnie mało. Sytuacja zmieniła się po wprowadzeniu Ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku 1 M. Kabaj, Strategie i programy, op. cit. s. 144. 2 Tamże, s. 145. 10

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim pracy (DzU Nr 99, poz. 1001), która to nakłada na samorząd wojewódzki oraz samorząd powiatowy obowiązek prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych. Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że warunkiem zmian na rynku pracy jest dalsza ofensywa edukacyjna, mająca na celu upowszechnienie dostępu do kształcenia w ogóle, w tym kształcenia ustawicznego w szczególności. Inwestycje w wiedzę i kwalifikacje należy uznać za priorytet, gdyż skuteczne wykorzystanie wiedzy pozwala w znacznym stopniu zwiększyć efektywność zastosowania innych zasobów (praca, kapitał). Jednak bez dopasowania struktury kształcenia do zapotrzebowania gospodarki i bez świadomego wyboru przez młodych ludzi kierunków kształcenia, trudno będzie mówić o rynku pracy, na którym szanse jednostki będą zależeć wprost od jej wiedzy i wykształcenia, bo na taką wiedzę i wykształcenie często nie będzie zapotrzebowania. 11

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny Uwagi metodologiczne gromadzenie danych potrzebnych do prowadzenia analiz W analizach przedstawionych w niniejszej książce wykorzystane zostały dane pozyskane z dwóch różnych źródeł. Pierwsze źródło danych to statystyki powiatowych urzędów pracy z lat 2000 2004 w zakresie napływu bezrobotnych i bezrobotnych absolwentów w ciągu roku oraz ich stanu na koniec poszczególnych lat. Wykorzystane zostały także informacje na temat napływu ofert pracy w danym roku oraz ich stanu na koniec kolejnych lat. Dane uzyskane zostały w rozbiciu na powiaty i poszczególne zawody usystematyzowane zgodnie z Klasyfikacją Zawodów i Specjalności 101. Drugie źródło informacji to sprawozdania szkół i uczelni wyższych przesyłane do urzędów statystycznych, dotyczące liczby uczących się oraz liczby absolwentów w danym roku w latach 2000 2004. Dane te usystematyzowano zgodnie z Klasyfikacją Zawodów Szkolnictwa Zawodowego 112. Metodologia MPiPS Jako wskaźniki stosowane w monitoringu wykorzystano między innymi następujące miary 123 : Średnia miesięczna nadwyżka (deficyt) podaży siły roboczej w zawodzie k ( N k I ) gdzie: N k I = B k I O k I k B I średnia miesięczna liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie k w I półroczu danego roku, k O średnia miesięczna liczba zgłoszonych ofert pracy w zawodzie k I w Ipółroczu danego roku, przy czym wielkości te są obliczane według wzorów: gdzie: B O 6 k 1 = i= I 6 6 k 1 = i= I O 6 B k i k i B liczba zarejestrowanych bezrobotnych w itym miesiącu w zawodzie k O liczba zgłoszonych ofert pracy w itym miesiącu w zawodzie k k i k i 10 Dane z załącznika Z03 do Sprawozdania MPiPS 01. 11 Dane na dzień 30 IX przesyłane do Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w sprawozdaniach S07 (szkoły ponadgimnazjalne) oraz S10 (szkoły wyższe). 12 Co jest zgodne z metodologią określoną w Zaleceniach metodycznych do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, por. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej Departament Polityki Rynku Pracy, Zalecenia metodyczne do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, Warszawa 2003. 12

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Wskaźnik intensywności nadwyżki (deficytu) zawodów k ( W k n, I ) gdzie: k B I średnia miesięczna liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie k w Ipółroczu danego roku, O średnia miesięczna liczba zgłoszonych ofert pracy w zawodzie k k I w Ipółroczu danego roku, przy czym wielkości te są obliczane według wzorów: Przyjęto, że zawody o wskaźniku: ( k n, I ) 0,9 ( k n, I ) W < 0,9 to zawody nadwyżkowe, W 1,1 to zawody zrównoważone (wykazujące równowagę na rynku pracy), ( W k n, I ) W = k n, I > 1,1 to zawody deficytowe. Wskaźnik szansy uzyskania oferty w zawodzie k ( W k s, I ) O B k I k I gdzie: średnia miesięczna liczba ofert pracy w zawodzie k w Ipółroczu, będąca w dyspozycji powiatowego urzędu pracy, obliczana według wzoru: przy czym: k O I oraz liczba ofert pracy w zawodzie k, będąca do dyspozycji powiatowego urzędu pracy w końcu poprzedniego roku (t1), liczba ofert pracy w zawodzie k, zgłoszona do powiatowego urzędu pracy w Ipółroczu danego roku średni miesięczny poziom rejestrowanego bezrobocia w zawodzie k w Ipółroczu obliczany metodą uproszczoną według wzoru: 13

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny przy czym: liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie k w końcu poprzedniego roku, liczba zarejestrowanych bezrobotnych w zawodzie k w końcu Ipółrocza danego roku 131. Ostatecznie prowadzenie zasadniczych analiz przekrojowych oparto na wskaźniku intensywności nadwyżki deficytu. W oparciu o ten wskaźnik na podstawie danych zgromadzonych przez urzędy pracy (dla lat 20002004) oraz przeprowadzone analizy prognostyczne (dla lat 20052006) 142 dokonano klasyfikacji każdego z zawodów występujących w ramach Polskiej Klasyfikacji Zawodów i Specjalności (PKZiS) na dziewięć rozłącznych kategorii, różniących się między sobą ze względu na status zawodu (nadwyżkowy, deficytowy, równoważny lub nie występujący na rynku pracy) w danym roku. W efekcie powstałe kategorie można potraktować jako ocenę danego zawodu określającą szansę uzyskania w nim pracy w całym okresie 20002006. Wyróżniono następujące kategorie (oceny): 1. bardzo zły wybór w każdym z lat okresu 20002006 zawód jest zawodem nadwyżkowym (w każdym z lat okresu 20002006 w urzędach pracy rejestruje się więcej bezrobotnych niż napływa ofert pracy). 2. raczej zły wybór zawód przynajmniej w ciągu czterech lat w okresie 20002006 jest zawodem nadwyżkowym (przynajmniej w czterech latach w okresie 20002006 w urzędach pracy rejestruje się więcej bezrobotnych niż napływa ofert pracy). 3. prawdopodobnie zły wybór zawód przeważnie nie występujący na rynku pracy (brak bezrobotnych oraz ofert pracy), lecz jeżeli już występujący to jako nadwyżkowy (więcej bezrobotnych niż ofert pracy) 15. 3 4. zawód trudny do jednoznacznej oceny (zawód zmienny) zawód, który wprawdzie przeważnie występuje na regionalnym rynku pracy, lecz raz jest zawodem deficytowym, raz nadwyżkowym lub równoważnym. 5. zawód trudny do jednoznacznej oceny zawód przeważnie nie występuje na regionalnym rynku pracy (brak zarejestrowanych bezrobotnych oraz 13 Opis powyższych wskaźników zaczerpnięty został bezpośrednio z proponowanej przez ministerstwo metodologii. Ze względu na syntetyczną formę przekazu postanowiłem nie ingerować w ich kolejność i rozmieszczenie. Por. Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, tamże s. 11 12. 14 Prognoza zawodów nadwyżkowych i deficytowych na lata 2005 i 2006 została dokonana przy wykorzystaniu dwóch modeli: modelu autoregresji rzędu pierwszego i modelu trendu. Do konstrukcji prognoz użyto programu SPSS. Niezbędne analizy statystyczne wykonane zostały przez p. Roberta Patera z Instytutu Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. 15 W tym przypadku nadwyżkowość szacowana była w oparciu o skumulowane dane z okresu 2000 2006. 14

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim brak ofert pracy), a jednocześnie w oparciu o skumulowane dane z tego okresu nie można go zakwalifikować jako jednoznacznie deficytowego lub nadwyżkowego. 6. prawdopodobnie dobry wybór zawód wprawdzie przeważnie nie występuje na regionalnym rynku pracy (brak zarejestrowanych w urzędach pracy bezrobotnych oraz brak zgłoszonych do urzędów pracy ofert pracy), lecz jeżeli już występuje to raczej jako deficytowy (więcej ofert pracy niż bezrobotnych) 16. 1 7. raczej dobry wybór zawód przynajmniej przez cztery lata w okresie 20002006 jest zawodem deficytowym (do urzędów pracy napływa więcej ofert pracy niż bezrobotnych). 8. bardzo dobry wybór zawód w każdym z lat okresu 20002006 jest zawodem deficytowym (do urzędów pracy napływa więcej ofert pracy niż bezrobotnych). 9. zawód nie występujący w statystykach urzędów pracy w okresie 2000 2006 nie odnotowano ani jednej zgłoszonej do urzędów pracy oferty pracy oraz ani jednego bezrobotnego zarejestrowanego w urzędach pracy. Metody oceny sytuacji absolwentów i bezrobotnych absolwentów Stosowane wskaźniki Opierając się na dotychczasowych publikacjach, stworzone zostały także wskaźniki opisujące sytuację bezrobotnych absolwentów na wojewódzkim rynku pracy 172. Wskaźniki te to: odsetek bezrobotnych wśród absolwentów i odsetek absolwentów wśród bezrobotnych. Dodatkowo opracowany został również wskaźnik opisujący skalę odpływu z rejestru bezrobotnych absolwentów. Pierwszy z powyższych wskaźników to stosunek liczby bezrobotnych absolwentów rejestrujących się w urzędzie pracy w danym zawodzie w danym okresie do liczby absolwentów szkół wszystkich typów w tym samym okresie i tym samym zawodzie. Im wyższą wartość przyjmuje ten wskaźnik, tym gorsza jest sytuacja absolwentów w danym zawodzie na rynku pracy. Wskazuje on, w jakim stopniu uzyskiwane w trakcie nauki danego zawodu umiejętności, kwalifikacje i wiedza zabezpieczają absolwentów przed koniecznością rejestracji jako osoba bezrobotna. Do jego opracowania potrzebne były zarówno dane ze szkół, jak i z urzędów pracy. Drugi wskaźnik to stosunek liczby bezrobotnych absolwentów rejestrujących się w danym zawodzie w danym okresie do liczby bezrobotnych ogółem rejestrujących się w tym samym zawodzie i tym samym okresie. Im wyższa wartość tego wskaźnika tym większe nasycenie bezrobotnych absolwentami. Taką sytuację można uznać za pozytywną, jeśli ma się w pamięci definicję bezrobotnego absolwenta 16 Deficytowość szacowana była w oparciu o skumulowane dane z okresu 20002006. 17 Jolanta Drobot, Osoby z wykształceniem ponadgimnazjalnym na regionalnym rynku pracy, Wojewódzki Urząd Pracy, Obserwatorium Rynku Pracy, Katowice, 2003; Katarzyna Stefanik, Bezrobocie śląskiej młodzieży, w latach 2000 2104, Wojewódzki Urząd Pracy, Obserwatorium Rynku Pracy Katowice 2004; Ewa Langowska, Diagnoza strumieni kształcenia w subregionie południowym województwa śląskiego w kontekście bezrobocia rejestrowanego, Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach Filia w Bielsku Białej, BielskoBiała, 2002; Barbara Katarzyna Kubica, Młodzież śląskich szkół wyższych, Wojewódzki Urząd Pracy, Obserwatorium Rynku Pracy, Katowice 2003. 15

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny jako osoby, która ukończyła naukę w okresie ostatnich 12 miesięcy 18. 1 Wskazuje on, w jakim stopniu uzyskiwane w trakcie nauki danego zawodu umiejętności, kwalifikacje i wiedza są powszechne wśród bezrobotnych (po podażowej stronie rynku). Wskaźnik ten można obliczyć w oparciu jedynie o dane z urzędów pracy. Trzeci wskaźnik obliczony został w oparciu o następujący wzór: gdzie: WO k BA = o k BAN o BA k BA o N S k o WO BA k BAo wskaźnik odpływu bezrobotnych absolwentów w danym okresie o w zawodzie k, k napływ bezrobotnych absolwentów w okresie o w zawodzie k, N o k S o BA liczba bezrobotnych absolwentów na koniec okresu o w zawodzie k. Im wyższa wartość tego wskaźnika, tym większą szansę na odpływ z bezrobocia mieli absolwenci w danym okresie. Wskazuje on, na ile uzyskane w trakcie nauki zawodu umiejętności, kwalifikacje i kompetencje pozwalają na opuszczenie rejestru przez bezrobotnych absolwentów. Wskaźnik oparty jest na danych z urzędów pracy. Ocena zawodów nauczanych na Podkarpaciu W oparciu o pierwszy wskaźnik wyróżniono trzy grupy zawodów nauczanych na Podkarpaciu: 1. Zawody ocenione pozytywnie to takie, w których mniej niż 50% absolwentów rejestruje się jako bezrobotni i w których przynajmniej 375 osób w ciągu trzech lat ukończyło naukę w zawodzie. 2. Zawody neutralne zaliczono do nich zawody, w których było mniej niż 375 absolwentów w okresie 3 analizowanych lat. 3. Zawody ocenione negatywnie to zawody, w których jest ponad 375 absolwentów w omawianym okresie, lecz ponad 50% z nich zarejestrowało się jako bezrobotni. Ocena zawodów, w których rejestrują się bezrobotni absolwenci na Podkarpaciu W oparciu o drugi i trzeci wskaźnik oraz w odniesieniu do liczby bezrobotnych absolwentów rejestrujących się na terenie województwa dokonano podziału zawodów, w których rejestrowały się takie osoby, na trzy grupy: 1. Zawody ocenione pozytywnie charakteryzują się tym, że ponad 25% bezrobotnych stanowią absolwenci, odpływ absolwentów z bezrobocia przekracza 18 W takiej sytuacji wysoki odsetek absolwentów wśród bezrobotnych świadczy o wysokim odpływie z rejestru bezrobotnych zarówno bezrobotnych absolwentów jak i bezrobotnych, co jest pozytywnym zjawiskiem. 16

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim 60% oraz rejestrowało się w nich przynajmniej 225 osób w analizowanym okresie. 2. Zawody ocenione negatywnie charakteryzują się mniejszym niż 25% udziałem absolwentów wśród bezrobotnych, niskim odpływem z bezrobocia (poniżej 60%), oraz tym, że rejestrowało się w nich przynajmniej 225 osób w omawianym okresie. 3. W pozostałych przypadkach zawody zostały ocenione neutralnie. Podobnie jak w przypadku oceny zawodów nauczanych, również w przypadku zawodów, w których byli bezrobotni absolwenci, pozytywnie i negatywnie oceniono tylko te zawody, które generowały znaczną liczbę bezrobotnych absolwentów. Ze względu na fakt, iż próba podstawowa średniej wielkości zakładów pracy stanowiła 33% całej populacji takich zakładów, w próbie (podstawowej i rezerwowej łącznie) znalazły się wszystkie zakłady tej wielkości. Kolejnym etapem doboru próby było opracowanie procedury (schematu) losowania na potrzeby Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. Procedura losowania opisywała dobór systematycznowarstwowy na operacie uporządkowanym w każdej warstwie w ten sposób, iż pierwsze miejsca zajmowały zakłady pracy z gmin, w których było ich najmniej w gminie, zaś kolejne miejsca zakłady z tych gmin, w których było coraz więcej zakładów w warstwie z danej gminy. Dzięki zastosowaniu tego typu doboru zapewniona została reprezentatywność nie tylko na poziomie warstw wydzielonych przez sekcje PKD oraz wielkość zakładu pracy, ale również na poziomie powiatów. Po uzyskaniu próby z Urzędu Statystycznego została ona losowo podzielona na próbę podstawową oraz próbę rezerwową. Tak wydzielone firmy z próby podstawowej zostały podzielone na grupy homogeniczne pod względem sekcji PKD oraz grupy sąsiadujących powiatów. Wydzielonym w ten sposób listom zakładów pracy z próby podstawowej przyporządkowane zostały zakłady pracy o tych samych charakterystykach z próby rezerwowej. Tak powstałe grupy firm przekazane zostały ankieterom. Narzędzie badawcze zostało przygotowane w odniesieniu do celów zapisanych w projekcie, po wykonaniu przeglądu dostępnej literatury przedmiotu. Następnie przeprowadzony został pilotaż narzędzia. Ostatecznie narzędzie badawcze służyło do gromadzenia informacji dotyczących: danych opisujących dany zakład pracy (metryczka), wykorzystywanych sposobów rekrutacji, liczby osób zwolnionych i zatrudnionych w 2004 i 2005 roku w podziale n zajmowane stanowiska, poziom i kierunek wykształcenia tych osób, prowadzenia współpracy z placówkami edukacyjnymi, współpracy z urzędami pracy i ich oceny. Wszystkim ankieterom została zapewniona możliwość telefonicznego kontaktu z wylosowanym zakładem pracy w celu umówienia spotkania z przedstawicielem zakładu pracy. Ankieterzy mieli przeprowadzić wywiad z osobą odpowiedzialną za politykę personalną zakładu pracy. Byli to szefowie odpowiednich działów lub właściciele (mniejszych) zakładów pracy. Informacje ze wszystkich narzędzi badawczych zostały wprowadzone do wcześniej przygotowanej w tym celu elektronicznej bazy danych programu SPSS. 17

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny Przed przystąpieniem do prowadzenia analiz na tak zebranym zbiorze danych utworzono wagi analityczne, których celem było zapewnienie wiarygodności odwzorowania wyników badań w stosunku do struktury zakładów pracy na Podkarpaciu. W tym celu wykorzystane zostały dane uzyskane z urzędu statystycznego dotyczące struktury zakładów pracy na Podkarpaciu w podziale na wielkości i sekcje PKD. Dodatkowo uwzględniono również informacje zbierane od ankieterów dotyczące aktualności rejestru REGON. Ankieterzy przekazywali informacje dotyczące tego, jaka część zakładów pracy spośród tych, w których mieli przeprowadzić wywiady istnieje. Dane takie gromadzono w podziale na wielkość zakładów. 18

ANALIZA SYTUACJI NA WOJEWÓDZKIM RYNKU PRACY W LATACH 20002004 (W OPARCIU O DANE URZĘDÓW PRACY)

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Bezrobotni Bezrobotni na koniec okresu sprawozdawczego Ogólna analiza zawodów w kontekście bezrobocia rejestrowanego na koniec okresu sprawozdawczego W okresie od 2000 do 2004 roku odnotowano 399 zawodów (20,8% z ogólnej liczby zawodów, tj. 1914 [łącznie z osobami bez zawodu]), w których nie było bezrobotnych zarejestrowanych na koniec okresu sprawozdawczego w żadnym z badanych okresów. Są to więc zawody, które nie tworzą nadwyżki bezrobotnych na rynku pracy (por. Tabela A 1). Wystąpiło 1126 zawodów (58,8% z ogólnej liczby zawodów), w których bezrobotni występowali w każdym z lat z okresu 20002004, oraz 389 zawodów, w których bezrobotni wystąpili przynajmniej raz w analizowanym okresie (20,3% z łącznej liczby zawodów). W zawodach stale generujących bezrobocie zarejestrowanych było w analizowanym okresie przeciętnie 97,88% ogółu bezrobotnych (por. Tabela 1). Tabela 1. Liczba bezrobotnych (stan na 31 grudnia) w zawodach, w których stale odnotowywano bezrobotnych w latach 20002004. Rok 2000 2001 2002 2003 2004 Liczba bezrobotnych (stan na 31 grudnia) w zawodach, w których stale odnotowywano bezrobotnych w latach 20002004 177231 189471 182342 181068 167863 Odsetek z ogólnej liczby bezrobotnych 97,29 97,08 97,24 99,22 98,57 21

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny Biorąc pod uwagę wielkie grupy zawodowe (por. Tabela A 2), zauważyć można, iż największy odsetek zawodów, w których w ogóle nie odnotowano bezrobotnych w latach 20002004, wystąpił wśród zawodów zgrupowanych w ramach: specjalistów (34,1%), techników i innego średniego personelu (24,6%). Z kolei, najwięcej zawodów, w których bezrobotni rejestrowali się w każdym z lat w okresie 20002004 wystąpił w przypadku: robotników przemysłowych i rzemieślników (23,5%), operatorów maszyn i urządzeń (23,4%). Zdawać trzeba sobie sprawę z faktu, iż poszczególne grupy zawodowe znacznie różnią się pod względem liczby występujących w ich ramach zawodów i specjalności. Najliczniejsza jest grupa specjalistów, obejmująca 438 zawodów, najmniej liczna (oprócz osób bez zawodu) grupa sił zbrojnych (4 zawody). W związku z tym dobrym miernikiem wydaje się być w tym kontekście odsetek zawodów, w których nie odnotowano bezrobotnych w ani jednym z lat z okresu 20002004 spośród ogólnej liczby zawodów w ramach danej wielkiej grupy zawodowej. Biorąc pod uwagę dane tego typu (por. Tabela A 3). stwierdzić należy, iż najlepsza sytuacja (największy wskaźnik zawodów bez bezrobotnych) występuje w przypadku: specjalistów (31,1%), techników i innego średniego personelu (27,2%), sił zbrojnych (25%), pracowników usług osobistych i sprzedawców (22,6%). Najtrudniejsza zaś sytuacja (największy odsetek zawodów, w których odnotowano bezrobotnych w każdym z lat okresu 20002004) występuje w przypadku 19 : 1 pracowników przy pracach prostych (76,5%), robotników przemysłowych i rzemieślników (71,2%), pracowników biurowych (68,3%), operatorów maszyn i urządzeń (67,2%), rolników, ogrodników, leśników i rybaków (66,7%). Już ta wstępna analiza dotycząca liczby zawodów, w których występują (lub nie występują) bezrobotni w okresie 20002004 wskazuje, iż im niższy poziom posiadanych kwalifikacji, tym trudniejsza sytuacja bezrobotnych na regionalnym rynku pracy. Analiza bezrobocia na koniec okresu sprawozdawczego Między 2000 a 2004 rokiem na terenie województwa podkarpackiego zauważyć można generalny spadek liczby bezrobotnych zarejestrowanych pod koniec grudnia w powiatowych urzędach pracy. Bezrobocie wzrosło jedynie na samym początku analizowanego okresu (tj. między 2000 a 2001 rokiem), po czym zaczyna systematycznie maleć (por. Tabela 2). 1 Z pominięciem osób bez zawodu. 22

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Tabela 2. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych (stan na 31 grudnia danego roku) w województwie podkarpackim w latach 19992004. Rok 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Liczba bezrobotnych (stan na 31 grudnia) 164692 182168 195173 187519 182497 170293 W 2004 roku (w stosunku do roku 2000) liczba bezrobotnych spadła o 6,5%. Przeciętny spadek bezrobocia w analizowanym okresie wyniósł 1,67%. Spadek liczby bezrobotnych jest szczególnie widoczny w przypadku osób z prawem do zasiłku. Ich liczba spadła od 38732 (21,3% wszystkich bezrobotnych) osób w 2000 roku, do 18823 osób w 2004 roku (11,1% ogółu bezrobotnych). Zauważyć jednocześnie należy, iż liczba osób zarejestrowanych na koniec okresu sprawozdawczego (31 grudnia) w 2004 roku była nadal większa niż w 1999 roku. Wykres 1. Dendrogram prezentujący skupienia wielkich grup zawodowych w kontekście generowania przez nie bezrobocia w latach 20002004. Zwrócić uwagę należy na stosunkowo duże zróżnicowanie procentowego udziału bezrobotnych w ramach poszczególnych dużych grup zawodowych (kod 1cyfrowy PKZiS). W celu klasyfikacji wielkich grup zawodowych ze względu na procentowy udział w ogólnej liczbie bezrobotnych w latach 20002004 zastosowano hierarchiczną analizę skupień (metodą Warda). Zamieszczony poniżej dendrogram (por. Wykres 1) wskazuje, iż wielkie grupy zawodowe tworzą cztery zasadnicze skupienia. Znajdowanie się poszczególnych grup zawodowych w jednym skupieniu świadczy o ich podobieństwie w kontekście procentowego udziału w generowaniu bezrobocia. Skupienie pierwsze samodzielnie tworzy grupa robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy. W skład skupienia drugiego weszli: technicy i inny średni personel, osoby bez zawodu oraz pracownicy usług osobistych i sprzedawcy. Pozostałe 23

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny grupy zawodowe tworzą osobne skupienie, w ramach którego wyróżnić można dodatkowo specyficzną pozycję zajmowaną przez: parlamentarzystów, wyższych urzędników i kierowników oraz przedstawicieli siły zbrojnych. Wykres 2. Udział wielkich grup zawodowych w generowaniu bezrobocia w województwie podkarpackim w latach 20002004 (dane w %). Analiza danych procentowych (por. Wykres 2 oraz Tabela A 4) wskazuje, iż zdecydowanie największy udział w generowaniu liczby bezrobotnych w każdym z analizowanych lat posiada grupa: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy koncentruje się w niej ponad 30% ogółu bezrobotnych (średnia dla okresu 20002004 wyniosła 32,65%). Stosunkowo znaczny wkład w liczbę bezrobotnych posiadają także: technicy i inny średni personel (14,61%), osoby bez zawodu (14,3%), pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (średnia dla analizowanego okresu 12,51% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych). Jedynie w czterech wymienionych wielkich grupach zawodowych koncentruje się w każdym z analizowanych lat ponad 70% wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych (średnia z lat 20002004 wyniosła 74,07%). Na pozostałe siedem grup zawodowych w badanym okresie przypada jedynie około 26% bezrobotnych, przy czym najmniejszy wskaźnik odnotowano w przypadku: parlamentarzystów, wyższych urzędników i kierowników (średnia 0,21%), przedstawicieli sił zbrojnych (średnia 0,004%). 24

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Z przedstawionych danych (por. także Tabela A 5) wysnuć można wniosek, iż największą skalę bezrobocia w województwie podkarpackim generują zawody wymagające niezbyt wysokich kwalifikacji, do których odnoszą się głównie drugi oraz trzeci poziom kwalifikacji określony w Klasyfikacji Zawodów i Specjalności uzyskiwane podczas nauki: w gimnazjum, liceum ogólnokształcącym, liceum profilowanym, zasadniczej szkole zawodowej /poziom drugi/, w szkole policealnej i technikum /poziom trzeci/. Ranking zawodów generujących bezrobocie rejestrowane na koniec okresu sprawozdawczego w latach 20002004 Ranking zawodów przeprowadzony według średniej zarejestrowanych bezrobotnych w latach 20002004 wskazuje, że w województwie podkarpackim notowano się dużą koncentrację bezrobocia w zakresie 200 zawodów i specjalności. Pierwsze 10 zawodów o największej (średniorocznej) liczbie bezrobotnych rejestrujących się w PUPach w ostatnim dniu roku sprawozdawczego obejmowało aż 26,2% wszystkich bezrobotnych; kolejne 10 11,3%; następne 10 7,21%. W sumie pierwsze 50 zawodów generowało aż 48% ogółu bezrobotnych; pierwsze 100 z kolei 66%, zaś pierwsze 200 aż 88,2% (nie wliczając bezrobotnych bez zawodu). Lista rankingowa 20 zawodów o największej (średniorocznej) liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w latach 20002004 prezentuje się następująco: Sprzedawca 12066 średnia liczba bezrobotnych w latach 20002004 Krawiec 6670,6 j.w. Ślusarz 6466 j.w. Kucharz 5038,8 j.w. Murarz 4974,8 j.w. Technik mechanik 3690,2 j.w. Mechanik samochodów osobowych 3415 j.w. Planista produkcyjny 3030,2 j.w. Pracownik biurowy 2752,4 j.w. Tokarz 2680,8 j.w. Robotnik budowlany 2629,2 j.w. Robotnik pomocniczy w prz. przetwórczym 2330,8 j.w. Asystent ekonomiczny 2226,8 j.w. Technik rolnik 2063 j.w. Szwaczka 2017,8 j.w. Cukiernik 1852,2 j.w. Technik budownictwa 1715,6 j.w. Piekarz 1703,2 j.w. Sprzątaczka 1589,4 j.w. Kelner 1487,8 j.w. 25

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny Pozycję dziesięciu zawodów o największej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych na koniec okresu sprawozdawczego w każdym z lat okresu 20002004 przedstawia Tabela 3. W pierwszej dziesiątce znajdują się zawody: krawiec, kucharz, mechanik, murarz, sprzedawca, ślusarz oraz technik występują one aż pięć razy (a więc w każdym roku). Cztery razy na liście pojawia się pracownik biurowy. Po trzy razy w grupie wystąpiły takie zawody, jak: planista produkcyjny, robotnik budowlany oraz tokarz. Najrzadziej, bo tylko dwa razy asystent ekonomiczny. Tabela 3. Zawody o największej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych (na koniec okresu sprawozdawczego) w latach 20002004 (kod 6cyfrowy PKZiS). Ranga Rok 2000 2001 2002 2003 2004 1 Sprzedawca Sprzedawca Sprzedawca Sprzedawca Sprzedawca 2 Krawiec Krawiec Ślusarz Ślusarz Krawiec 3 Ślusarz Ślusarz Krawiec Krawiec Ślusarz 4 Kucharz Murarz Murarz Kucharz Kucharz 5 Murarz 6 7 8 9 10 Planista produkcyjny Mechanik samochodów osobowych Technik mechanik Pracownik biurowy Robotnik budowlany Planista produkcyjny Kucharz Kucharz Planista produkcyjny Asystent ekonomiczny Murarz Technik mechanik Technik mechanik Technik mechanik Mechanik samochodów osobowych Mechanik samochodów osobowych Mechanik samochodów osobowych Pracownik biurowy Pracownik biurowy Pracownik biurowy Asystent ekonomiczny Murarz Tokarz Tokarz Robotnik budowlany Tokarz Technik mechanik Mechanik samochodów osobowych Robotnik budowlany Zestawienie porównawcze liczby zawodów zidentyfikowanych wśród 200 zawodów o największej (średniorocznej) liczbie zarejestrowanych bezrobotnych według wielkich grup zawodowych z uwzględnieniem liczby zarejestrowanych bezrobotnych ilustruje poniższa Tabela 4. Tabela 4. Zawody o największej (średniorocznej) liczbie zarejestrowanych bezrobotnych według wielkich grup zawodowych (1cyfrowy kod PKZiS) Wielka grupa zawodowa Poziom kwalifikacji Liczba zawodów zidentyfikowanych wśród 200 zawodów o największej średniorocznej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych Średnioroczna liczba zarejestrowanych bezrobotnych we wszystkich zawodach (stan na 31.XII) Parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy 0 0 Specjaliści 4 13 4465,20 Technicy i inny średni personel 3 47 23510,20 26

Zawody nadwyżkowe i deficytowe w województwie podkarpackim Pracownicy biurowi 2 lub 3 9 8956,20 Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 2 lub 3 11 22233,20 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 2 11 5188,20 Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 2 73 55444,60 Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 2 20 5999,20 Pracownicy przy pracach prostych 1 16 12990,80 Siły zbrojne 0 0 Z powyższego zestawienia wynika, iż największą liczbę zarejestrowanych bezrobotnych w okresie 20002004 generują trzy grupy zawodów: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy, technicy i inny średni personel, pracownicy usług osobistych i sprzedawcy. Dynamika zmian liczby bezrobotnych na koniec okresu sprawozdawczego w latach 20002004 W przypadku grup skupiających zawody, do wykonywania których niezbędne jest posiadanie wykształcenia średniego lub wyższego w okresie 20002004 odnotowano wzrost (zarówno w procentowym udziale, jak liczbach bezwzględnych) liczby bezrobotnych (por. Tabela A 4 oraz Tabela 5). Dotyczy to przede wszystkim dwóch wielkich grup zawodowych: specjalistów, techników i innego personelu średniego. Tabela 5. Liczba osób bezrobotnych w województwie podkarpackim w okresie 2000 2004 stan na 31 grudnia (dane w liczbach bezwzględnych). 2000 2001 2002 2003 2004 Bez zawodu 25978 27082 25822 26281 25870 Parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy 400 417 407 362 324 Specjaliści 5334 7042 7809 8713 9114 Technicy i inny średni personel 21983 25737 25585 30549 29646 Pracownicy biurowi 12082 13010 12483 6624 5816 Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 24311 24155 22825 22428 21087 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 5937 6093 5439 5049 4624 Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 60031 65478 62787 59232 52486 Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 10152 10447 9715 9135 8338 Pracownicy przy pracach prostych 15960 15712 14647 14111 12975 Siły zbrojne 0 0 0 13 13 W przypadku specjalistów (zawodów, do wykonywania których niezbędne jest posiadanie wykształcenia wyższego) w latach 20002004 odnotowano największy przeciętny wzrost zarówno bezwzględnej liczby bezrobotnych (z 5334 w 2000 27

Paweł Grygiel, Artur Grzesik, Grzegorz Humenny roku do 9114; średnia geometryczna wyniosła aż 16,7%), jak i procentowego udziału w ogólnej liczbie bezrobotnych (z 2,93% w roku 2000 do 5,35% w 2004 roku). Wzrost liczby osób z wyższym wykształceniem powoduje jednocześnie wzrost liczby osób bezrobotnych z tym poziomem wykształcenia. Podobnie negatywną tendencję odnotowano w przypadku grupy techników, skupiających zawody, do wykonywania których niezbędne jest posiadanie przynajmniej wykształcenia średniego. W tym przypadku udział procentowy w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych wzrósł z 12,07% w 2000 roku, do 17,41% w 2004 roku. W 2000 roku bezrobotnych techników było 21.983 osób, gdy w 2004 roku już 29646 (przeciętny wzrost w analizowanym okresie wyniósł 7,76%). W przypadku pozostałych wielkich grup zawodowych odnotowano spadek liczby zarejestrowanych bezrobotnych w analizowanym okresie. Największy był on w przypadku: pracowników biurowych. W tej grupie zawodowej liczba bezrobotnych spadła z 12082 w 2000 roku do 5816 w 2004 roku (w analizowanym okresie przeciętny spadek bezrobocia w tej grupie wyniósł 16,7%). Spadł także procentowy udział tej grupy w generowaniu liczby bezrobotnych (z 6,63% w 2000 roku do 3,42% w 2004 roku). Nieco mniejsze spadki odnotowano w przypadku: rolników, ogrodników, leśników i rybaków, parlamentarzystów, wyższych urzędników i kierowników, pracowników przy pracach prostych. Grupy generujące największy odsetek bezrobotnych zmniejszyły się jedynie nieznacznie: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (z 60031 osób w 2000 roku do 52486 w 2004 roku), osoby bez zawodu (z 25978 osób do 25870), pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (z 24311 do 21087). Generalnie, zmiany w liczbie zarejestrowanych bezrobotnych następujące w latach 20002004 mają charakter pozytywny. Niepokój budzić może jedynie wzrost liczby bezrobotnych wśród osób o lepszym poziomie wykształcenia i stosunkowo niski spadek bezrobocia wśród zawodów o największym procentowym udziale w generowaniu liczby osób bezrobotnych. Wnioski Analiza przedstawionych danych wskazuje, iż od 2001 roku zauważyć można generalny spadek liczby bezrobotnych zarejestrowanych na koniec okresu sprawozdawczego w województwie podkarpackim. W stosunku do 2000 roku w roku 2004 liczba bezrobotnych analizowanego typu spadła o 6,5%. W każdym z badanych okresów największy udział w generowaniu liczby bezrobotnych posiadają zawody sklasyfikowane w ramach wielkiej grupy (kod 1cyfrowy PKZiS): robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (w każdym z lat powyżej 30% ogólnej liczby zarejestrowanych bezrobotnych na 31 grudnia). 28