mgr inż. Anna Dzikowska

POLITECHNIKA WROCŁAWSKA WYDZIAŁ ARCHITEKTURY mgr inż. Anna Dzikowska AUTOREFERAT PRACY DOKTORSKIEJ Przekształcenia struktury krajobrazu w rejonie Parku Narodowego Ujście Warty Promotorki Dr hab. inż. arch. Alina Drapella-Hermansdorfer, prof. nadzw. Dr hab. Alicja Krzemińska RECENZENCI DR HAB. INŻ. ARCH. ROBERT MASZTALSKI, PROF. NADZW. PWR DR HAB. WIESŁAWA ŻYSZKOWSKA PROF. UW

Park Narodowy Ujście Warty wraz z terenami przyległymi jest wyjątkowym obszarem, gdzie krajobraz w znacznym stopniu został ukształtowany przez człowieka. Wilgotne lasy przekształcono w rozległe otwarte przestrzenie podmokłych łąk, które obecnie stanowią enklawę siedlisk ptasich. Współcześnie obszar poprzecinany jest gęstą siecią kanałów i rowów melioracyjnych. To bogactwo form przyrodniczych stanowi główną przyczynę objęcia tego terenu obszarowymi formami ochrony. Utworzono tu m.in. park narodowy, park krajobrazowy oraz obszary Natura 2000, a różne strefy ochrony nakładają i przenikają się wzajemnie. Jest to jedyny w Polsce park narodowy, gdzie ochroną objęto wielkoobszarowy krajobraz kulturowy. Czynne działania ochronne prowadzone na tym terenie mają na celu utrzymanie tego stanu, ochronę obrazu działań człowieka. Obecnie trwają prace związane z przygotowaniem planu ochrony dla tego obszaru, a kluczowym elementem badań jest określenie presji. Opracowanie zintegrowanego planu ochrony, umożliwiłoby właściwe gospodarowanie tą niezwykle cenną przestrzenią. Wyjątkowość i specyfika rejonu Parku Narodowego Ujście Warty były główną inspiracją do podjęcia rozważań dotyczących kształtowania i możliwości gospodarowania krajobrazem na obszarach chronionych oraz w ich strefach buforowych. Celem badań było określenie i skonstruowanie modeli przekształceń struktury krajobrazu w rejonie Parku Narodowego Ujście Warty oraz identyfikacja czynników powodujących ich transformacje w trzech interwałach czasowych. Tezę pracy sformułowano następująco: Przekształcenia struktury krajobrazu determinowane są przez zmiany typów pokrycia terenu (użytkowania) oraz rodzaj i siłę występujących presji. Część badawczą oparto na analizach terenu położonego na wschodnim pograniczu Parku Narodowego Ujście Warty. Ze względów praktycznych wyznaczono prostokąt o wymiarach 12 km na 18 km, który podzielono na sześć poligonów (kwadratów o boku równym 6 km). Podział ten umożliwił zastosowanie metody porównawczej dla poszczególnych poligonów i przedstawienie przemian, zachodzących na obszarach objętych różnymi formami ochrony oraz w ich strefach buforowych. Analizy przeprowadzono w trzech przedziałach czasowych, obejmujących: lata trzydzieste XX wieku, lata osiemdziesiąte XX wieku oraz początek XXI wieku. Wybór etapów uwarunkowany był dostępnością materiałów kartograficznych, stanowiących podstawowe źródło informacji. BIBLIOTEKA MAP I DANYCH ILOŚCIOWYCH ANALIZA ZMIAN POKRYCIA TERENU ANALIZA ZWIĄZKÓW I MOCY POWIĄZAŃ ELEMENTÓW KRAJOBRAZU ANALIZA TYPÓW ZMIAN POWIERZCHNIOWYCH I KSZTAŁTÓW PJK ANALIZA STOPNIA SYNANTROPIZACJI KRAJOBRAZU ANALIZA PRESJI KIERUNKI ZMIAN DOMINUJĄCYCH TYPÓW POKRYCIA TERENU RELACJE DOMINUJĄCYCH KLAS POKRYCIA TERENU Z WYSTĘPUJĄCYMI TYPAMI GLEB OCENA ZRÓŻNICOWANIA STRUKTURY KRAJOBRAZU IDENTYFIKACJA CZYNNIKÓW PRESJI I ICH SIŁY MODEL PRZEKSZTAŁCEŃ STRUKTURY KRAJOBRAZU Ryc. 1. Schemat przeprowadzonych analiz (oprac. własne) Przyjęta metoda badawcza obejmowała analizy układu przestrzennego oraz danych ilościowych, opisujących stan i zmiany krajobrazu. Badania składają się z ośmiu etapów (Ryc. 1.). Na podstawie utworzonej biblioteki podstawowych jednostek krajobrazowych 2

wykonano: analizę zmian pokrycia terenu, analizę związków i mocy powiązań elementów krajobrazu, analizę typów, zmian powierzchniowych i kształtów podstawowych jednostek krajobrazowych, analizę stopnia synantropizacji krajobrazu, analizę charakteru i wielkości presji. Podsumowaniem szczegółowych analiz sporządzonych dla sześciu poligonów badawczych w trzech etapach czasowych jest ocena zróżnicowania struktury krajobrazu, która prowadzi do określenia rozwiązań modelowych przekształceń krajobrazu i wyznaczenia scenariuszy potencjalnych zmian krajobrazu. Pierwszy etap analiz kartograficznych i ilościowych polegał na sporządzeniu analizy zmian pokrycia terenu. Interpretacja wyników polegała również na wyodrębnieniu typów pokrycia terenu, mających największe znaczenie w przemianach użytkowania gruntów. Synteza zawiera zestawienie i opis przekształceń najbardziej ekspansywnych klas, a poszczególnym poligonom badawczym przypisano cechy charakterystyczne. Analizę związków i mocy powiązań elementów krajobrazu wykonano na podstawie wskaźnika mocy powiązań (Richling 1976). Obliczenie siły powiązania między elementami podstawowych jednostek krajobrazowych (typem pokrycia terenu i typem gleb), umożliwiło określenie poziomu organizacji struktury krajobrazu na poziomie poszczególnych poligonów. Analizę typów, zmian powierzchniowych i kształtów podstawowych jednostek krajobrazowych przeprowadzono w oparciu o jedenaście wybranych wskaźników krajobrazowych 1. Kryterium wyboru wskaźników krajobrazowych oparto na założeniu, że muszą reprezentować zróżnicowanie: różnorodności typów, wielkości/rozmiaru i kształtu wydzieleń, aby przedstawić w sposób kompleksowy charakterystykę podstawowych jednostek. Natomiast analizę stopnia synantropizacji krajobrazu wykonano w oparciu o cztery wskaźniki krajobrazowe 2 ilustrujące zmiany układu krajobrazowego i stopnień synantropizacji. Presja w niniejszej pracy została określona, jako siła oddziałująca pośrednio lub bezpośrednio na krajobraz. Analizę presji wykonano w oparciu o zmodyfikowaną Macierz Leopolda, gdzie zdefiniowano poszczególne czynniki mogące stanowić potencjalne źródła procesów (zjawiska i/lub obiekty) warunkujące wielkość i komasację presji na badanym obszarze (w obrębie każdego transeptu). W badaniach wzięto pod uwagę te grupy procesów i zjawisk, które są ściśle związane ze specyfiką obszaru badań i odgrywają istotną rolę w kształtowaniu krajobrazu na tym terenie. Wyróżniono cztery grupy czynników: czynniki barier, czynnik turystyczny, czynniki ekologiczno-przyrodnicze i czynniki hydrogeniczne. Przeprowadzone szczegółowe analizy z wykorzystaniem wskaźników krajobrazowych pozwoliły na dokonanie oceny zmian struktury krajobrazu oraz wyróżnienie cech jednostek krajobrazowych odpowiedzialnych za te przekształcenia. Uogólniając zmiany zachodzące w sześciu badanych poligonach można wyróżnić dwa typy przekształceń. Zachodni pas poligonów badawczych (I, II i III) charakteryzuje się dążeniem do upraszczania struktury krajobrazu. Zmniejszenie różnorodności związane jest ze spadkiem 1 Siedem wskaźników rozmiaru i gęstości płatów: liczbę płatów (NP Number of Patches), liczbę (różnorodność) klas (PR Patch Richness), całkowitą powierzchnię klasy (CA Class Area), średnią powierzchnię płatu (MPS Mean Patch Size), medianę powierzchni płatu (MEDPS Median Patch Size), odchylenie standardowe powierzchni płatu (PSSD Patch Size Standard Deviation), współczynnik zmienności powierzchni płatu (PSCOV Patch Size Coefficient of Variation), jeden wskaźnik granic: gęstość granic (ED Edge Density) i trzy wskaźniki kształtu: średni wskaźnik kształtu płatu ważony przez powierzchnię (AWMSI Area-Weighted Mean Shape Index), średni wskaźnik kształtu (MSI Mean Shape Index), średni stosunek obwodu do powierzchni płatu (MPAR Mean Perimeter-Area Ratio). 2 Średni wymiar fraktalny płatów (MPFD Mean Patch Fractal Dimension), wskaźnik różnorodności powierzchniowej Shannona (SHDI Shannon s Diversity Index), wskaźnik równomierności powierzchniowej Shannona (SHEI Shannon s Evenness Index) oraz wskaźnik synantropizacji krajobrazu (WSK). 3

różnorodności jednostek krajobrazowych, uproszczeniem ich kształtów oraz układu przestrzennego. Natomiast wzrost wskaźnika synantropizacji związany jest z działaniem presji negatywnych oraz zmniejszaniem się powierzchni zajmowanych przez tereny podmokłe i tereny podmokłe z zaroślami. Natomiast w pasie poligonów wschodnich (IV, V i VI) struktura krajobrazu uległa najpierw uproszczeniu, a następnie odnotowano wzrost jej zróżnicowania. Przemiany te związane są przede wszystkim z utrzymaniem lub rozwinięciem różnorodności wydzieleń, ich kształtów oraz korzystnymi wartościami wskaźników opisujących rozmiar jednostek krajobrazowych. Wynika to z większej równowagi presji oddziaływujących na te obszary. Rozwój gospodarczy i procesy związane z ochroną obszarów cennych przyrodniczo uzupełniają się wzajemnie, poprzez wzbogacanie i rozwój struktury krajobrazu. Etapem końcowym pracy było wyznaczenie potencjalnych scenariuszy zmian krajobrazu uwarunkowanych działaniem określonych czynników presji, na podstawie opracowanych modeli przekształceń struktury. CZYNNIKI BARIER CZYNNIKI EKOLOGICZNO- -PRZYRODNICZE CZYNNIKI HYDROGENICZNE CZYNNIK TURYSTYCZNY INTENSYWNE WYKORZYSTANIE ISTNIEJĄCYCH TPT (MODEL A1) DEGRADACJA PRZESTRZENI (MODEL A1, A2) ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ GOSPODARCZY (MODEL A1, A2) NOWE TPT NOWE ELEMENTY W KRAJOBRAZIE ANTROPOGENICZNE (MODEL A2, C, D) NATURALNE (MODEL B, C) PODNOSZENIE WALORÓW KULTUROWYCH (MODEL A1, A2, C, D) PODNOSZENIE WALORÓW PRZYRODNICZYCH (MODEL B, C) ZMIANY KSZTAŁTU PJK GENERALIZACJA FORMY (MODEL A1, A2, D) ROZWINIĘCIE FORMY (MODEL B, C) UPRASZCZANIE PRZEBIEGU GRANIC PJK (MODEL A1, A2, C, D,) ZMIANY ROZMIARU/WIELKOŚCI PJK SCALANIE (MODEL A1, B, C) FRAGMENTACJA (MODEL A2, B, C, D) PROCES UPRASZCZANIA STRUKTURY KRAJOBRAZU (MODEL A1, A2) PROCES WZBOGACANIA STRUKTURY KRAJOBRAZU (MODEL B, C, D) OZNACZENIA NA SCHEMACIE: KIERUNEK ZMIAN POTENCJALNY KIERUNEK ZMIAN ODDZIAŁYWANIE PRESJI NEGATYWNEJ ODDZIAŁYWANIE PRESJI POZYTYWNEJ Ryc. 2. Cykl przemian elementów struktury krajobrazu uwarunkowany występującymi czynnikami presji (oprac. własne) Wyróżnione, charakterystyczne dla analizowanego obszaru czynniki presji mogą powodować niejednorodne zmiany typów pokrycia terenu, a ich rodzaj i typ presji wpływa na kierunek przekształceń struktury krajobrazu. Jak wynika z przeprowadzonych badań, występujące układy krajobrazowe odznaczają się zróżnicowanym stopniem organizacji 4

i odpornością na działanie presji. Ponadto czynniki te mogą oddziaływać z różną siłą w zależności od charakteru źródła presji. Istnieje zatem wiele rozwiązań, kierunków przekształceń modelu struktury krajobrazu. Ilość rozwiązań zależy od liczby oraz wielkości siły występujących czynników. Schemat zamieszczony na Ryc. 2. przedstawia cykl przemian struktury krajobrazu uwarunkowany oddziaływaniem poszczególnych presji. Zmiany stanu modelu krajobrazowego wynikające z poszczególnych etapów lub pełnego cyklu przekształceń oznaczono kolorem żółtym (strzałka wynikowa) dla presji pozytywnych, a czerwonym (strzałka wynikowa) dla presji negatywnych. Opisany poniżej model przekształceń krajobrazu na badanym obszarze uwzględnia proces zmian wywołany poprzez oddziaływanie jednego czynnika presji (Ryc. 3). Czynniki barier stanowią źródło dwóch kierunków przekształceń. Pierwszy z nich (Ryc. 3 MODEL A1) polega na intensywnym wykorzystaniu istniejącego układu przejawia się głównie w redukcji lub utrzymaniu różnorodności typów podstawowych jednostek krajobrazowych. Jednocześnie następuje scalanie poszczególnych wydzieleń oraz uogólnienie przebiegu ich granic, co powoduje generalizację elementów struktury krajobrazu, wykształcanie dominujących pod względem jednorodnego użytkowania jednostek oraz uproszczenie ich kształtu. Drugi kierunek przekształceń (Ryc. 3 MODEL A2) związany jest z wprowadzaniem nowych elementów struktury krajobrazu o pochodzeniu antropogenicznym. Są to m.in.: obszary zabudowane o funkcji przemysłowej, usługowej lub mieszkaniowej, sady, czy też zieleń urządzona. Potencjalnie zmiany te mogą inicjować fragmentację podstawowych jednostek krajobrazowych, powstawanie nienaturalnych podziałów przestrzeni oraz uogólnienie przebiegu granic wydzieleń. Następstwem tych kierunków przekształceń (Ryc. 3 MODEL A1 i A2) jest uproszczenie struktury krajobrazu. Jednocześnie nowe typy pokrycia terenu pochodzenia antropogenicznego w zależności od funkcji i formy mogą powodować pośrednią lub bezpośrednią degradację przestrzeni, albo prowadzić do lokalnego zrównoważonego rozwoju gospodarczego i wzbogacania walorów kulturowych (Ryc. 2 i Ryc. 3). Oddziaływanie czynników ekologiczno-przyrodniczych związane jest z dwoma równorzędnymi/wymiennymi procesami (Ryc. 3 MODEL B). Pierwszy z nich to wykształcanie się naturalnych typów pokrycia terenu (np. zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych lub niewielkich terenów podmokłych). Następstwem jest zwiększenie różnorodności typów występujących jednostek krajobrazowych, które charakteryzują się niewielką powierzchnią i zróżnicowaną formą. Drugi przejawia się w sukcesji i ewolucji istniejącej roślinności np. przyczynia się do rozwoju przestrzennego lub przeobrażania zadrzewień i zakrzaczeń w kompleksy leśne, czy też zarastania zbiorników wodnych lub terenów podmokłych. Ten kierunek przemian powoduje zwiększanie powierzchni jednostek o wysokim stopniu organizacji i spójności oraz wzrost zróżnicowania przebiegu ich granic. Czynniki ekologiczno-przyrodnicze są najbardziej wrażliwym rodzajem presji. Natomiast siła ewolucji i sukcesji naturalnych elementów struktury krajobrazu związana jest wielkością czynników ograniczających procesy ekologiczne oraz panującymi warunkami wodnymi. Następstwem oddziaływania czynników ekologicznoprzyrodniczych jest podnoszenie walorów przyrodniczych obszaru oraz powolny jednostajny proces wzbogacania struktury krajobrazu (Ryc. 2 i Ryc. 3). Proces oddziaływania czynników hydrogenicznych polega na wprowadzaniu do struktury krajobrazu form antropogenicznych, związanych z regulacją stosunków wodnych (urządzenia, obiekty i elementy hydrotechniczne) oraz/lub z naturalnymi zmianami uwilgotnienia, czy też lokalnymi podtopieniami obszaru (Ryc. 3 MODEL C). Elementy pochodzenia 5

antropogenicznego najczęściej charakteryzują się niewielką powierzchnią i prowadzą do fragmentacji istniejących jednostek oraz uogólnienia ich kształtu i przebiegu granic. Natomiast przekształcenia o pochodzeniu naturalnym związane ze zmianami stosunków wodnych wywołują procesy scalania małych jednostek, co prowadzi do mniejszych podziałów przestrzeni (w porównaniu do oddziaływania czynników ekologiczno-przyrodniczych). Jednocześnie są to wyróżnienia o zróżnicowanym kształcie. Należy podkreślić, iż przemiany te charakteryzują się znaczną dynamiką. Jednocześnie są to czynniki wspomagające, stymulujące procesy presji ekologiczno-przyrodniczej. Następstwem przekształceń inicjowanych przez czynniki hydrogeniczne może być wzbogacenie walorów kulturowych i/lub przyrodniczych oraz wzrost zróżnicowania struktury krajobrazu (Ryc. 2 i Ryc. 3). Ryc. 3. Scenariusze przekształceń krajobrazu (oprac. własne) Oddziaływanie czynników turystycznych wiąże się z przekształceniami, które wynikają z wprowadzania antropogenicznych elementów (Ryc. 3 MODEL D). Mogą one przyczyniać się do zwiększenia atrakcyjności krajobrazu jak i zwiększenia możliwości użytkowania 6

turystycznego terenu. Powstają tu obszary o zabudowane o funkcji usługowej m.in.: obiekty gastronomiczne, baza noclegowa i specjalistyczne ośrodki wypoczynkowe. Obiekty towarzyszące, podnoszące atrakcyjność terenu związane są również z wyeksponowaniem lokalnego folkloru i specyfiki gospodarczej regionu. Elementy te charakteryzują się różną powierzchnią w zależności od typu i funkcji. Cechują się zwartą formą, czego konsekwencją jest uogólnienie przebiegu granic całego układu krajobrazowego. Wynikiem oddziaływania tego czynnika jest wzbogacenie walorów kulturowych obszaru oraz wzrost zróżnicowania struktury krajobrazu (Ryc. 2 i Ryc. 3). Metoda porównawcza poligonów umożliwiła wyłonienie tendencji zmian areałów poszczególnych typów pokrycia terenu. Do najbardziej dynamicznych i najważniejszych należy zaliczyć zmiany występujące w obrębie łąk, terenów podmokłych oraz lasów. Zmiany te związane są specyfiką użytkowania obszaru, przekształceniami warunków wodnych (osuszanie i regulacja stosunków wodnych), zmianami gospodarczymi i rozwojem miejscowości oraz objęciem tego terenu formami ochrony. Wszystkie te procesy miały wpływ na rozwój, zmiany i kierunki przekształceń zachodzące w krajobrazie. Procentowy udział typów pokrycia terenu uzależniony jest głównie od występujących warunków glebowych. Wykonana analiza związków i mocy powiązań wykazała, że klasy użytkowania o dominującym typie, tworzą relacje stabilne lub wzrastające, co świadczy o ich wzrastającej roli w kształtowaniu struktury krajobrazu. Natomiast typ pokrycia: tereny podmokłe i tereny podmokłe z zaroślami, pomimo znacznie zmniejszających się areałów, utrzymują kombinacje mocne lub przeciętne, co pozwala na względną stabilizację tego typu pokrycia terenu głównie w bliskim sąsiedztwie koryta rzecznego. Obszar badań w przeszłości był intensywnie wykorzystywany gospodarczo. Przeprowadzone badania wskazują, że współcześnie jest to teren o przeciętnym lub niskim stopniu przekształcenia. Stąd można wnioskować, że wprowadzenie form ochrony wpływa, na jakość występujących typów pokrycia terenu. Poligon badawczy I i IV charakteryzuje się mozaiką łąk, terenów rolniczych i lasów. W poligonie I wzrastające presje barier liniowych i powierzchniowych spowodowały zmniejszenie się różnorodności jednostek krajobrazowych i ich kształtów. Natomiast w poligonie IV odnotowano proporcjonalny podział dominujących typów pokrycia terenu, a wzrastające działanie presji pozytywnych przyczyniło się do stabilizacji układu krajobrazowego i rozwoju jego heterogeniczności. Cechą wspólną poligonu II i V jest wyraźna dominacja tylko dwóch klas użytkowania terenów rolniczych i łąk. W poligonie II ze względu na wprowadzenie form ochrony, działania ochronne oraz prowadzenie ukierunkowanej, kontrolowanej gospodarki, nastąpiło zmniejszenie różnorodności typów i kształtów jednostek krajobrazowych. Natomiast w poligonie V ze względu na większe oddziaływanie presji, możliwości prowadzenia bardziej swobodnej gospodarki i kształtowania przestrzeni, nastąpiły dynamiczne zmiany związane z wprowadzaniem nowych elementów krajobrazu lub naturalną sukcesją. Dominacja powierzchniowa lasów stanowi element łączący poligon III i VI. W poligonie III kompleksy leśne powiększyły swój areał, ponadto stanowią trwały, wyraźny szkielet i ramę dla pozostałych elementów krajobrazu, co wpływa pozytywnie na stabilizację układu przestrzennego pozostałych jednostek. Natomiast wzrost presji negatywnych (barier liniowych i powierzchniowych) spowodował spadek różnorodności typów wydzieleń. W poligonie VI pomimo dominacji powierzchniowej lasów, większe znaczenie mają procesy zmian pozostałych 7

klas użytkowania. Zanik terenów podmokłych i wzrost areału łąk spowodował zmniejszenie różnorodności krajobrazowej i uproszczenie kształtów jednostek przestrzennych. Struktura krajobrazu w transekcie I, II i III uległa uproszczeniu. Natomiast struktura krajobrazu w strefie wschodniej (poligon IV, V, VI) wykazuje tendencje regresywno- -progresywne (drugi etap analiz wykazał uproszczenie, a trzeci wzbogacenie). Przyczyną może być zmiana uwarunkowań gospodarowania przestrzenią. Powołanie na tym terenie obszarów chronionych (m.in. Park Narodowy i Park Krajobrazowy Ujście Warty oraz Specjalny Obszar Ochrony i Obszar Specjalnej Ochrony Ujście Warty) wzmocniło znaczenie kierunku rozwoju uwzględniającego w szczególny sposób dobro zasobów przyrodniczych. Wpływy te szczególnie widoczne są w pasie zachodnim ze względu na większy procent obszarów podlegających ochronie. Zmiany wartości wykorzystanych wskaźników krajobrazowych w analizowanych poligonach wskazują na dwa typy przemian krajobrazu. W pasie zachodnim (poligon I, II, III) widoczny jest wyraźny kierunek kształtowania się jednorodnej struktury krajobrazu. Największy wpływ miały tu czynniki ekologiczno-przyrodnicze oraz sprzyjające warunki wodne. Natomiast w pasie wschodnim (poligon IV, V, VI) struktura krajobrazu w drugim etapie badań uległa uproszczeniu (w porównaniu do danych z pierwszego etapu analiz), a w trzecim wzbogaceniu. Ten kierunek przekształceń uwarunkowany jest oddziaływaniem czynników barier i wzrastającą siłą czynników ekologiczno-przyrodniczych. Zastosowana metoda badawcza pozwala na ocenę zmian krajobrazu w oparciu o wyróżnione jednostki i występujące presje. Ponadto umożliwia szczegółowe opisywanie zmian wyróżnionych jednostek. Zmodyfikowana Macierz Leopolda, którą zastosowano jako narzędzie do oceny oddziaływania siły presji, pozwala na weryfikację czynników zachodzących przemian krajobrazowych. Narzędzie to może mieć praktyczne zastosowanie przy sporządzaniu wytycznych do planów ochrony parków narodowych i krajobrazowych, rezerwatów oraz obszarów Natura 2000, które obejmują m.in. określenie istniejących i potencjalnych zagrożeń zewnętrznych i wewnętrznych. Stopień przydatności, możliwości jej zastosowania zostanie dopiero zweryfikowany. Wyniki, wnioski nie pozwalają na sformułowanie jednoznacznych wytycznych określających co można zrobić, żeby zapobiec powstawaniu negatywnych skutków w kształtowaniu przestrzeni. Pozwala ona na określenie potencjalnych kierunków przekształceń, następstw działania jednego, pojedynczego czynnika przemian. Modelowanie zmian krajobrazu, gdzie zostało zidentyfikowanych kilka presji, czynników zmian nasuwa zbyt dużo rozwiązań do opisania w koncepcyjny sposób. Należałoby posłużyć się narzędziem, programem komputerowym, który po wprowadzeniu różnych czynników, ich siły i potencjalnych skutków oddziaływania, pozwoli na wyłonienie zmian powstających przy jednoczesnym działaniu kilku presji. Wykonane badania potwierdziły istotną rolę kompleksowych analiz ilościowych i przestrzennych w procesie wyznaczania (wskazanie) modeli kierunków przekształceń struktury krajobrazu w funkcji czasu. Wskazują jednocześnie na konieczność dalszych interdyscyplinarnych badań w celu uogólnienia modeli, które potencjalnie mogłyby znaleźć zastosowanie w pracach aplikacyjnych. 8