Spis treœci XI SPIS TREŚCI 1. Symptomatologia chorób układu pokarmowego Franciszek Kokot. 1 Brak łaknienia......................... 1 Zgaga............................ 2 Odbijanie........................... 3 Czkawka........................... 4 Nudności i wymioty....................... 5 Zaburzenia połykania....................... 7 Niestrawność......................... 7 Wzdęcia........................... 10 Bóle brzucha......................... 11 Ostry brzuch chirurgiczny i ostry brzuch internistyczny......... 11 Przewlekłe bóle brzucha.................... 14 Krwawienie lub krwotok z przewodu pokarmowego............. 15 Biegunki........................... 18 Biegunki ostre....................... 19 Biegunki przewlekłe..................... 19 Zaparcia........................... 22 Żółtaczka........................... 24 Wodobrzusze......................... 27 Niedożywienie, chudnięcie..................... 30 2. Choroby przełyku Piotr J. Thor............... 35 Wiadomości ogólne....................... 35 Anatomia przełyku...................... 35 Fizjologia przełyku...................... 38 Symptomatologia chorób przełyku................. 44 Diagnostyka chorób przełyku................... 47 Zaburzenia rozwojowe przełyku................... 51 Przepukliny przeponowe...................... 51 Przepukliny wślizgowe..................... 52 Przepukliny okołoprzełykowe.................. 52 Zarzucanie żołądkowo-przełykowe. Choroba refluksowa przełyku (GERD gastroesophageal reflux disease)................ 52 Mechanizmy antyrefluksowe................... 53 Etiopatogeneza choroby refluksowej................ 54 Objawy kliniczne...................... 56
XII Spis treœci Rozpoznanie....................... 57 Leczenie......................... 57 Powikłania........................ 60 Zapalenie przełyku (bez refluksu).................. 61 Zapalenia zakaźne..................... 61 Zapalenie przełyku w chorobach autoimmunizacyjnych.......... 61 Zapalenie chemiczne..................... 62 Uszkodzenie przełyku polekowe................. 62 Zaburzenia fazy ustno-gardłowej połykania............... 62 Zaburzenia motoryki części piersiowej przełyku i dolnego zwieracza przełyku.... 63 Choroby spastyczne przełyku................... 63 Przełyk korkociągowy.................... 65 Rozlany kurcz przełyku.................... 66 Achalazja........................ 66 Twardzina przełyku..................... 67 Przełyk jako źródło bólów zamostkowych anginopodobnych (NCCP non-cardiac chest pain).................. 67 Inne choroby przełyku...................... 68 Błony i pierścienie przełyku.................. 68 Uchyłki przełyku...................... 69 Urazy przełyku...................... 70 Niedrożność przełyku spowodowana przez ciała obce.......... 70 3. Choroby żołądka i dwunastnicy Stanisław J. Konturek, Kornel Gibiński.............. 73 Wiadomości ogólne....................... 73 Anatomia żołądka i dwunastnicy................. 74 Fizjologia żołądka i dwunastnicy................. 78 Wrzód trawienny żołądka i dwunastnicy................ 100 Określenie........................ 100 Epidemiologia....................... 100 Etiopatogeneza...................... 101 Objawy kliniczne...................... 125 Rozpoznanie....................... 126 Leczenie zachowawcze.................... 133 Leczenie chirurgiczne.................... 154 4. Zapalenie żołądka Piotr C. Konturek, Gerhard Faller....... 166 Ostre zapalenie żołądka..................... 167 Etiopatogeneza...................... 168 Objawy kliniczne...................... 172 Rozpoznanie....................... 172 Leczenie......................... 172 Przewlekłe zapalenie żołądka.................... 173 Objawy kliniczne...................... 173 Rozpoznanie....................... 174 Postacie kliniczne...................... 174 Leczenie......................... 177 5. Adaptacja błony śluzowej żołądka do czynników uszkadzających Tomasz Brzozowski...................... 180 Mechanizmy adaptacyjne błony śluzowej żołądka............. 180 Lipoksyny nowe czynniki uczestniczące w mechanizmie adaptacji błony śluzowej do NLPZ.......................... 187 Interakcja NLPZ i H. pylori w procesie adaptacji błony śluzowej żołądka..... 188
Spis treœci XIII 6. Dyspepsja czynnościowa (niewrzodowa) Wiktor Łaszewicz..... 194 Objawy kliniczne........................ 195 Etiopatogeneza......................... 197 Rozpoznanie......................... 201 Leczenie........................... 203 7. Choroby jelita cienkiego.................... 206 Wiadomości ogólne Krzysztof Fyderek................. 206 Anatomia jelita cienkiego.................... 206 Fizjologia jelita cienkiego.................... 210 Zaburzenia przyswajania pokarmów................ 226 Zakażenia przewodu pokarmowego i ostra biegunka zakaźna Jacek Z. Mrukowicz... 235 Określenie......................... 235 Etiopatogeneza....................... 237 Patomechanizm i patomorfologia................. 250 Objawy i postacie kliniczne................... 252 Epidemiologia....................... 254 Rozpoznanie........................ 256 Leczenie......................... 260 Powikłania........................ 265 Szczególne zespoły biegunkowe.................. 265 Biegunka przewlekająca się Jacek Z. Mrukowicz............. 267 Zespół przerostu flory bakteryjnej jelita cienkiego Jacek Z. Mrukowicz...... 270 Alergiczne zapalenie jelita cienkiego i enteropatia w alergii pokarmowej Jacek Z. Mrukowicz....................... 272 Określenie......................... 272 Epidemiologia....................... 272 Patomechanizm....................... 273 Alergeny pokarmowe..................... 273 Objawy kliniczne...................... 274 Rozpoznanie........................ 275 Leczenie......................... 276 Rokowanie........................ 277 Zapobieganie........................ 277 Celiakia Zofia Grzenda-Adamek................... 277 Epidemiologia....................... 277 Etiopatogeneza....................... 278 Objawy i postacie kliniczne................... 280 Choroby współistniejące z celiakią................. 281 Rozpoznanie........................ 282 Leczenie......................... 287 Powikłania........................ 288 Sprue tropikalna Zofia Grzenda-Adamek................ 289 Zaburzenie trawienia i wchłaniania węglowodanów Krzysztof Fyderek...... 290 Biegunka chlorowa Krzysztof Fyderek................. 291 Acrodermatitis enteropathica Krzysztof Fyderek.............. 292 Abetalipoproteinemia Krzysztof Fyderek................ 292 Gastroenteropatia wysiękowa Krzysztof Fyderek............. 293 Choroba Whipple a Krzysztof Fyderek................. 295 Zespół jelita krótkiego Krzysztof Fyderek................ 296 Wrodzone wady anatomiczne jelit Krzysztof Fyderek............ 298 Uchyłek Meckela...................... 298 Zaburzenia zwrotu jelit..................... 299 Częściowe zarośnięcie jelit................... 299 Przewlekła rzekoma niedrożność jelit Krzysztof Fyderek........... 300 Guzy wydzielające hormony rakowiak Krzysztof Fyderek.......... 301
XIV Spis treœci 8. Niedokrwienne choroby jelit Wiesław W. Pawlik......... 304 Wiadomości ogólne....................... 304 Anatomia tętniczego unaczynienia jelit............... 304 Fizjologia jelitowego krążenia krwi................ 305 Regulacja jelitowego przepływu krwi............... 307 Patofizjologia niedokrwienia jelit................. 312 Określenie i zespoły kliniczne niedokrwienia jelit............. 316 Ostre niedokrwienie jelit..................... 316 Ostre niedokrwienie jelit w następstwie zatoru lub zakrzepu tętnic krezkowych.. 317 Ostre niedokrwienie jelit w następstwie zakrzepu żył krezkowych...... 318 Nieokluzyjne niedokrwienie jelit................. 319 Objawy kliniczne ostrego niedokrwienia jelit............. 321 Rozpoznanie ostrego niedokrwienia jelit.............. 322 Leczenie ostrego niedokrwienia jelit................ 325 Przewlekłe niedokrwienie jelit................... 327 Ogniskowe niedokrwienie jelita cienkiego............... 328 Niedokrwienne zapalenie jelita grubego................ 329 Objawy kliniczne...................... 331 Rozpoznanie....................... 332 Leczenie......................... 333 Niedokrwienie jelit w przebiegu zapalenia naczyń............. 334 Niedokrwienie jelit z przyczyn mechanicznych.............. 336 Popromienne niedokrwienie jelit.................. 337 Niedokrwienie jelit z innych przyczyn................. 337 9. Choroby przewodu pokarmowego w zespole nabytego niedoboru odporności (AIDS) Tomasz Mach........... 339 Wiadomości ogólne....................... 339 Choroby infekcyjne w przebiegu AIDS................ 342 Zarażenia pasożytami jelitowymi................. 342 Zakażenia wirusowe..................... 345 Grzybice........................ 347 Zakażenia bakteryjne..................... 348 Choroby nowotworowe w przebiegu AIDS............... 350 Mięsak Kaposiego..................... 350 Chłoniaki........................ 350 Rak odbytnicy....................... 351 10. Choroby jelita grubego Witold Bartnik............ 352 Wiadomości ogólne....................... 352 Anatomia jelita grubego.................... 352 Fizjologia jelita grubego................... 354 Zespół jelita drażliwego..................... 355 Choroba Hirschsprunga..................... 360 Uchyłki jelita grubego...................... 361 Wrzodziejące zapalenie jelita grubego................. 364 Choroba Leśniowskiego-Crohna................... 387 Kolagenowe i limfocytowe zapalenie jelita grubego............ 400 Rzekomobłoniaste zapalenie jelit.................. 402 Infekcyjne choroby jelita grubego.................. 403 Ostre zapalenie wyrostka robaczkowego................ 406 Choroby odbytu........................ 407 Ropnie odbytu....................... 408 Przetoki odbytu...................... 409 Zmiany okołoodbytowe w chorobie Leśniowskiego-Crohna........ 410 Guzki krwawnicze..................... 410 Szczeliny odbytu...................... 411
Spis treœci XV 11. Nowotwory przewodu pokarmowego Tadeusz Popiela, Jan Kulig, Jerzy Stachura, Wiesław Jędrychowski, Piotr Richter, Piotr Kołodziejczyk........................ 414 Nowotwory przełyku....................... 414 Objawy kliniczne...................... 414 Patologia......................... 415 Rozpoznanie........................ 416 Leczenie......................... 419 Nowotwory żołądka....................... 420 Objawy kliniczne...................... 420 Rak żołądka........................ 422 Chłoniak żołądka...................... 433 Nowotwory mezenchymalne żołądka................ 435 Rakowiaki żołądka...................... 436 Polipy żołądka....................... 437 Nowotwory jelita cienkiego..................... 441 Nowotwory dwunastnicy.................... 441 Nowotwory pozostałych odcinków jelita cienkiego............ 441 Nowotwory jelita grubego..................... 444 Epidemiologia raka jelita grubego................. 444 Objawy kliniczne...................... 446 Rozpoznanie........................ 446 Patologia nowotworów jelita grubego................ 448 Leczenie polipów jelita grubego.................. 452 Rak okrężnicy i odbytnicy.................... 453 Nowotwory odbytu...................... 463 Inne nowotwory jelita grubego.................. 464 12. Krwotoki z przewodu pokarmowego Jan W. Konturek...... 468 Epidemiologia......................... 468 Etiopatogeneza......................... 469 Źródła krwawienia z przewodu pokarmowego............... 470 Przełyk.......................... 470 Żołądek i dwunastnica..................... 470 Jelito cienkie i grube..................... 471 Objawy kliniczne........................ 472 Rozpoznanie i leczenie...................... 473 Zapobieganie......................... 476 13. Choroby pasożytnicze jelit Tomasz Mach............ 478 Wiadomości ogólne....................... 478 Inwazje pierwotniaków...................... 479 Giardiaza......................... 479 Kryptosporydioza...................... 482 Pełzakowica........................ 483 Zarażenia przewodu pokarmowego rzadszymi pierwotniakami........ 486 Inwazje nicieni......................... 487 Owsica.......................... 487 Glistnica......................... 488 Trichurioza........................ 489 Węgorczyca........................ 490 Zarażenie tęgoryjcem dwunastnicy lub tęgoryjcem amerykańskim....... 491 Tasiemczyce.......................... 492 Tasiemczyca Taenia saginata................... 492 Tasiemczyca Taenia solium................... 493 Hymenolepioza....................... 493 Dyfilobotrioza....................... 494
XVI Spis treœci 14. Choroby dróg żółciowych Andrzej Nowak, Ewa Nowakowska-Duława.................... 495 Wiadomości ogólne....................... 495 Anatomia i fizjologia dróg żółciowych............... 495 Diagnostyka dróg żółciowych.................. 500 Kamica żółciowa....................... 506 Powstawanie złogów żółciowych................. 507 Kamica pęcherzyka żółciowego................. 508 Kamica przewodowa..................... 513 Stany zapalne dróg żółciowych................... 517 Ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego............... 517 Przewlekłe zapalenie pęcherzyka żółciowego............. 519 Zapalenie dróg żółciowych................... 520 Cholecystozy przerostowe..................... 523 Wrodzone choroby dróg żółciowych................. 523 Torbiele dróg żółciowych................... 523 Choroba Carolego...................... 524 Wrodzone włóknienie wątroby................. 524 Wrodzona atrezja dróg żółciowych................ 524 Łagodne zwężenia dróg żółciowych................. 525 Pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych........... 525 Zwężenie dróg żółciowych w przebiegu przewlekłego zapalenia trzustki.... 527 Zwężenie brodawki większej dwunastnicy.............. 528 Zwężenia jatrogenne dróg żółciowych............... 528 Nowotwory dróg żółciowych.................... 529 Nowotwory złośliwe pęcherzyka żółciowego............. 529 Nowotwory łagodne pęcherzyka żółciowego............. 530 Nowotwory złośliwe dróg żółciowych pozawątrobowych......... 531 Nowotwory brodawki większej dwunastnicy............. 536 15. Choroby trzustki...................... 539 Wiadomości ogólne....................... 539 Anatomia i fizjologia trzustki Jolanta Jaworek............ 539 Diagnostyka obrazowa chorób trzustki Jerzy Walecki, Eugeniusz Tarasów... 550 Endoskopowa pankreatografia wsteczna w rozpoznawaniu i leczeniu chorób trzustki Wiktor Łaszewicz..................... 554 Ostre zapalenie trzustki Antoni Gabryelewicz, Urszula Wereszczyńska-Siemiątkowska. 559 Klasyfikacja....................... 559 Epidemiologia....................... 559 Etiopatogeneza...................... 560 Objawy kliniczne...................... 563 Powikłania narządowe.................... 564 Rozpoznanie....................... 566 Leczenie......................... 569 Przewlekłe zapalenie trzustki Grażyna Jurkowska............ 573 Określenie i etiopatogeneza.................. 573 Klasyfikacja....................... 575 Objawy kliniczne...................... 577 Powikłania........................ 579 Rozpoznanie....................... 580 Leczenie......................... 584 Rokowanie........................ 587 Immunologia chorób trzustki Urszula Wereszczyńska-Siemiątkowska...... 588 Mechanizmy immunologiczne w ostrym zapaleniu trzustki........ 588 Mechanizmy immunologiczne w przewlekłym zapaleniu trzustki...... 592 Rak trzustki Grażyna Jurkowska.................. 596 Epidemiologia....................... 596
Spis treœci XVII Czynniki ryzyka....................... 596 Zmiany genetyczne i molekularne................. 598 Umiejscowienie i drogi szerzenia................. 599 Objawy kliniczne...................... 599 Rozpoznanie i ocena zaawansowania................ 600 Leczenie......................... 604 Rokowanie........................ 605 Guzy neuroendokrynne trzustki Jan W. Długosz.............. 606 Insulinoma........................ 609 Gastrinoma........................ 610 VIPoma.......................... 612 Glucagonoma........................ 612 Somatostatinoma....................... 613 Nieczynne guzy neuroendokrynne................. 614 Leczenie guzów neuroendokrynnych trzustki z przerzutami......... 615 Postępowanie chirurgiczne w chorobach trzustki Zbigniew Puchalski....... 618 Ostre zapalenie trzustki.................... 618 Przewlekłe zapalenie trzustki................... 622 Torbiele i przetoki trzustkowe.................. 625 Złośliwe nowotwory zewnątrzwydzielniczej części trzustki......... 626 Inne nowotwory egzokrynnej części trzustki.............. 627 16. Choroby wątroby Zbigniew Gonciarz, Włodzimierz Mazur..... 628 Wiadomości ogólne....................... 628 Anatomia wątroby...................... 628 Fizjologia wątroby...................... 632 Diagnostyka chorób wątroby................... 636 Hiperbilirubinemie wrodzone niehemolityczne............... 643 Hiperbilirubinemie z nadmiarem bilirubiny niekoniugowanej........ 643 Hiperbilirubinemie z nadmiarem bilirubiny koniugowanej......... 645 Zapalenia wątroby........................ 646 Ostre wirusowe zapalenia wątroby................. 646 Przewlekłe zapalenia wątroby.................. 666 Stłuszczenie wątroby....................... 678 Niealkoholowe stłuszczeniowe choroby wątroby............ 680 Szczególne postacie stłuszczenia wątroby............... 682 Alkoholowa choroba wątroby.................... 685 Alkoholowe stłuszczenie wątroby................. 687 Alkoholowe zapalenie wątroby.................. 688 Alkoholowa marskość wątroby.................. 688 Polekowe uszkodzenie wątroby.................... 691 Wrodzone choroby wątroby..................... 694 Hemochromatoza...................... 694 Choroba Wilsona...................... 696 Niedobór α 1 -antytrypsyny.................... 698 Cholestaza.......................... 699 Cholestaza wewnątrzwątrobowa.................. 699 Marskość wątroby........................ 707 Włóknienie wątroby..................... 707 Postacie marskości wątroby................... 709 Objawy kliniczne...................... 710 Rozpoznanie........................ 711 Leczenie......................... 713 Nadciśnienie wrotne....................... 715 Wodobrzusze......................... 725 Wodobrzusze w nadciśnieniu wrotnym................ 728 Spontaniczne bakteryjne zapalenie otrzewnej.............. 735 Encefalopatia wątrobowa...................... 739
XVIII Spis treœci Encefalopatia w przebiegu przewlekłych chorób wątroby......... 742 Encefalopatia w przebiegu ostrej niewydolności wątroby......... 744 Zespół wątrobowo-nerkowy.................... 747 Zespół wątrobowo-płucny..................... 752 Nowotwory wątroby...................... 754 Nowotwory niezłośliwe.................... 754 Nowotwory złośliwe..................... 755 Choroby naczyń wątroby..................... 759 Zakrzepica układu wrotnego.................. 759 Utrudniony odpływ krwi z żył wątrobowych zespół Budda-Chiariego.... 761 Wątroba w chorobach ogólnoustrojowych............... 762 Stłuszczenie wątroby..................... 762 Ziarniniaki wątroby..................... 762 Sarkoidoza........................ 763 Gruźlica......................... 763 Choroby tkanki łącznej.................... 764 Choroby układu pokarmowego................. 765 Wstrząs......................... 766 Leptospiroza....................... 767 17. Probiotyki w chorobach przewodu pokarmowego Hanna Szajewska, Władysław Bielański.............. 768 Określenie probiotyków..................... 768 Drobnoustroje probiotyczne.................... 768 Cechy probiotyku....................... 768 Mechanizm działania...................... 769 Badania kliniczne z probiotykami.................. 769 Biegunki......................... 769 Nieswoiste zapalenie jelit................... 773 Zakażenia Helicobacter pylori.................. 775 Zespół jelita drażliwego.................... 776 Zaburzenia defekacji..................... 776 Nietolerancja laktozy..................... 776 Działania niepożądane...................... 776 Wnioski.......................... 777 18. Biologia molekularna w gastroenterologii i hepatologii Urszula Mazurek, Tadeusz Wilczok................ 781 Kierunki badań w medycynie molekularnej............... 781 Genomika analiza genomu.................. 782 Transkryptomika analiza ekspresji genów............. 783 Proteomika analiza proteomu................. 783 Epigenetyka nowotworów przewodu pokarmowego........... 785 Podstawy metodyczne diagnostyki molekularnej............. 788 Reakcja łańcuchowa polimerazy................. 788 Analiza jakościowa wyników reakcji PCR i RT-PCR.......... 789 Analiza ilościowa PCR i RT-PCR................. 792 Standaryzacja metod PCR i RT-PCR................ 795 Mikromacierze DNA..................... 796 Biologia molekularna w diagnostyce, prognozowaniu i terapii......... 800 Profile ekspresji genów w raku wątrobowokomórkowym......... 800 Profile ekspresji genów w guzach zapalnych i nowotworowych trzustki.... 800 Profile ekspresji genów w raku jelita............... 801 Profile ekspresji genów w raku żołądka............... 802 Czynniki epigenetyczne w indukcji nowotworów jelita grubego....... 802 Mutacje w indukcji nowotworów przewodu pokarmowego......... 803