Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki

Analiza porównawcza województw w kontekście realizacji celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 Warszawa, lipiec 2010 r.

Opracowanie: Wydział Monitorowania Departament Zarządzania EFS Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Ul. Wspólna 2/4 00-926 Warszawa monitoringefs@mrr.gov.pl 2

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...4 1. REALIZACJA CELÓW STRATEGICZNYCH PO KL. SYTUACJA SPOŁECZNO-GOSPODARCZA W WOJEWÓDZTWACH...5 1.1 RYNEK PRACY...6 1.2 INTEGRACJA SPOŁECZNA...15 1.3 ADAPTACYJNOŚĆ PRACOWNIKÓW I PRZEDSIĘBIORSTW...25 1.4 EDUKACJA I WYKSZTAŁCENIE...37 2. ZIDENTYFIKOWANE OBSZARY PROBLEMOWE...44 SPIS MAP I ILUSTRACJI...49 3

Wprowadzenie W związku z faktem, iż ponad 60% środków Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) alokowanych w Polsce w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007-2013 (PO KL) przeznaczonych jest na wsparcie dla regionów, osiąganie celów strategicznych Programu w znaczącym stopniu zależy od efektywności działań prowadzonych w każdym z województw. Ocenie sytuacji w regionach w kontekście realizacji celu głównego oraz celów strategicznych PO KL w Polsce poświęcona została niniejsza Analiza. Celami szczegółowymi Analizy są: a. Porównanie poziomu wskaźników monitorowania celów PO KL w poszczególnych województwach b. Analiza zróżnicowania stopnia osiągnięcia wskaźników określonych dla PO KL oraz poziomu zróżnicowania wskaźników kontekstowych w głównych obszarach wsparcia Programu c. Zbadanie dynamiki zmian poszczególnych wskaźników PO KL oraz wskaźników kontekstowych Informacje zawarte w opracowaniu pochodzą z następujących źródeł: Publikacje periodyczne Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) Bank Danych Regionalnych GUS Dane i mapy statystyczne EUROSTAT Aby zrealizować cele szczegółowe Analizy zdefiniowane powyżej, opracowanie zostało podzielone na dwa komponenty: 1. Realizacja celów strategicznych PO KL. Sytuacja społeczno-gospodarcza w województwach 2. Zidentyfikowane obszary problemowe W pierwszej części niniejszej Analizy zdiagnozowano sytuację społeczno-gospodarczą polskich województw wg stanu na koniec 2009 r., określając przy tym poziom oraz zróżnicowanie wartości wskaźników monitorowania celów strategicznych PO KL z uwzględnieniem trendów w latach poprzednich. Zidentyfikowane obszary problemowe wg województw prezentowane są w drugiej części dokumentu, w której wskazano grupy docelowe oraz pożądane kierunki wsparcia ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Analizując regionalne rynki pracy, należy mieć na uwadze dysproporcje występujące wewnątrz poszczególnych województw, które przyczyniają się do zniekształcenia obrazu danego regionu oraz utrudniają porównywanie województw. Takie zróżnicowanie wewnątrzregionalne dotyczy przede wszystkim województwa mazowieckiego, w przypadku którego wyniki dla m. st. Warszawy znacząco zawyżają wartości wskaźników dla tego województwa. Mając na uwadze decentralizację struktury wdrażania Programu, przedstawione w Analizie wnioski mają charakter pomocniczy, a ostateczny wybór środków oraz typów wsparcia służących niwelowaniu zidentyfikowanych problemów pozostaje w gestii samorządów województw.

1. Realizacja celów strategicznych PO KL. Sytuacja społecznogospodarcza w województwach Program Operacyjny Kapitał Ludzki realizuje drugi cel horyzontalny Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej. Cel ten pokrywa się z głównym celem Programu, jakim jest wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej. Cel główny PO KL będzie osiągany poprzez realizację celów strategicznych, jakimi są: 1. Podniesienie poziomu aktywności zawodowej oraz zdolności do zatrudnienia osób bezrobotnych i biernych zawodowo. 2. Zmniejszenie obszarów wykluczenia społecznego. 3. Poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw do zmian zachodzących w gospodarce. 4. Upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy. 5. Zwiększenie potencjału administracji publicznej w zakresie opracowywania polityk i świadczenia usług wysokiej jakości oraz wzmocnienie mechanizmów partnerstwa. 6. Wzrost spójności terytorialnej. Do celu głównego oraz każdego z celów strategicznych dobrane zostały odpowiednie wskaźniki oddziaływania. Ze względu na fakt, iż żaden z czterech Priorytetów komponentu regionalnego nie przyczynia się bezpośrednio do osiągania celu piątego, nie został on uwzględniony w Analizie. W niniejszym rozdziale poddano ocenie sytuację społeczno-gospodarczą Polski na tle pozostałych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz na poziomie kraju w podziale na województwa. Informacje dotyczące poziomu wskaźników zostały podzielone wg czterech obszarów wsparcia: rynek pracy, integracja społeczna, edukacja i wykształcenie. W ramach każdego z wymienionych obszarów analizie poddano również osiąganie spójności terytorialnej.

1.1 Rynek pracy Według danych na koniec IV kwartału 2009 r. w Polsce osoby pracujące stanowiły 50,4% mieszkańców w wieku 15 lat i więcej o 0,6 p. p. mniej w porównaniu do roku 2008. Również w porównaniu do tego okresu odnotowano spadek (o 0,4 p. p.) udziału osób pozostających poza siłą roboczą, tj. biernych zawodowo, które w 2009 r. stanowiły 44,9% (w 2008 r. 45,3%). Natomiast udział osób bezrobotnych w ogóle ludności kraju w wieku 15 lat i więcej stanowił w 2009 r. 4,7% - wzrost o 1 p. p. Poniżej przedstawiono sytuację w województwach, w odniesieniu do głównych wskaźników obrazujących obszar zatrudnienia i rynku pracy. Poziom zatrudnienia Do jednego z podstawowych mierników rynku pracy zalicza się wskaźnik zatrudnienia, obrazujący odsetek osób pracujących w ogóle mieszkańców w danej grupie wiekowej. Jak przedstawia poniższa mapa, Polska znajduje się w grupie państw o niskim poziomie zatrudnienia. W 2009 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata kształtował się na poziomie 59,3% i był o 5,3 p. p. niższy od średniej dla krajów członkowskich UE-27 (64,6%). Podobnie jak w ubiegłym roku niższy poziom zatrudnienia zanotowano jeszcze w czterech państwach: na Malcie (54,9%), na Węgrzech (55,4%), we Włoszech (57,5%) oraz w Rumunii (58,6%). W porównaniu do roku 2008 r. poziom zatrudnienia w Polsce wzrósł zaledwie o 0,1 p. p. Jednocześnie należy zauważyć, iż Polska znajdowała się grupie trzech państw, w których w 2009 r. odnotowano wzrost wskaźnika zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata w stosunku do roku poprzedniego (poza Polską wzrost zanotowano w Luksemburgu oraz w Niemczech odpowiednio o 1,8 p. p. i 0,2 p. p.). Mapa 1. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata w Europie w 2009 r. (%) 59,3% Źródło: EUROSTAT

Jednym z głównych celów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia na poziomie 60%. Biorąc pod uwagę obecny poziom miernika, założony cel jest osiągalny. Poniższy wykres obrazuje poziom wskaźnika zatrudnienia w poszczególnych regionach w roku 2008 i 2009. Rys. 1. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata wg województw w latach 2008-2009 (%) 66 64 62 60 58 56 61,3 60,9 54 60,6 60,1 59,0 56,9 57,9 58,5 56,8 56,9 52 55,6 56,2 50 48 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE 64,664,8 57,458,0 57,858,0 OPOLSKIE PODKARPACKIE 2008 2009 61,7 61,7 PODLASKIE POMORSKIE 58,758,1 57,5 56,3 ŚLĄSKIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS ŚWIĘTOKRZYSKIE 60,8 59,3 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 55,856,1 WIELKOPOLSKIE 60,160,2 ZACHODNIOPOMORSKIE 54,254,9 Najwyższy poziom zatrudnienia charakteryzował województwo mazowieckie zarówno w 2008 r. (64,6%), jak i w 2009 r. (64,8%). Również w województwie podlaskim odnotowano wysoki poziom miernika (61,7%), który w porównaniu do roku 2008 nie uległ zmianie. Natomiast najniższy poziom zatrudnienia w 2009 r. zanotowano w województwach: zachodniopomorskim (54,9%), warmińsko-mazurskim (56,1%) oraz lubuskim (56,2%). W stosunku do roku 2008 najwyższy wzrost odsetka pracujących zanotowano w województwach kujawsko-pomorskim i śląskim o 1,2 p. p., zaś największy spadek w województwie świętokrzyskim o 1,5 p. p. Należy również podkreślić, iż w przypadku województw: lubelskiego, lubuskiego, łódzkiego, małopolskiego, pomorskiego i świętokrzyskiego poziom miernika w 2009 r. uległ zmniejszeniu w porównaniu do roku 2008, na co mogło wpłynąć pogorszenie sytuacji na rynku pracy w związku ze światowym kryzysem gospodarczym. Analizując poziom wskaźnika w podziale na płeć warto podkreślić, iż zatrudnienie kobiet kształtuje się na znacznie niższym poziomie niż zatrudnienie mężczyzn. W 2009 r. poziom zatrudnienia kobiet wyniósł 52,8% i był niższy w porównaniu do zatrudnienia mężczyzn aż o 13,3 p. p. Niemniej w porównaniu do roku poprzedniego zanotowano spadek dysproporcji o 0,6 p. p. W stosunku do roku 2008 poziom wskaźnika zatrudnienia wzrósł o 0,4 p. p. w przypadku kobiet, natomiast uległ zmniejszeniu o 0,2 p. p. wśród mężczyzn. Analizując poziom zatrudnienia kobiet i mężczyzn, należy podkreślić, iż największe dysproporcje zanotowano w województwie wielkopolskim, gdzie poziom zatrudnienia kobiet jest niższy aż o 18,4 p. p. niż mężczyzn. Natomiast najniższe dysproporcje charakteryzują województwa: świętokrzyskie (9,9%) i lubelskie (10,3%). Również w krajach członkowskich UE-27 obserwuje się dużą dysproporcję pomiędzy poziomem zatrudnienia kobiet i mężczyzn. Niemniej różnica ta jest mniejsza niż w Polsce wg danych na koniec 2009 r. średnio zatrudnienie mężczyzn w krajach UE-27 było wyższe o 12,1 p. p. niż kobiet (w Polsce o 13,3 p. p.). Największe dysproporcje w poziomie zatrudnienia mężczyzn i kobiet zanotowano na Malcie, gdzie zatrudnienie mężczyzn jest o blisko 34 p. p. 7

wyższe niż kobiet. Natomiast na Litwie wskaźnik zatrudnienia kobiet jest wyższy o 1,2 p. p. niż mężczyzn. Jak obrazuje poniższy wykres, Polska znajduje się w grupie państw o niskim poziomie zatrudnienia osób młodych. Wg danych EUROSTAT na koniec 2009 r. poziom zatrudnienia osób w wieku 15-24 lata wyniósł 26,8% (dla UE-27 35,2%) i był niższy o 8,4 p. p. od średniej dla grupy krajów UE-27. Jednocześnie należy zauważyć, iż zaobserwowano spadek miernika dla Polski o 0,5 p. p. w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego. Niższy niż w Polsce poziom zatrudnienia osób młodych zanotowano w dziesięciu państwach członkowskich, przy czym najniższy poziom wskaźnika charakteryzuje Węgry (18,1%). 80 Rys. 2. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-24 UE-27 w 2009 r. (%) 70 63,6 68,0 60 50 40 30 20 10 0 35,2 EU-27 Austria 54,5 25,3 24,8 35,5 26,5 28,9 39,6 31,4 46,2 Belgium Bulgaria Cyprus Czech Republic Denmark Estonia Finland France Germany 22,9 18,1 35,4 21,7 27,7 21,5 26,7 44,1 Greece Hungary Ireland Italy Latvia Lithuania Luxembourg (Grand-Duché) Malta Źródło: Opracowanie własne na podstawie EUROSTAT 38,3 35,3 31,3 26,8 28,0 24,5 22,8 48,4 Netherlands Poland Portugal Romania Slovakia Slovenia Spain Sweden United Kingdom Poniższy wykres obrazuje poziom wskaźnika zatrudnienia w 2009 r. w podziale na podstawowe grupy wiekowe, tj. osoby w wieku 15-24 lata oraz 55-64 lata. 45 40 35 30 25 Rys. 3. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15-24 lata i 55-64 lata wg województw w 2009 r. (%) 20 15 10 26,8 32,3 28,6 34,0 28,4 26,7 21,2 35,7 25,0 29,7 27,6 29,2 24,3 37,3 30,7 37,0 29,7 29,7 19,6 39,0 26,3 31,8 26,5 34,1 27,2 26,6 26,6 32,9 23,9 29,1 32,0 30,3 22,7 30,1 5 0 POLSKA DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE 15-24 55-64 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS 8

Należy zauważyć, iż wskaźnik zatrudnienia osób młodych w wieku 15-24 lata, zaliczanych do grupy osób będących w szczególnie trudnej sytuacji na rynku pracy, w 2009 r. kształtował się na niższym poziomie (26,8%) niż poziom zatrudnienia osób starszych. W porównaniu do roku 2008 zanotowano spadek o 0,6 p. p. co świadczy o pogorszeniu się sytuacji osób młodych na rynku pracy. Jednocześnie na uwagę zasługuje bardzo duże zróżnicowanie regionalne w poziomie zatrudnienia tej grupy. Najwyższy poziom zatrudnienia tej grupy osób charakteryzował Wielkopolskę i Mazowsze (odpowiednio 32% i 30,7%), zaś najniższy Podkarpacie (19,6%) oraz Lubelszczyznę (21,2%). Poziom zatrudnienia mężczyzn w wieku 15-24 lata kształtował się na wyższym poziomie w porównaniu do zatrudnienia kobiet. Wg stanu na koniec 2009 r. stopa zatrudnienia mężczyzn w wieku 15-24 lata wyniosła 30,4% i była wyższa od poziomu zatrudnienia kobiet o 7,2 p.p. W porównaniu do roku poprzedniego dysproporcja uległa nieznacznemu zmniejszeniu o 0,1 p.p. Największą różnicę pomiędzy poziomem zatrudnienia młodych mężczyzn i kobiet zanotowano w województwach: podlaskim (11,2 p.p.), wielkopolskim (11,1 p.p.), świętokrzyskim (10,6 p.p.) oraz łódzkim (10,4 p.p.). Natomiast najniższe dysproporcje zaobserwowano na Śląsku (4,5 p.p.) oraz na Lubelszczyźnie (5,1 p.p.). Jak obrazuje poniższa mapa, Polska należy do krajów o najniższym poziomie zatrudnienia osób starszych. Wg stanu na koniec 2009 r. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata kształtował się na poziomie 32,3% i jedynie w przypadku Malty (28,1%) zanotowano niższą, niż w Polsce, wartość miernika. W porównaniu do roku ubiegłego zaobserwowano wzrost poziomu zatrudnienia w tej grupie wiekowej o 0,7 p.p. Jednocześnie wskaźnik zatrudnienia osób starszych w Polsce był o 13,7 p.p. niższy od średniej dla krajów UE-27 (46%). Mapa 2. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata w Europie w 2009 r. (%) 32,3% Źródło: EUROSTAT 9

Analizując sytuację zatrudnienia wśród osób starszych w wieku 55-64 lata, należy wskazać, iż poziom zatrudnienia tej grupy wiekowej kształtował się na wyższym, niż w przypadku osób młodych, poziomie i na koniec 2009 r. wyniósł 32,3%. Stopa zatrudnienia w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego wzrosła o 0,7 p.p. Najwyższy poziom zatrudnienia osób starszych zanotowano na Podkarpaciu (39%), które jednocześnie charakteryzuje najniższe zatrudnienie osób młodych. Również w Małopolsce oraz na Mazowszu poziom wskaźnika był wyższy od średniej krajowej odpowiednio 37,3% i 37%. Natomiast najniższy poziom zatrudnienia osób po 55. roku życia zaobserwowano w województwie śląskim (26,6%) i kujawsko-pomorskim (26,7%). Dysproporcje między poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet w wieku 55-64 lata sięgają aż 22,4 p.p. i w porównaniu do 2007 r. uległy zmniejszeniu blisko o 1 p.p. W 2009 r. zatrudnienie mężczyzn w tej grupie wiekowej kształtowało się na poziomie 44,3% i w porównaniu do roku poprzedniego wzrosło o 0,3 p.p. Najwyższe w kraju dysproporcje między poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet odnotowano na Opolszczyźnie, gdzie różnica przekroczyła 30 p.p. Równie wysokie dysproporcje charakteryzują Wielkopolskę (27,6 p.p.) i Dolny Śląsk (27 p.p.). Najmniejsze zróżnicowanie zaobserwowano na Podkarpaciu (16,2 p.p.) i w województwie świętokrzyskim (17,4 p.p.). Dla porównania, w krajach UE-27, dysproporcja między poziomem zatrudnienia mężczyzn i kobiet sięga 17 p.p. Poziom bezrobocia W grudniu 2009 r. zharmonizowana stopa bezrobocia 1 w Polsce kształtowała się na poziomie 9,1% i była nieco niższa od średniej dla krajów UE-27 (9,4%). Mapa 3. Zharmonizowana stopa bezrobocia w Europie w 2009 r. (%) 9,1% Źródło: EUROSTAT 1 Zharmonizowana stopa bezrobocia wyrównywana sezonowo obliczana jest jako procentowy udział bezrobotnych w liczbie ludności aktywnej zawodowo w wieku 15-74 lata. Wskaźnik ten jest liczony przez EUROSTAT na podstawie kwartalnego badania siły roboczej (w Polsce - Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności) oraz miesięcznych danych z bezrobocia rejestrowanego. 10

Najniższy poziom zharmonizowanej stopy bezrobocia odnotowano w Holandii (4%), Austrii (4,7%) oraz w Luksemburgu (5,2%). Natomiast najwyższa spośród wszystkich państw członkowskich stopa bezrobocia charakteryzuje Łotwę (19,8%) i Hiszpanię (19%). W 2009 r. stopa bezrobocia wg BAEL (Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności) kształtowała się w Polsce na poziomie 8,2% i była wyższa w porównaniu do roku 2008 r. o 1,1 p.p. Należy zauważyć, iż na wzrost poziomu bezrobocia w kraju miał wpływ światowy kryzys gospodarczo-finansowy, który rozpoczął się pod koniec 2008 r. Obserwowane w Polsce spowolnienie gospodarcze przyczyniło się m.in. do zwolnień grupowych czy likwidacji miejsc pracy. Najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały się województwa: świętokrzyskie (10,9%), kujawsko-pomorskie (10,4%) oraz zachodniopomorskie (10,3%). Natomiast do grupy województw o najniższej stopie bezrobocia należały województwa: pomorskie (6,4%) i śląskie (6,7%). W porównaniu do 2008 r. wzrost stopy bezrobocia zanotowano we wszystkich regionach. Należy podkreślić, iż największy wzrost miernika miał miejsce w województwie opolskim i lubuskim o ponad 3 p.p., zaś najmniejszy na Śląsku o 0,1 p.p. Poniższa mapa obrazuje poziom bezrobocia w 2009 r. w poszczególnych regionach Polski. Mapa 4. Stopa bezrobocia wg BAEL w 2009 r. (%) Pomorskie Zachodniopomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Wielkopolskie Mazowieckie Łódzkie Lubelskie Dolnośląskie Opolskie Świętokrzyskie Stopa bezrobocia wg BAEL w 2009 r. 10,4 do 10,9 10,1 do 10,4 9,8 do 10,1 9,6 do 9,8 8 do 9,6 7,5 do 8 6,7 do 7,5 6 do 6,7 Śląskie Małopolskie Podkarpackie Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS Stopa bezrobocia wśród kobiet kształtowała się na poziomie 8,7% (wobec 8% w 2008 r.). Najwyższy poziom bezrobocia wśród kobiet zanotowano w województwie podkarpackim (11,1%), zaś najniższy w województwach: mazowieckim (6,2%) oraz pomorskim (6,6%). Należy podkreślić, iż w stosunku do roku 2008, wzrost bezrobocia wśród kobiet odnotowano w jedenastu województwach (od 3,3 p.p. w województwie opolskim do 0,2 p.p. w woje- 11

wództwie śląskim), w dwóch regionach na Mazowszu i Pomorzu wystąpił spadek o 0,2 p.p., zaś na Dolnym Śląsku bezrobocie wśród kobiet pozostało bez zmian. Dokonując analizy bezrobocia wg płci warto również zwrócić uwagę na zharmonizowaną stopę bezrobocia, która wg stanu na koniec grudnia 2009 r. w Polsce kształtowała się na poziomie 9,3% wśród kobiet (o 0,1 p.p. wyższa w porównaniu do średniej dla krajów UE-27), zaś wśród mężczyzn 8,9% (tj. mniej o 0,7 p.p. w porównaniu do średniej dla krajów UE-27). Najwyższą stopę bezrobocia wśród kobiet zanotowano w Hiszpanii (19,1%), Łotwie (15,6%) oraz na Słowacji (14,8%), zaś najniższą w Holandii (3,9%) i Austrii (4,3%). Natomiast najwyższy poziom bezrobocia wśród mężczyzn odnotowano na Łotwie (24%), Litwie (20,1%) oraz w Estonii (19,8). Najniższy poziom bezrobocia mężczyzn wystąpił z kolei w Holandii (4,1%), Luksemburgu (4,5%) i Austrii (5%). W 2009 r. stopa bezrobocia w miastach kształtowała się na poziomie 8,3% i była o 0,3 p.p. niższa niż w odniesieniu do wsi. W porównaniu do roku poprzedniego poziom bezrobocia wzrósł zarówno w miastach, jak i na wsi odpowiednio o 1,1 p.p. i 1 p.p. Jeśli chodzi o zróżnicowanie regionalne, największe bezrobocie wśród mieszkańców miast zanotowano w województwie świętokrzyskim (13,4%) i lubelskim (11,6%), zaś najniższe w wśród mieszkańców Pomorza (5,7%) oraz Mazowsza (5,8%). Natomiast wśród bezrobotnych zamieszkałych na wsi najwyższą stopę bezrobocia zaobserwowano w województwie zachodniopomorskim (13,2%), dolnośląskim (10,3%) oraz podkarpackim (10,1%), a najniższą na Podlasiu (4,7%) i Śląsku (5,7%). Analizując strukturę bezrobocia warto zwrócić uwagę na poziom wykształcenia osób rejestrujących się w powiatowych urzędach pracy. Poniższy wykres obrazuje strukturę osób bezrobotnych według poziomu wykształcenia w poszczególnych regionach Polski. Rys. 4. Struktura osób bezrobotnych wg wykształcenia w poszczególnych województwach w 2009 r. (%) 100% 90% 80% 28,8% 31,9% 33,4% 24,8% 31,6% 32,4% 21,3% 28,6% 32,4% 22,5% 29,2% 29,6% 28,0% 22,8% 34,7% 25,6% 35,7% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 9,4% 22,1% 10,8% 28,9% 8,3% 21,2% 9,4% 29,2% 6,3% 19,0% 9,9% 31,4% 12,8% 24,4% 13,0% 25,0% 7,0% 21,3% 9,4% 30,7% 9,2% 20,7% 11,6% 26,0% 11,0% 25,3% 12,4% 30,0% 10,7% 22,0% 11,4% 27,3% 7,9% 20,3% 9,9% 29,6% 10,2% 25,5% 10,3% 31,5% 11,0% 23,0% 11,9% 24,9% 8,0% 20,3% 11,6% 30,6% 10,8% 23,4% 9,5% 28,2% 11,7% 24,7% 11,3% 29,5% 6,7% 19,4% 10,2% 29,0% 9,6% 23,0% 10,0% 31,8% 7,1% 18,3% 10,5% 28,4% POLSKA DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE wyższe policealne, średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS 12

Według stanu na koniec 2009 r. w ogóle bezrobotnych największy odsetek osób posiadało wykształcenie zasadnicze zawodowe (29,8%) oraz gimnazjalne lub niższe (28,8%), zaś najmniej bezrobotnych było z wykształceniem wyższym (9,4% ogółu bezrobotnych). Największy udział osób bezrobotnych z wykształceniem zasadniczym zawodowym wystąpił w województwie wielkopolskim (31,8%), podkarpackim (31,5%) i kujawsko-pomorskim (31,4%), zaś najniższy na Podlasiu (24,9%) i Lubelszczyźnie (25%). Natomiast największy udział osób zarejestrowanych jako bezrobotne z wykształceniem gimnazjalnym i niższym zanotowano w województwie zachodniopomorskim (35,7%) i warmińsko-mazurskim (34,7%), a najmniejszy w Małopolsce (21,3%), na Podkarpaciu (22,5%) oraz w województwie świętokrzyskim (22,8%). Niemniej w porównaniu do roku poprzedniego największy wzrost liczby bezrobotnych zanotowano wśród osób z wykształceniem wyższym wzrost aż o 42,8% w stosunku do 2008 r. Wzrost liczby bezrobotnych z tej grupy odnotowano we wszystkich regionach, przy czym najwyższy w województwie pomorskim i wielkopolskim odpowiednio o 63% i 60,5%, zaś najniższy w województwie świętokrzyskim (21%). Zaobserwowane zjawisko może świadczyć m.in. o niedopasowaniu zasobów pracy do potrzeb gospodarki. W celu analizy sytuacji na polskim rynku pracy warto również przyjrzeć się stopie bezrobocia rejestrowanego, mierzonej jako stosunek liczby osób zarejestrowanych jako bezrobotne w powiatowych urzędach pracy do ogólnej liczby ludności aktywnej zawodowo, którą obrazuje poniższy wykres. Rys. 5. Stopa bezrobocia rejestrowanego wg województw w 2009 r. (%) 25 20 20,2 15 10 11,9 9,0 9,1 9,2 9,7 11,6 12,0 12,5 12,6 12,6 12,8 14,7 15,5 15,8 15,9 16,5 5 0 POLSKA MAZOWIECKIE WIELKOPOLSKIE ŚLĄSKIE MAŁOPOLSKIE ŁÓDZKIE POMORSKIE DOLNOŚLĄSKIE PODLASKIE OPOLSKIE LUBELSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE PODKARPACKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBUSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS Wg danych GUS na koniec 2009 r. stopa bezrobocia rejestrowanego w kraju kształtowała się na poziomie 11,9%, co stanowi wzrost o 2,4 p.p. w porównaniu do roku poprzedniego. Wzrost miernika odnotowano we wszystkich regionach Polski, w tym najwyższy na Pomorzu aż o 3,6 p.p. Natomiast województwo świętokrzyskie charakteryzował najniższy wzrost stopy bezrobocia (zaledwie o 1 p.p.). W województwie warmińsko-mazurskim stopa bezrobocia była blisko dwukrotnie wyższa od średniej krajowej i kształtowała się na poziomie ponad 20%. Do województw o najniższym poziomie bezrobocia należy zaliczyć województwa: mazowieckie (9%), wielkopolskie (9,1%) oraz śląskie (9,2%). 13

Poniższa mapa obrazuje zróżnicowanie wewnątrzregionalne bezrobocia rejestrowanego wg stanu na koniec 2009 r. Mapa 5. Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2009 r. wg powiatów (%) Pomorskie Zachodniopomorskie Warmińsko-Mazurskie Warmiñsko-Mazurskie Podlaskie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Wielkopolskie Mazowieckie Łódzkie ódzkie Lubelskie Dolnośląskie Dolnoœl¹skie Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2009 r. 31,5 do 34,4 28,3 do 31,5 25,1 do 28,3 22 do 25,1 18,8 do 22 15,6 do 18,8 12,4 do 15,6 9,2 do 12,4 6 do 9,2 2,9 do 6 Opolskie Śląskie Œl¹skie Świętokrzyskie Œwiêtokrzyskie Małopolskie Ma³opolskie Podkarpackie Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR, GUS Najwyższy poziom bezrobocia zanotowano w powiecie szydłowieckim województwa mazowieckiego (34,4%). Równie wysoki poziom bezrobocia odnotowano w aż trzech powiatach województwa warmińsko-mazurskiego, gdzie stopa bezrobocia przekracza 30% (powiaty: bartoszycki 33,7%, braniewski 31,9% i piski 31,2%) oraz w powiecie łobeskim w województwie zachodniopomorskim (30,3%). Najniższy poziom bezrobocia rejestrowanego zanotowano w Warszawie (2,9%), Poznaniu (3,2%) i Katowicach (3,3%). Należy również zauważyć, iż na obszarze województw: zachodniopomorskiego i warmińsko-mazurskiego zaobserwowano największą liczbę powiatów o wysokiej stopie bezrobocia (najciemniejsze obszary na powyższej mapie). Należy również wskazać na bardzo duże zróżnicowanie wewnątrzeregionalne w poszczególnych województwach. Analizując powyższą mapę łatwo zauważyć, iż największe zróżnicowanie charakteryzuje województwo mazowieckie, które jednocześnie jest największym zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności regionem Polski. Najniższy poziom bezrobocia zanotowano w Warszawie i przyległych powiatach, zaś im dalej od miasta stołecznego, tym poziom bezrobocia wzrasta. Tym samym w województwie mazowieckim wystąpiła największa, wynosząca 31,5 p.p., różnica pomiędzy najwyższym a najniższym poziomem stopy bezrobocia. 14

1.2 Integracja społeczna Działania na rzecz zmniejszenia zjawiska wykluczenia społecznego oraz poprawy dostępu do rynku pracy osób zagrożonych wykluczeniem i znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy realizowane są w PO KL na poziomie krajowym w Priorytecie I Zatrudnienie i integracja społeczna oraz na poziomie regionalnym w Priorytecie VII Promocja integracji społecznej, jak również w Priorytecie VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich. Zagrożenie ubóstwem Na poziomie celu głównego PO KL Wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej w obszarze integracji społecznej określono wskaźnik dotyczący zagrożenia ubóstwem relatywnym (po transferach socjalnych) 2. Z punktu widzenia celów Programu należy podkreślić, iż w porównaniu do stanu wyjściowego (2005 r.: 21%, kobiety 20%, mężczyźni 21%) sytuacja w kraju uległa znacznej poprawie. W 2008 r. zagrożenie ubóstwem po transferach socjalnych w Polsce kształtowało się na poziomie 17% ogółem oraz w podziale na płeć. Średnia wartość miernika dla krajów UE 27 ogółem oraz dla kobiet wynosiła 17%, natomiast dla mężczyzn 16%. Niemniej należy wskazać, iż Polska nadal pozostaje w grupie krajów o wysokim poziomie relatywnego ubóstwa. W stosunku do roku poprzedniego, wskaźnik w 2008 r. pozostał na niezmienionym poziomie. Warto jednak podkreślić, iż w 2007 r. gdy w państwach UE 27 wartość wskaźnika zagrożenia ubóstwem wzrosła (z 16% do 17%), w Polsce spadła (z 19% do 17%). Jednocześnie, patrząc na rozkład wartości wskaźnika w poszczególnych województwach w Polsce w 2008 r., warto podkreślić znaczne zróżnicowanie regionalne. Najniższy poziom zagrożenia ubóstwem relatywnym (po transferach socjalnych) charakteryzuje Mazowsze (12%), zaś najwyższy dotyczy woj. lubelskiego (28%). W 7 regionach wartość miernika jest wyższa od średniej dla kraju: łódzkie, podlaskie, lubuskie, warmińsko mazurskie, świętokrzyskie, podkarpackie, lubelskie. Mapa 6. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po transferach socjalnych w 2008 r. (%) Źródło: EUROSTAT 2 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym po transferach socjalnych - mierzony jako udział osób, których dochód ekwiwalentny do dyspozycji jest niższy od granicy ubóstwa ustalonej na poziomie 60% mediany ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji w danym kraju. 15

Przyjrzyjmy się wskaźnikom zagrożenia ubóstwem na poziomie regionalnym w oparciu o dane za 2009 rok. Poniżej przedstawiono poziom zagrożenia ubóstwem poszczególnych województw według 3 granic ubóstwa: ustawowa, relatywna, minimum egzystencji. Niezależnie od przyjętej definicji (granicy ubóstwa), w najkorzystniejszej sytuacji znajduje się Opolszczyzna. Poniżej minimum egzystencji żyje 2,9% mieszkańców województwa (Polska 5,7%), poniżej relatywnej granicy ubóstwa 11,9% (Polska 17,3%), a poniżej ustawowej granicy 5% (Polska 8,3%). Mapa 7. Wskaźniki zagrożenia ubóstwem według województw w 2009 r. (%) 23,1 do 27,1 (9) 18,4 do 23,1 (12) 17 do 18,4 (11) 15,9 do 17 (0) 11,1 do 15,9 (18) 18 Zachodniopomorskie 15.6% Lubuskie 13.8% Dolnośląskie 17% Odsetek osób w gospod. domow ych poniŝej relatyw nej granicy ubóstw a (%) Pomorskie Kujawsko-Pomorskie 18.4% Wielkopolskie 19.1% 17.6% Opolskie 11.9% Łódzkie 13.4% Śląskie Warmińsko-Mazurskie 14.2% Małopolskie Mazowieckie Świętokrzyskie 17.5% 20.5% 12.4% 25.7% Podlaskie 23.3% Lubelskie 26% Podkarpackie 21.4% poniŝej minimum egzystencji (%) poniŝej ustaw ow ej granic y ubóstw a (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR Negatywnie wyróżnia się województwo świętokrzyskie i lubelskie. Na Lubelszczyźnie aż 26% mieszkańców żyje poniżej relatywnej granicy ubóstwa. Z kolei województwo świętokrzyskie charakteryzuje najwyższy w kraju odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji (10,6%) oraz poniżej ustawowej granicy ubóstwa (13,7%). Niekorzystna sytuacja w odniesieniu do zagrożenia ubóstwem dotyczy również województwa kujawskopomorskiego, pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, wielkopolskiego i podlaskiego. Na wykresie poniżej przedstawiono zmiany w poziomie ubóstwa, jakie wystąpiły w stosunku do 2008 r. We wszystkich województwach w 2008 r. spadł odsetek osób żyjących poniżej ustawowej granicy ubóstwa (w latach 2006 2009 obowiązywały takie same kwoty progowe). Największe zmiany odnotowano w województwie kujawsko-pomorskim, warmińskomazurskim i świętokrzyskim, zaś najmniejsze w województwie lubuskim. Natomiast zdecydowanie odmiennie przedstawia się sytuacja w odniesieniu do dwóch pozostałych granic ubóstwa. W większości województw zwiększył się odsetek osób żyjących poniżej minimum egzystencji. Tylko w czterech regionach wartość miernika zmniejszyła się (łódzkie, warmińsko mazurskie, świętokrzyskie, kujawsko-pomorskie). W przypadku zagrożenia ubóstwem relatywnym warto wskazać, iż w połowie regionów wskaźnik wzrósł, a w połowie zmniejszył się (na poziomie kraju spadek o 0,3 p.p.). Najbardziej zwiększył się odsetek osób zagrożonych 16

ubóstwem relatywnym na Lubelszczyźnie, zaś województwo kujawsko-pomorskie wyróżnia największy spadek wskaźnika. 3 Rys. 6. Zmiana wartości wskaźników zagrożenia ubóstwem w latach 2008 2009 (p. p.) 2 1 0-1 -2-3 Polska Łódzkie Mazowieckie Małopolskie Śląskie Lubelskie Podkarpackie Podlaskie Świętokrzyskie Lubuskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dolnośląskie Opolskie Pomorskie Kujawskopomorskie Warmińskomazurskie -4-5 -6-7 minimum egzystencji relatywna granica ubóstwa ustawowa granica ubóstwa Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR Jednym z celów PO KL w obszarze wykluczenia społecznego jest zmniejszenie obciążenia instytucji pomocy społecznej, liczonego liczbą klientów pomocy społecznej przypadających na 1 pracownika socjalnego - do 180 osób (wartość bazowa 295). W 2009 r. w Polsce na 1 pracownika socjalnego przypadało 193 klientów pomocy społecznej. W stosunku do roku poprzedniego widać wyraźną korzystną zmianę obciążenia instytucji pomocy społecznej o 11 klientów na pracownika. Warto w tym miejscu podkreślić, iż co prawda na poziomie kraju wartość miernika nadal jest wyższa od wartości docelowej (o 10 osób), niemniej w 5 województwach obciążenie IPS kształtuje się na poziomie poniżej 180 osób. Najmniejsza liczba klientów na 1 pracownika socjalnego występuje w województwie śląskim, następnie w małopolskim, dolnośląskim, opolskim oraz łódzkim. Natomiast największe obciążenie pracowników socjalnych występuje w województwie warmińsko-mazurskim, podkarpackim i świętokrzyskim. 17

Mapa 8. Wskaźnik obciążenia instytucji pomocy społecznej - liczba klientów przypadających na jednego pracownika socjalnego w 2009 r. Po morskie Zacho dniop omo rskie 209 202 Warmiń sko-mazurskie 258 Pod laskie Kujawsko-Pomorskie 226 233 Lu buskie 241 Wielkop olskie 192 Łó dzkie Mazo wieckie 192 W s k aź nik ob c iąŝ en ia IP S 24 5 do 25 8 (9) 22 6 do 24 5 (9) 20 3 do 22 6 (6) 19 2 do 20 3 (9) 17 5 do 19 2 (6) 12 4 do 17 5 (9) Dolno śląskie 163 Op olskie 175 176 Lubelskie 203 Święt okrzyskie 245 Śląskie 124 Małopolskie Podkarpackie 162 247 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z DAE MPiPS Przyjrzyjmy się również obszarowi pomocy społecznej w kontekście osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej w odniesieniu do liczby ludności. Na poniższym wykresie zaprezentowano liczbę osób korzystających z pomocy społecznej przypadającą na 1 tys. mieszkańców. Mapa 9. Liczba osób, którym przyznano decyzją świadczenie (w ramach zadań zleconych i własnych bez względu na rodzaj formę, liczbę i źródło finansowania) na 1 tys. ludności wg województw w 2009 r. Liczba osób korzystających z ps na 1 tys. ludności 77 do 95 (6) 68 do 77 (12) 56 do 68 (12) 48 do 56 (6) 40 do 48 (12) Zachodniopomorskie 68 Lubuskie 77 Dolnośląskie 49 48 Pomorskie 42 60 Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Opolskie 78 Łódzkie 40 56 Śląskie Warmińsko-Mazurskie 45 70 94 47 Świętokrzyskie Małopolskie Mazowieckie Podlaskie 70 66 Lubelskie 60 Podkarpackie Źródło: Opracowanie i obliczenia własne na podstawie Sprawozdania rocznego z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach za styczeń-grudzień 2009 r., Departament Pomocy i Integracji Społecznej, MPiPS oraz BDR GUS 18

W 2009 r. na poziomie kraju ze świadczeń pomocy społecznej skorzystało przeciętnie 56 osób na 1 tys. mieszkańców, co oznacza zmniejszenie wskaźnika o 1 osobę w stosunku do 2008 r. Niekorzystna sytuacja w porównaniu do poziomu kraju występuje aż w 10 województwach. Najwyższa wartość miernika, podobnie jak w roku poprzednim, charakteryzuje woj. warmińsko-mazurskie (94). Również podobnie jak w 2008 r., najmniej osób skorzystało ze świadczeń pomocy społecznej na Śląsku (40). Stosunkowo niski poziom wskaźnika charakteryzuje również województwo opolskie (42), małopolskie (45) oraz mazowieckie (47). Jak wspomniano powyżej, w porównaniu do 2008 r. przeciętna liczba osób korzystających ze świadczeń pomocy społecznej na 1 tys. ludności zmniejszyła się o 1 osobę. Największy spadek dotyczy województwa świętokrzyskiego (o blisko 5 osób). Jednak nie we wszystkich województwach odnotowano spadek wartości wskaźnika. W czterech województwach wystąpił wzrost liczby osób korzystających ze świadczeń, w tym najwyższy na Podlasiu (blisko 2 osoby) a następnie w woj. opolskim (o 1,2 osoby), warmińsko-mazurskim (o 1 osobę) i w pomorskim (o 0,1 osoby). W Wielkopolsce sytuacja pozostała bez zmian. W ramach celu 2 dotyczącego zmniejszenia obszarów wykluczenia społecznego monitorowany jest wskaźnik mierzący odsetek osób w wieku 18-59 lat, które żyją w gospodarstwach domowych bez osób pracujących. W 2009 r. wartość miernika w Polsce wynosiła 10,2% (cel na 2013 r. to 9,8%) i była wyższa od średniej dla UE o 0,1 p.p. Warto jednak podkreślić, iż w stosunku do 2008 r. odsetek osób w wieku 18-59 lat żyjących w gospodarstwach domowych, w których żadna osoba dorosła nie pracuje w Polsce wzrósł zaledwie o 0,1 p.p., natomiast średnia dla UE wzrosła o 0,9 p.p. Wskaźnik zmniejszył sie tylko w Luksemburgu (o 0,6 p.p.). Zarówno w Polsce, jak i w pozostałych krajach członkowskich, wartość miernika jest wyższa w przypadku kobiet niż mężczyzn. W Polsce w 2009 r. w gospodarstwach bez osób pracujących żyło 11,6% (cel - 10,8%) kobiet, natomiast w UE 27 było to 10,9%. W stosunku do 2008 r. wskaźnik dla kobiet w Polsce zwiększył się o 0,1 p.p, natomiast w UE 27 o 0,8 p.p. Jak wspomniano powyżej, sytuacja mężczyzn jest korzystniejsza wartość miernika w Polsce wyniosła 8,8% (wzrost o 0,1 p.p. w stosunku do 2008 r.), natomiast średnia dla UE 27 to 9,2% (wzrost o 1 p.p.). Warto podkreślić, iż na poziomie kraju w odniesieniu do mężczyzn osiągnięto już wartość docelową (8,8%). 19

Mapa 10. Odsetek osób w wieku 18-59 lat, które żyją w gospodarstwach domowych, w których żadna osoba dorosła nie pracuje w 2009 r. Źródło: EUROSTAT Spójrzmy jak kształtuje się analizowany wskaźnik na poziomie województw. Najmniej korzystna sytuacja występuje w województwie zachodniopomorskim oraz warmińsko mazurskim. Również wysoką wartość miernika odnotowano w regionie kujawsko-pomorskim. Najniższy odsetek osób żyjących w gospodarstwach domowych bez osób pracujących występuje w Wielkopolsce oraz na Mazowszu. Warto podkreślić, iż w 5 województwach wartość miernika w stosunku do roku poprzedniego zmniejszyła się (zachodniopomorskie, śląskie, wielkopolskie, podlaskie, warmińsko-mazurskie). Jednocześnie należy wskazać, iż w regionie małopolskim, mazowieckiem, podkarpackim, podlaskim i wielkopolskim osiągnięto zakładany poziom (9,8%). Mapa 11. Odsetek osób w gospodarstwach domowych bez osób pracujących w 2009 r. 13,9 Lubuskie 11,8 Odsetek osób w gospod. domowych bez osób pracujacych 12,3 do 13,9 (9) 11,7 do 12,3 (9) 10,7 do 11,7 (12) 9,2 do 10,7 (6) 7,4 do 9,2 (12) Zachodniopomorskie Dolnośląskie 11,8 Pomorskie 11,7 10 Kujawsko-Pomorskie 12,3 Wielkopolskie 7,4 Opolskie Łódzkie 11,6 10,7 Śląskie Warmińsko-Mazurskie 8,2 13,5 Mazowieckie 10,9 7,6 Świętokrzyskie Podlaskie 9,2 9 Lubelskie 10,9 Podkarpackie Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR 20

Bezrobocie długookresowe Do osób znajdujących się w trudnej sytuacji na rynku pracy niewątpliwie należy zaliczyć osoby długotrwale bezrobotne. Na poniższej mapie przedstawiono udział osób pozostających bez zatrudnienia powyżej 12 miesięcy w populacji osób aktywnych zawodowo w 2009 r. Według danych EUROSTAT stopa bezrobocia długookresowego w Polsce wynosiła 2,5% (kobiety 2,9%, mężczyźni 2,2%) i była niższa od średniej dla krajów UE 27 o 0,5 p.p. Większy dystans dzieli Polskę od średniej dla krajów UE w przypadku bezrobocia mężczyzn (0,7 p.p.) niż w odniesieniu wartości miernika dla kobiet (0,2 p.p.). W stosunku do 2008 r. zjawisko bezrobocia długookresowego w Polsce nieznacznie się zwiększyło (o 0,1 p.p.), podczas gdy na poziomie UE 27 odnotowano większy wzrost (o 0,4 p.p.). Najwyższy poziom bezrobocia długookresowego odnotowano na Słowacji (6,5%), zaś najniższy w Danii (0,5%). Należy podkreślić, iż o korzystnym położeniu Polski w stosunku do UE 27 pod względem analizowanego miernika możemy mówić dopiero od dwóch lat. Mapa 12. Stopa bezrobocia długookresowego w 2009 r. (%) Źródło: EUROSTAT Na podstawie danych z BAEL można przeanalizować stopę bezrobocia długookresowego liczoną jako udział osób długotrwale bezrobotnych w ogóle osób aktywnych zawodowo (wykres poniżej). W 2009 r. wartość miernika dla kraju pozostała na poziomie z 2008 r. i wynosiła 2,1%. W odniesieniu do celów Programu (zmniejszenie stopy bezrobocia długookresowego do poziomu 3%) sytuacja w tym obszarze przedstawia się korzystnie. Niemniej warto podkreślić, iż w poszczególnych województwach poziom bezrobocia długookresowego wahał się od 0,9% w województwie pomorskim do 3,5% w świętokrzyskim. Regionalnie zróżnicowana jest również zmiana stopy bezrobocia długookresowego w stosunku do 2008 r. (jak wspomniano powyżej wartość na poziomie kraju pozostała bez zmian). Największy wzrost wartości miernika wystąpił w województwie świętokrzyskim, lubelskim oraz lubuskim. Natomiast poprawa sytuacji w omawianym obszarze najbardziej widoczna jest w regionie łódzkim, kujawsko-pomorskim oraz podkarpackim. 21

Rys. 7. Stopa bezrobocia długookresowego według województw w 2009 r. (BAEL) 4,0% 3,5% 3,0% 2,5% 2,0% 1,5% 1,0% 0,5% 0,0% ŁÓDZKIE 2,0% MAZOWIECKIE REGIONY 1,2% MAŁOPOLSKIE 2,6% ŚLĄSKIE 1,7% LUBELSKIE 3,0% PODKARPACKIE POLSKA 1,7% PODLASKIE 2,4% ŚWIĘTOKRZYSKIE 3,5% LUBUSKIE 2,0% WIELKOPOLSKIE 2,5% ZACHODNIOPOMORSKIE 3,1% DOLNOŚLĄSKIE 2,1% 2,1% 1,6% 2,4% OPOLSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE 0,9% POMORSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE 2,4% Źródło: Opracowanie i obliczenia własne na podstawie BDR (BAEL) Warto przyjrzeć się również zjawisku długiego pozostawania bez zatrudnienia na rynku pracy w kontekście danych urzędów pracy. Bezrobocie długookresowe rozumiane jako udział osób długotrwale bezrobotnych 3 w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych w Polsce w 2009 r. kształtowało się na poziomie 26%. Mapa 13. Udział osób długotrwale bezrobotnych w ogólnej liczbie zarejestrowanych bezrobotnych w 2009 r. (%) Pomorskie 18.5% Warmińsko-Mazurskie Zachodniopomorskie 26.1% 22% Podlaskie Kujawsko-Pomorskie 27.8% 28.6% Udział długotrwale bezrobotnych w ogóle zarejestrowanych bezrobotnych 30,8 do 33,6 (12) 27,8 do 30,8 (6) 23 do 27,8 (12) 21,3 do 23 (6) 18,5 do 21,3 (12) Wielkopolskie Lubuskie Mazowieckie 19.7% 21.3% 30.8% Łódzkie 24.7% Lubelskie Dolnośląskie 31.8% 23% Świętokrzyskie Opolskie 31.7% 20.2% Śląskie 20% Małopolskie Podkarpackie 26.7% 33.6% Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR 3 Wg definicji zawartej w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Długotrwale bezrobotnym jest osoba pozostająca w rejestrach urzędów pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego w miejscu pracy 22

Należy zwrócić uwagę na znaczne regionalne zróżnicowanie długotrwałego bezrobocia. Sytuacja na rynku pracy pod tym względem najmniej korzystnie przedstawia się w województwie podkarpackim (34%) oraz lubelskim (32%), świętokrzyskim (32%) i mazowieckim (31%). Z kolei w najmniejszym stopniu bezrobocie długookresowe dotyczy Pomorza (19%) oraz Wielkopolski, Śląska i Opolszczyzny (po 20%). Warto podkreślić, iż w stosunku do roku poprzedniego wartość miernika na poziomie kraju znacząco się zmniejszyła (o 8 p.p.). Niemniej podkreślenia wymaga fakt, iż tempo zachodzących zmian charakteryzuje się zróżnicowaniem międzyregionalnym. Największy spadek udziału osób długotrwale bezrobotnych w populacji zarejestrowanych bezrobotnych wystąpił w woj. świętokrzyskim, na Pomorzu, Śląsku i Mazowszu. Z kolei na przeciwnym biegunie znajduje się województwo podlaskie i warmińsko-mazurskie. Podsumowując warto podkreślić, iż zauważalne są pozytywne tendencje na rynku pracy w zakresie bezrobocia długookresowego. Niemniej, nadal potrzebne są intensywne działania zmierzające do zmniejszenia obszaru wykluczenia społecznego w kontekście osób długotrwale bezrobotnych. Uwagi wymaga również regionalne zróżnicowanie tego zjawiska. Celem zaprezentowania poziomu bezrobocia długookresowego powyżej przedstawiono dane bazujące na różnych metodologiach wyliczania wskaźnika. Jednak można wskazać województwa charakteryzujące się niekorzystną sytuacją w omawianym zakresie zarówno w kontekście danych BAEL, jaki i urzędów pracy. Do regionów o najwyższym poziomie bezrobocia długookresowego należy zaliczyć woj. małopolskie, lubelskie, podlaskie, świętokrzyskie, kujawskopomorskie i warmińsko-mazurskie. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych Jednym z mierników 2. celu strategicznego PO KL jest wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 15-64 lata, który do końca realizacji Programu powinien osiągnąć poziom 23%. W 2009 r. zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce wynosiło 20% (wzrost o 0,4 p.p.). Niemniej, na poziomie regionów występuje duże zróżnicowanie. Najwyższy odsetek zatrudnionych osób niepełnosprawnych dotyczy Podkarpacia (30,1%), natomiast najniższy województwa zachodniopomorskiego (12,2%). Jednocześnie warto podkreślić, iż w 4 województwach osiągnięto cel określony w Programie (podkarpackie, świętokrzyskie, podlaskie, lubuskie). W stosunku do 2008 r. zatrudnienie osób niepełnosprawnych w Polsce zwiększyło się o 0,4 p.p. Jednak w aż 9 województwach poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych zmniejszył się (dolnośląskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, warmińsko-mazurskie, łódzkie, lubelskie, mazowieckie, świętokrzyskie). Wyraźnie widać potrzebę kontynuowania działań na rzecz aktywizacji osób niepełnosprawnych. Szczególnie intensywnie należy podejść do przedmiotowej kwestii w regionach, gdzie występuje obniżenie poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Niepokojący jest również fakt, iż w stosunku do roku poprzedniego, zwiększyły się dysproporcje międzyregionalne dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych. 23

Mapa 14. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w 2009 r. (%) oraz zmiana wartości wskaźnika w stosunku do 2008 r. (p.p.) Zachodniopomorskie 12,2-1,4 Lubuskie 23 0,5-1,3 Pomorskie 1,2 Kujawsko-Pomorskie -0,7 Łódzkie Warmińsko-Mazurskie -0,6 Mazowieckie -0,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDR Podlaskie 24,1 1,1 Lubelskie Dolnośląskie -0,5 21,2 19,8 Świętokrzyskie Opolskie -0,3 24,7-1,5 20,8 Śląskie -0,2 1,7 20,2 Małopolskie Podkarpackie Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych 5 19,7 30,1 23 do 30,1 (12) 0,4 3,6 20,8 do 23 (6) 19,7 do 20,8 (12) 18,8 do 19,7 (6) 12,2 do 18,8 (12) 19,3 18,8 17,8 20,6 15 17,2 24

1.3 Adaptacyjność pracowników i przedsiębiorstw Kształcenie ustawiczne Odsetek osób w wieku 25-64 lata, które uczą się lub dokształcają w Polsce należy do najniższych w Unii Europejskiej. W 2008 r. średnia wartość tego miernika dla wszystkich państw członkowskich (UE 27) wyniosła 9,5%, w porównaniu z 4,7% w kraju. Niższy odsetek odnotowano jedynie w Bułgarii (1,4%), Rumunii (1,5%), Grecji (2,9%), na Węgrzech (3,1%) i Słowacji (3,3%). Na mapie poniżej przedstawiono poziom wskaźnika w poszczególnych krajach UE. Mapa 15. Odsetek osób w wieku 25-64 lata uczących się i dokształcających w ogólnej liczbie ludności w tym wieku (%) w krajach UE-27 w 2008 r. 4,7% Źródło: EUROSTAT W okresie 2004-2009 odsetek osób w wieku 25-64 lata uczących się i dokształcających w Polsce podlegał wahaniom w przedziale 4,7%-5,1%, osiągając najwyższy poziom w 2007 r., a od 2008 r. kształtuje się na poziomie 4,7%. Niski poziom wskaźnika oraz skala jego wahań w ostatnich latach wskazują na brak istotnego oddziaływania interwencji ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego na upowszechnienie kształcenia ustawicznego. Można postawić tezę, iż środki EFS częściowo zastąpiły fundusze przedsiębiorstw i osób pracujących, przewidziane na podnoszenie kwalifikacji pozwalając jednocześnie na przeznaczenie tych środków na inne cele. W obecnej sytuacji docelową wartość tego wskaźnika kontekstowego określoną w PO KL oraz Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia na poziomie 10% należałoby uznać za zbyt wysoką. Na uwagę zasługuje również niski poziom uczestnictwa w kształceniu ustawicznym w formach szkolnych, realizowanym w projektach w Priorytecie IX PO KL. Do końca 2009 r. zaledwie 5,7 tys. osób uczestniczyło w kształceniu ustawicznym w formach szkolnych, co stanowi zaledwie 4% docelowej wartości tego miernika oraz obejmuje jedynie 0,03% populacji osób w wieku 25-64 lat.

Należy podkreślić, że niskie uczestnictwo w uczeniu się przez całe życie może okazać się barierą rozwojową Polski w dłuższej perspektywie czasowej. Inwestowanie w kwalifikacje zwiększa szanse pracowników na utrzymanie zatrudnienia i znalezienie nowej pracy oraz może przyczyniać się do ograniczenia bezrobocia strukturalnego wynikającego z niedopasowania zasobów pracy do potrzeb przedsiębiorstw. Wysoki udział osób kształcących się i dokształcających w systemie formalnym i pozaformalnym sprzyja podniesieniu konkurencyjności przedsiębiorstw oraz lepszemu dostosowaniu zdolności pracowników do zmiennych warunków gospodarki. Niski poziom wskaźnika w Polsce wiąże się z relatywnie niskim wykształceniem osób dorosłych oraz niskim udziałem w kształceniu ustawicznym osób starszych. Jak wskazują dane dotyczące wykształcenia ludności, im wyższe wykształcenie posiada dana osoba tym wykazuje większe zainteresowanie dokształcaniem się. Pośrednim potwierdzeniem tej tezy jest korelacja między odsetkiem osób z wykształceniem wyższym wg województw a udziałem osób uczestniczących w kształceniu ustawicznym, która wyniosła 0,67 (średnia korelacja dodatnia). Jednocześnie, jak wskazuje EUROSTAT 4, Polska, obok Węgier i Grecji, charakteryzuje się największymi różnicami w poziomie uczestnictwa w kształceniu i szkoleniach między osobami młodymi (25-34 lata) a osobami starszymi (55-64 lata). Niski udział osób starszych w kształceniu ustawicznym wynika przede wszystkim z niskiej aktywności zawodowej tej grupy, ponieważ większość działań w zakresie ustawicznego kształcenia pozaformalnego wiąże się z zatrudnieniem. Jak wynika z badania EUROSTAT Adult Education Survey, blisko 40% wszystkich działań związanych z świadczeniem edukacji pozaformalnej podejmują pracodawcy. Zgodnie z wynikami tego badania, aż 90% działań szkoleniowych w Polsce jest finansowanych (w całości lub częściowo) ze środków pracodawcy. Z uwagi na niski poziom uczestnictwa w uczeniu się przez całe życie w całym kraju warto spojrzeć również na zróżnicowanie międzyregionalne. Na mapie poniżej przedstawiono wartość wskaźnika w przekroju wojewódzkim. 4 Dane za 2007 r. na podstawie: EUROSTAT, Statistics in focus: Population and social conditions, 44/2009, Boateng S. K. 26

Mapa 16. Odsetek osób w wieku 25-64 lat uczących się i dokształcających w ogólnej liczbie ludności w tym wieku wg województw w 2009 r. (%) 5.3% Zachodniopomorskie 5.4% Pomorskie 3.8% Kujawsko-Pomorskie 4.4% Warmińsko-Mazurskie 4% Podlaskie 3.3% Lubuskie 5.1% 3.7% Wielkopolskie 4.9% Dolnośląskie Kształcenie ustawiczne osób w wieku 25-64 lata (%) Opolskie 7,3 do 7,3 (3) 4,9 do 7,3 (15) 4,09 do 4,9 (12) 3,7 do 4,09 (12) 3 do 3,7 (6) 3.9% Łódzkie 4.2% Śląskie 7.3% Mazowieckie 4.2% Świętokrzyskie 4.1% 3% 5.3% Lubelskie Małopolskie Podkarpackie Źródło: opracowanie na podstawie BDR GUS Jak pokazano na mapie, Polska charakteryzuje się dość dużym zróżnicowaniem poziomu upowszechnienia kształcenia ustawicznego. Odsetek osób w wieku 25-64 lata uczących się lub dokształcających kształtował się w przedziale od 3% do 7,3%. Najmniejszy odsetek uczestniczących w edukacji przez całe życie odnotowano na Podkarpaciu (3%), w województwie lubuskim (3,3%) oraz w Wielkopolsce (3,7%). Najwyższy poziom tego wskaźnika odnotowano na Mazowszu, gdzie odsetek kształcących się wyniósł 7,3%. Powyżej średniej dla Polski (4,7%) znalazło się jeszcze pięć regionów, tj. województwa: pomorskie, lubelskie, zachodniopomorskie, dolnośląskie i opolskie. Warto podkreślić, iż w Priorytecie VIII PO KL Regionalne kadry gospodarki realizowane są projekty oferujące możliwość udziału w szkoleniach osobom pracującym. Do końca 2009 r. udział w takich projektach zakończyło 72,8 tys. osób (tj. 36% docelowej wartości), z czego 13,5 tys. to osoby po 50. roku życia (ok. 34% docelowej wartości). Najwięcej osób zakończyło udział w projektach w województwie wielkopolskim (13,8 tys. osób) oraz świętokrzyskim (12,1 tys. osób). Projekty skierowane do pracowników realizowane są również w Priorytecie II Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw, gdzie dotychczas udział w szkoleniach zakończyło 56 tys. osób, w tym 8,3 tys. osób w wieku 50 lat i więcej. W porównaniu z 2008 r. odsetek uczestniczących w edukacji ustawicznej wzrósł w 8 województwach, w największym stopniu w województwie pomorskim (o 0,9 p.p.) i łódzkim (o 0,8 p.p.). Najwyższy spadek tego odsetka zaobserwowano na Podlasiu i w województwie lubuskim (o 0,7 p.p.). Obserwując poziom tego wskaźnika na przestrzeni ostatnich 5 lat, trudno zidentyfikować jakiekolwiek istotne tendencje, poza zauważalnym spadkiem w 2008 r. na poziomie kraju i większości regionów. 27