[skrót opinii złożonej w GIS, oryginał znajduje się w siedzibie FM GROUP World] OPINIA dotycząca oceny wartości odżywczej i bezpieczeństwa zdrowotnego kawy z dodatkiem przeciwutleniaczy o nazwie handlowej ANTIOXIDANT. Przedmiot opinii kawa mielona z dodatkiem witaminy E, cynku, ekstraktu z green mate oraz ekstraktu z jagód acai. Przeznaczenie: dla osób dorosłych, jako środek spożywczy pomagający w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym. Sposób przygotowania: W celu przygotowania jednej porcji naparu (150 ml) należy odmierzoną porcję kawy (proszku) (10 g) zalać wodą o temperaturze 95-96 º C. Warunki spożycia: Nie należy spożywać więcej niż dwie porcje naparu dziennie. Producent FM GROUP World Artur Trawiński spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Sp. k. 51-129 Wrocław, ul. Żmigrodzka 247 Charakterystyka produktu Przedstawiona do zaopiniowania kawa z dodatkiem witaminy E, cynku oraz ekstraktu z green mate (z niefermentowanych liści rośliny Ilex paraguareinsis) i ekstraktu z jagód acai, o nazwie handlowej ANTIOXIDANT zawiera w składzie: naturalną kawę mieloną [96,7%], ekstrakt z green mate Ilex paraguareinsis (1.5%), ekstrakt z owoców acai Euterpe oleracea Mart. (1.0%), jednowodny siarczan cynku (źródło cynku), witaminę E i przeciwutleniacz: kwas askorbinowy. Zgodnie z deklaracją producenta oraz w oparciu o wyniki badań przeprowadzone dla gotowego wyrobu i przedstawione specyfikacje jakościowe dla poszczególnych surowców stwierdzono, że opiniowana kawa spełnia krajowe i UE wymagania w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego i może być wprowadzone na rynek polski i UE jako kawa stanowiąca znaczące źródło witaminy E oraz cynku, przy spożyciu 1 porcji naparu dziennie [porcja odpowiada 150 ml przygotowanym z 10 g produktu], pomagająca w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym.

Do kawy dodano dobrze rozpoznane składniki, to jest witaminę E (octan DL-alfa-tokoferylu), w przeciętnej ilości odpowiadającej 1.8 mg w 150 ml naparu [15% ZDS], jak również jednowodny siarczan cynku będący źródłem cynku, w ilości odpowiadającej 1.5 mg cynku w 150 ml porcji naparu, co stanowi 15% dziennego zapotrzebowania na ten składnik. Dodatkowo w kawie obecne są ekstrakty roślinne: z green mate standaryzowany na taninę [3.54 g/100 g ekstraktu] oraz z owoców acai, standaryzowany na cyjanidynę [218 mg/100 g ekstraktu]. Ekstrakty dodano do kawy w ilości, odpowiednio 0.15 g i 0.1 g w porcji naparu, jako dodatkowe źródło składników antyoksydacyjnych. Zarówno mate, jak i owoce acai są surowcami od lat wykorzystywanymi w żywieniu, mate w postaci naparów, owoce acai, jako surowiec do produkcji napojów, czy składnik barwiący żywności [60]. Nadmierne stężenie wolnych rodników i ich nierodnikowych pochodnych, powstających zarówno w procesach biochemicznych (oddychanie, procesy zapalne), jak i na skutek czynników zewnętrznych (nieprawidłowa dieta, palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, zanieczyszczenia środowiskowe i przemysłowe, działanie promieniowania jonizującego), powoduje uszkodzenia DNA, białek i lipidów organizmu doprowadzając do uszkodzenia struktury błony i organelli komórkowych [9, 19]. W organizmie, działanie wolnych rodników równoważone jest poprzez antyoksydacyjny układ ochronny hamujący oksydację cząsteczek i powodujący przekształcenie się rodników w nieaktywne pochodne, co uniemożliwia inicjację reakcji utleniania, skutkujących uszkodzeniem komórek, a także pozwala na naprawę powstałych uszkodzeń. Usuwanie wolnych rodników w ustroju może odbywać się poprzez działanie systemu nieenzymatycznego, jak również enzymatycznego. System nieenzymatyczny tworzą substancje ochronne, które przekazują wolnym rodnikom swoje elektrony, przechodząc w postać utlenioną, która charakteryzuje się małą reaktywnością i tym samym uniemożliwiają utlenianie innych składników. Związki te określamy mianem zmiataczy wolnych rodników. Reagują one z wolnymi rodnikami, zabezpieczając komórki przed reakcjami wolnorodnikowymi. Należy do nich między innymi witamina E. System enzymatyczny ochrony organizmu przed wolnymi rodnikami tworzą wyspecjalizowane enzymy, które neutralizują wolne rodniki, jak również zapobiegają ich powstawaniu. Cynk jest składnikiem najważniejszego układu enzymatycznego biorącego udział w tych procesach dysmutazy ponadtlenkowej [63]. Witamina E to przeciwutleniacz o charakterze hydrofobowym, który wbudowuje się w strukturę błon komórkowych, chroniąc je przed uszkodzeniami oksydacyjnymi.

Antyoksydacyjne właściwości witaminy E polegają głównie na usuwaniu wtórnych rodników, produktów peroksydacji lipidów. Produkty reakcji witaminy E z rodnikami nadtlenków lipidów to mniej reaktywne rodniki tokoferylowe. Te wolnorodnikowe pochodne witaminy E wpływają na proces utleniania lipidów, reagując z rodnikiem nadtlenowym lub z rodnikiem tokoferylowym [24, 57]. Witamina E pełni ważną rolę w licznych procesach zachodzących w organizmie. Zapobiega utlenianiu witaminy A i nienasyconych kwasów tłuszczowych, chroni lipoproteiny o niskiej gęstości (LDL) przed oksydacją, pobudza system immunologiczny oraz bierze udział w naprawie uszkodzonych błon biologicznych. Uczestniczy także w procesach odtruwania, przez aktywowanie układu enzymatycznego oddychania tkankowego. Obniżenie jej zawartości w błonach biologicznych, np. w erytrocytach przyczynia się do nasilenia procesów peroksydacji lipidów oraz wzrostu przepuszczalności błon. Niedobory witaminy E przyspieszają starzenie ustroju i zwiększają ryzyko występowania chorób degeneracyjnych [32, 38, 57]. Działanie antyoksydacyjne witaminy E znalazło potwierdzenie w opinii EFSA [13], która stwierdziła, że występuje związek pomiędzy spożyciem witaminy E, działającej jako przeciwutleniacz przerywający łańcuch reakcji oksydacyjnych i zapobiegający peroksydacji lipidów, a ochroną DNA, białek i lipidów przed uszkodzeniem oksydacyjnym. Odpowiedni zapis dopuszczający stosowanie oświadczenia zdrowotnego witamina E pomaga w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym znajduje się w Rozporządzeniu Komisji (UE) nr 432/2012 ustanawiającym wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych [47]. Cynk jest częścią antyoksydacyjnego systemu organizmu oraz regulatorem i katalizatorem wielu enzymów. Bierze udział w metabolizmie kwasów nukleinowych, w biosyntezie RNA i DNA oraz biosyntezie białek, uczestniczy w ekspresji genów i wywiera wpływ na strukturę i funkcjonowanie błon komórkowych. Cynk wykazuje działanie przeciwutleniające i hamuje utlenianie nienasyconych kwasów tłuszczowych. Może też wiązać grupy tiolowe w białkach, co czyni je bardziej odpornymi na utlenianie. Wypierając łatwo ulegające reakcjom redoks metale, takie jak żelazo i miedź, zarówno z białek, jak i lipidów, może hamować, indukowane obecnością tych metali, tworzenie rodników hydroksylowych, a dzięki temu działać ochronnie na organella komórkowe. Cynk indukuje ekspresję metalotioneliny i zwiększa aktywność katalazy, dzięki czemu działa jako zmiatacz wolnych rodników. Cynk jest także kofaktorem dysmutazy nadtlenkowej (Zn-SOD), usuwającej wolne rodniki z cytoplazmy komórek [15, 41].

Działanie antyoksydacyjne cynku znalazło potwierdzenie w opinii EFSA [12], która stwierdziła, że występuje związek pomiędzy spożyciem cynku, a ochroną DNA, białek i lipidów przed uszkodzeniem oksydacyjnym. Odpowiedni zapis dopuszczający stosowanie oświadczenia zdrowotnego cynk pomaga w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym znajduje się w Rozporządzeniu Komisji (UE) nr 432/2012 ustanawiającym wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych [47]. Znaczącą rolę w systemie obronnym ustroju przed wolnymi rodnikami odgrywają także zawarte w roślinach polifenole. Liczne badania wykazują wysoką korelację pomiędzy spożyciem żywności i napojów bogatych w te związki, a prewencją chorób niezakaźnych [1, 53]. Działanie antyoksydacyjne polifenoli wynika z ich zdolności do hamowania reakcji peroksydacji lipidów na skutek chelatowania redoks aktywnych metali uczestniczących w tym procesie oraz z umiejętności wygaszania reakcji wolnorodnikowych na skutek reagowania z innymi wolnymi rodnikami. Najnowsze badania wskazują również na aktywizujące działanie polifenoli wobec enzymów antyoksydacyjnych [18, 42]. Naturalna kawa jest źródłem polifenoli, wśród których najważniejsze to kwas chlorogenowy, neochlorogenowy i kryptochlorogenowy [29, 30]. Potencjał antyoksydacyjny opiniowanej kawy został dodatkowo wzmocniony poprzez obecność ekstraktów z green mate [Ilex paraguareinsis] oraz owoców acai [Euterpe oleracea Mart.]. Dodany do kawy ekstrakt z green mate, niefermentowanych liści rośliny Ilex paraguareinsis jest bogatym źródłem fitoskładników, w tym związków o charakterze antyoksydacyjnym. W literaturze mate uznawana jest za jedno z najlepszych źródeł antyoksydantów w żywności [31]. Zawiera między innymi fenole i kwasy fenolowe, flawonoidy, triterpenoidowe saponiny, składniki mineralne oraz alkaloidy purynowe kofeinę i teobrominę. Wśród polifenoli w istotnych ilościach występują kwasy: chlorogenowy [2.8%], kawowy [0.023%] 3,5- dwukawowochinowego [3.04%], 4,5-dwukawowochinowego [2.89%] i 3,4- dwukawowochinowego [0.855%], katechiny, głównie galusanepikatechiny (ECG) oraz kwercytyna [0.003%], rutyna [0.06%] i kemferol [0.0012%] [3, 4, 7]. Ogólna zawartość polifenoli w mate kształtuje się na poziomie 2.10-2.30 mg/ml [16]. Znacząca zawartość związków polifenolowych najprawdopodobniej odpowiedzialna jest za wysoki potencjał antyoksydacyjny DPPH, wykazywany przez wodne i etanolowe ekstrakty z green mate i yerba mate. Aktywność antyoksydacyjna tych ekstraktów jest wyższa niż ekstraktów z zielonej herbaty, czy czerwonego wina i wynosi 13.1 nmol TEAC/µg ekwiwalentów kwasu galusowego dla yerba mate w porównaniu do 9.1 nmol TEAC/µg ekwiwalentów kwasu galusowego dla zielonej herbaty [20, 21].

W opiniowanym produkcie zastosowano dodatek ekstraktu z green mate, który w odróżnieniu od tradycyjnie spożywanego w kulturze południowo amerykańskiej yerba mate (fermentowane liście Ilex paraguareinsis), zawiera większą ilość składników antyoksydacyjnych, między innymi kwasu chlorogenowego, dla którego procesy fermentacji i suszenia są szczególnie destrukcyjne [5]. Aktywność antyoksydacyjna mate obserwowana była w licznych badaniach in vitro i na modelach zwierzęcych, a także w badaniach z udziałem ludzi [2]. Wykazano, że spożycie mate zwiększa koncentrację przeciwutleniaczy w ustroju. Antyoksydacyjna aktywność mate koreluje z całkowitą koncentracją polifenoli, a w szczególności pochodnych kwasu kawowo chinowego [11, 37]. Lunceford i Gugliucci [2005] [31] wykazali, że bogata w polifenole mate wykazuje istotną in vitro aktywność antyglikacyjną (proces nieenzymatycznego przyłączania heksoz, głównie glukozy, do wolnych grup aminowychbiałekjest fizjologicznym procesem determinującym ich starzenie). Ramirez-Mares i wsp. [2004] [43] badali chemioprewencyjne właściwości mate. Schinella i wsp. [2000] [52] wykazali, że wodny ekstrakt mate (5 g/100 ml) hamuje indukowaną H 2 O 2 peroksydację błon komórkowych czerwonych krwinek. W badaniach Matsumoto i wsp. [2009] [34] zaobserwowano, że mate ex vivo zwiększa odporność LDL na oksydację wywołaną miedzią. W badaniach Miranda i wsp. [2008] [36] na modelu z udziałem myszy zaobserwowano, że mate może działać ochronnie na DNA i wspomagać jego procesy naprawcze, co wynika najprawdopodobniej z antyoksydacyjnej aktywności bioaktywnych składników mate. W badaniach na szczurach Colpo i wsp. [2007] [8] wykazali antyoksydacyjną aktywność mate w indukowanej haloperidolemdiskinezji mięśni twarzy i języka oraz zaburzeniach pamięci. W badaniach Matsumoto i wsp. [34, 35] u zdrowych, niepalących kobiet, którym podawano mate obserwowano znaczące ograniczenie peroksydacji lipidów na skutek wielomechanizmowego wzrostu potencjału antyoksydacyjnego ustroju. W badaniach Pasqualotto i wsp. [2006] [40] wykazano, że antyoksydacyjna aktywność enzymatyczna, mierzona poziomem dysmutazy ponadtlenkowej i katalazy, u mężczyzn spożywających mate była wyższa niż w grupie kontrolnej, nieprzyjmującej naparu. Wysoka aktywność antyoksydacyjna mate implikuje potencjalne prozdrowotne działanie w zakresie obniżania poziomu cholesterol LDL, miażdżycy, stanów zapalnych, schorzeń wątroby, chorób serca, jak i chorób nowotworowych [2, 11, 37]. Szczególną aktywnością charakteryzuje się główny związek polifenolowy mate kwas chlorogenowy wykazujący działanie antytumorowe i hamujące karcenogenezę [6, 27, 44].

Kolejnym składnikiem wzbogacającym potencjał antyoksydacyjny opiniowanej kawy jest ekstrakt z tzw. jagód acai (Euterpe oleracea Mart.), owoców palmy należącej do rodziny Arecaceae występującej w południowej Ameryce. Owoce acai ze względu na wysoki potencjał antyoksydacyjny cieszą się w ostatnich latach szczególnym zainteresowaniem i zaliczane są do tzw. superfruits [64]. Liofilizowany przecier z acai wykazuje wyższy potencjał antyoksydacyjny niż inne owoce zaliczane do źródeł składników antyoksydacyjnych. Wykazuje wysoką aktywność wobec nadtlenków, rodników hydroksylowych i nadtlenoazotynowych oraz najwyższą wobec rodników nadtlenkowych [55]. Podstawowe związki polifenolowe owoców acai to antocyjany i proantocyjanidyny, flawony i flawanole, takie jak homoorientin, vitexin, luteolina, chrysoeriol, kwercytyna, dihydrokemferol, katechina, epikatechnina oraz ligniny i kwasy fenolowe, takie jak kwas protokatechowy, p-hydroksybenzoesowy, wanilinowy, syryngowy i ferulowy [17, 28, 39, 55]. Zawartość antocyjanów kształtuje się na poziomie 2247-3458 mg/kg i odpowiada za niemalże 90% aktywności przeciwutleniającej, na poziomie 87.4±4.4 lmol TE/g - 114 ± 6.9 lmol TE/g (TROLOX) [39]. Wartości ORAC dla występujących w owocach acai flawonoidów określone zostały na poziomie 1420 14800 lmol TE/g, przy czym wyższe wartości były typowe dla aglikonów [28]. Właściwości antyoksydacyjne acai obserwowano w badaniach in vitro i in vivo, na zwierzętach oraz z udziałem ludzi. W pracach Honzel i wsp. [2008] [23], Rufino i wsp. [2009] [45], Schauss i wsp. [2009] [54]; Schauss i wsp. [2006] [55] oraz Del Pozo-Insfran i wsp. [2004] [10] wykazano, wysoki potencjał antyoksydacyjny owoców acai, najwyższy wśród bogatych w antocyjany owoców, takich jak jagody, jeżyny, czy żurawina. Polifenolowy ekstrakt z owoców acai w badaniach in vitro hamował proliferację komórek leukemicznych HL-60 poprzez aktywację kaspazy 3 [10]. W innym badaniu obserwowano, że bezantocyjanowa polifenolowa frakcja otrzymana z ekstraktu owoców acai hamowała proliferację komórek rakowych jelita grubego HT-29 [39]. W badaniu Hogan i wsp. [2010] [22] bogaty w antocyjany ekstrakt z owoców acai hamował proliferacje szczurzych komórek C-6 glejaka mózgu szczurów. W badaniach na zwierzęcym modelu hypercholesteroemii [55] zaobserwowano, że podawanie pulpy z owoców acai poprawia status antyoksydacyjny i wykazuje ochronne działanie na arterie. W badaniach z udziałem ludzi stwierdzono, że owoce acai wykazują również właściwości przeciwzapalne [26, 56].

Ocena bezpieczeństwa zdrowotnego Tolerowany górny poziom spożycia (UL) witaminy E wynosi 1000 mg/dziennie [14]. Zalecane spożycie (ZDS) podane w polskich normach żywienia dla witaminy E wynosi 10-12 mg dla osób dorosłych [Jarosz, Bułhak-Jachymczyk, 2008]. Zawartość dodanej do kawy witaminy E nie odbiega od przeciętnych wartości w stosunku do wielu innych wyrobów, znajdujących się już na polskim rynku. W odniesieniu do Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. [49], spożycie 1 porcji kawy (150 ml naparu przygotowanego z 10 g produktu) dostarcza 1.8 mg wit. E, co stanowi 15% zalecanego dziennego spożycia. Tolerowany górny poziom spożycia (UL) dla cynku wynosi 25 mg/dziennie dla osób dorosłych, a także kobiet w ciąży i karmiących. Zalecane dzienne spożycie dla tego składnika to, zgodnie z polskimi normami żywienia [25] wynosi 10 mg/dziennie. Jedna porcja opiniowanej kawy (150 ml przygotowane z 10 g produktu) dostarcza 1.5 mg cynku, co stanowi 15% ZDS, w odniesieniu do Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. [49]. Biorąc powyższe pod uwagę, zalecane przez producenta spożycie kawy, w ilości nie przekraczającej 2 porcji naparu dziennie, zapewniające zapotrzebowanie na cynk i witaminę E w 30% ZDS, jest bezpieczne. Dane literaturowe oraz informacje przedstawione przez producenta, pozwalają stwierdzić, że rekomendowane przez producenta 2 porcje naparu kawy (150 ml przygotowane z 10 g produktu), są odpowiednie i nie budzą zastrzeżeń z punktu widzenia żywieniowego i zdrowotnego, a ich stosowanie może korzystnie wpłynąć na potencjał antyoksydacyjny ustroju. Wprowadzenie opiniowanej kawy na rynek jest uzasadnione naukowo z punktu widzenia żywieniowego i zdrowotnego, pozwala na wzbogacanie diety w antyoksydanty, co jest działaniem pożądanym w zakresie prewencji zdrowia. Opiniowana kawa może być zaklasyfikowana i wprowadzona na rynek jako środek spożywczy z dodatkiem składników bioaktywnych (witaminy E, cynku i ekstraktów z liści green mate oraz owoców acai) jakość i ilość użytych składników jest zgodna z aktualnie obowiązującymi przepisami [46, 49, 50, 52]. Etykieta produktu jest zgodna z wymaganiami określonymi w obowiązujących przepisach prawnych [46, 47, 48, 49, 51, 52, 61, 62].

Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (UE) nr 432/2012 [47] ustanawiającym wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych produkty będące co najmniej źródłem cynku w rozumieniu aneksu do regulacji (EC) nr 1924/2006], a więc dostarczające minimum 7.5% ZDS cynku w 100 ml napoju, mogą być oznakowane oświadczeniem zdrowotnym cynk pomaga w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym. Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (UE) nr 432/2012 [47] ustanawiającym wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych produkty będące co najmniej źródłem witaminy E w rozumieniu aneksu do regulacji (EC) nr 1924/2006], a więc dostarczające minimum 7.5% ZDS witaminy E w 100 ml napoju, mogą być oznakowane oświadczeniem zdrowotnym witamina E pomaga w ochronie komórek przed stresem oksydacyjnym. Opinię opracowała Dr inż. Monika Hoffmann SPIS PIŚMIENNICTWA 1. Arts I.C., Hollmann P.C., 2005: Polyphenols and disease risk in epidemiologic studies. Am J ClinNutr., 81, 1, 317S-325S 2. Assessment report on Ilex paraguariensis St. Hilaire, folium. 6 May 2010, EMA/HMPC/580545/2008 European Medicines Agency, Science Medicines Health. Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC) 3. Bastos D., Ishimotoa E., Marquesb M., Ferrib A., Torresa E., 2006: Essential oil and antioxidant activity of green mate and mate tea (Ilex paraguariensis) infusions. J of Food Com and Analysis, 19, 7, 538-43 4. Bastos D., Saldanha L., Catharino R., Sawaya A., Cunha I., Carvalho P., Eberlin M., 2007: Phenolic antioxidants identified by ESI-MS from Yerba Maté (Ilex paraguariensis) and green tea (Camellia sinensis) extracts. Molecules, 12, 423-32 5. Bastos, Deborah H. Markowicz; Ishimoto, Emilia Y.; Ortiz M. Marques, Marcia; Fernando Ferri, Adalberto; Torres, Elizabeth A.F.S., 2006: Essential oil and antioxidant activity of green mate and mate tea (Ilex paraguariensis) infusions. Journal of Food Composition and Analysis, 19, 538-543 6. Belkaid, A., Currie, J., Desgagnes, J., Annabi, B., 2006: The chemopreventive properties of chlorogenic acid reveal a potential new role for the microsomal glucose- 6-phosphate translocase in brain tumor progression. Cancer Cell Int., 27, 6 7

7. Blaschek W., Ebel S., Hackenthal E., 2007: Hagers Enzyklopädie der Arzneistoffe und Drogen. Coffein. Wiss. Verlagsgesellschaft, Stuttgart 8. Colpo G., Trevisol F., Teixeira A., Fachinetto R., Pereira R., Athayde M., Rocha J., Burger M., 2007: Ilex paraguariensis has antioxidant potential and attenuates haloperidol-induced orofacial dyskinesia and memory dysfunction in rats. Neurotox Res, 12 (3) 171-80 9. Czajka A., 2006: Wolne rodniki tlenowe a mechanizmy obronne organizmu, Nowiny Lekarskie, 75, 6, 582-586 10. Del Pozo-Insfran D., Brenes C., & Talcott S., 2004: Phytochemical composition and pigment stability of açai (Euterpeoleracea Mart.). Journal of Agricultural and Food Chemistry, 52 (6), 1539-1545 11. Dralyuk I., Clouatre D., Preuss H., 2006: Yerba mate: a review. Original Internist, 13 (3) 12. European Food Safety Authority (EFSA), 2009: Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to zinc and function of the immune system (ID 291, 1757), DNA synthesis and cell division (ID 292, 1759), protection of DNA, proteins and lipids from oxidative damage (ID 294, 1758) 13. European Food Safety Authority (EFSA), 2010: Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to vitamin E and protection of DNA, proteins and lipids from oxidative damage (ID 160, 162, 1947), EFSA Journal; 10, 1816 14. European Food Safety Authority. Tolerable upper intake levels for vitamins and minerals by the Scientific Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies and Scientific Committee on Food. February, 2006 15. Freake H., 2006. Zinc: Physiology. In: Encyclopedia of Human Nutrition. Caballero B., Allen L., Prentice A. (eds.). Academic Press, San Diego, 447-454 16. Furgeri C., Nunes T., Fanaro G., Souza M., Bastos D., Villavicencio A., 2009: Evaluation of phenolic compounds in mate (Ilex paraguariensis) processed by gamma radiation. Radiation Physics and Chemistry, 78, 639-641 17. Gallori S., Bilia A. R., Bergonzi M. C., Barbosa W. L. R., Vincieri F. F., 2004: Polyphenolic constituents of fruit pulp of Euterpeoleracea Mart. (acai palm). Chromatographia, 59 (11/12), 739-743 18. Gałecka E., Jacewicz R., Mrowicka M., Florkowski A., Gałecki P., 2008: Enzymy antyoksydacyjne budowa, właściwości, funkcje. Pol. Merk. Lek., XXV, 147, 266 19. Gałecka E., Mrowicka M., Malinowska K., Gałecki P., 2008: Wybrane substancje nieenzymatyczne uczestniczące w procesie obrony przed nadmiernym wytwarzaniem wolnych rodników Pol. Merk. Lek., XXV, 147, 269

20. Grujic N., Lepojevic Z., Srdjenovic B, Vladic J, Sudji J., 2012: Effects of Different Extraction methods and conditions on the phenolic composition if mate tea extracts. Molecules, 17, 2518-2528 21. Heck C., de Mejia E., 2007: Yerba Mate Tea (Ilex paraguariensis): A Comprehensive Review on Chemistry, Health Implications, and Technological Considerations. J. of Food Sci., 2007, 72 (9) 138-151 22. Hogan S., Chung H., Zhang L., Li J., Lee Y., Dai, Y., 2010: Antiproliferative and antioxidant properties of anthocyanin-rich extract from acai. Food Chemistry, 118 (2), 208-214 23. Honzel D., Carter S. G., Redman K. A., Schauss A. G., Endress J. R., Jensen G. S., 2008: Comparison of chemical and cell-based antioxidant methods for evaluation of foods and natural products: Generating multifaceted data by parallel testing using erythrocytes and polymorphonuclear cells. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 56 (18), 8319-8325 24. Institute of Medicine, 2000: DRI DIETARY REFERENCE INTAKESFOR Vitamin C, Vitamin E, Selenium,and Carotenoids A Report of the Panel on Dietary Antioxidants and Related Compounds, NATIONAL ACADEMY PRESS, Washington, D.C 25. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. (red.), 2008: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Instytut Żywności i Żywienia. Warszawa 26. Jensen G., Wu X., Patterson K. i wsp., 2008: In vitro and in vivo antioxidant and antiinflammatory capacities of an antioxidant-rich fruit and berry juice blend. Results of a pilot and randomized, double-blinded, placebo-controlled, crossover study. J Agric Food Chem, 56, 8326-33 27. Kanadaswami, C., Lee, L., Lee, P., Hwang, J., Ke, F., Huang, Y., Lee, M., 2005: The antitumor activities of flavonoids. In Vivo, 19, 895-909 28. Kang J., Li Z., Wu T., Jensen G., Schauss A., Wu X., 2010: Anti-oxidant capacities of flavonoid compounds isolated from acai pulp (Euterpeoleracea Mart.), Food Chemistry 122, 610-617 29. Lee C., 2000: Antioxidant ability of caffeine and its metabolites based on the study of oxygen radical absorbing capacity and inhibition of LDL peroxidation. ClinChimActa. 295 (1-2) 141-54 30. León-Carmona G., Galano A., 2011: Is Caffeine a Good Scavenger of Oxygenated Free Radicals? J. Phys. Chem. B, 2011, 115 (15) 4538-4546

31. Lunceford, N., Gugliucci, A., 2005. Ilex paraguariensis extracts inhibit age formation more efficiently than green tea. Fitoterapia 76 (5), 419-427 32. Maksimowicz T., Karwowska A., Grzegorczyk E., Kmiecik G., Karczewski J., 2011: Zawartość witamin antyoksydacyjnych w racjach pokarmowych chorych z Białostockiego Centrum Onkologii poddawanych chemioterapii i radioterapii, Bromat. Chem. Toksykol. XLIV, 2011, 3, 459-463 33. Matsumoto R., Bastos D., Mendonça S., Nunes V., Bartchewsky W., Ribeiro M., de Oliveira Carvalho P., 2009a: Effects of Mate Tea (Ilex paraguariensis) Ingestion on mrna Expression of Antioxidant Enzymes, Lipid Peroxidation, and Total Antioxidant Status in Healthy Young Women. J Agric Food Chem. 2009. Nutrition Department, School of Public Health, University of Sao Paulo, Brazil 34. Matsumoto R., Mendonça S., Moura de Oliveira D., Souza M., Markowicz Bastos D., 2009: Effects of Maté Tea Intake on ex vivoldl Peroxidation Induced by Three Different Pathways, Nutrients, 1, 18-29 35. Matsumoto RL, Bastos DH, Mendonça S, Nunes VS, Bartchewsky W, Ribeiro ML, de Oliveira Carvalho P., 2009b: Effects of mate tea (Ilex paraguariensis) ingestion on mrna expression of antioxidant enzymes, lipid peroxidation, and total antioxidant status in healthy young women. J Agric Food Chem. 11; 57, 5, 1775-80 36. Miranda D., Arxcari D., Pedrazzoli J., Carvalho P., Cerutti S., Bastos D., Ribeiro M.: 2008: Protective effects of mate tea (Ilex paraguariensis) on H2O2-induced DNA damage and DNA repair in mice Mutagenesis, 23, 4, 261-265 37. Newell A., Chandra S., Gonzales de Mejia E., 2007: Ethnic teas and their bioactive components. Hispanic foods, 11, 127-142 38. Niki E.: Vitamin E function. Free Radic Biol. Med., 2007; 43 (10) 1466-1467 39. Pacheco-Palencia L., Duncan C., Talcott S., 2009: Phytochemical composition and thermal stability of two commercial açai species, Euterpeoleracea and Euterpeprecatoria, Food Chemistry 115, 1199-1205 40. Pasqualotto F., Gupta S., Umezu F., Pasqualotto E., Salvador M., Agarwal A., 2006: Relationship between Ilex paraguariensis (Chimarrao) consumption and seminal antioxidants levels in infertile men. Fertility and Sterility, 86, 448-9 41. Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M., 2009: Funkcje biologiczne wybranych pierwiastków. III. Cynk składnik i aktywator enzymów. Pol. Merk. Lek., XXVII, 161, 419 42. Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuźmicka L., Tarasiewicz M., 2009a: Obrona organizmu przed reaktywnymi formami tlenu. Wiadomości lekarskie, LXII, 4, 248-256 43. Ramirez-Mares M., Chandra S., de Mejia E., 2004: In vitro chemopreventive activity of Camellia sinensis, Ilex paraguariensis and Ardisiacompressa tea extracts andselected polyphenols. Mutat Res, 554 (1-2) 53-65

44. Roudebush, P., Davenport, D. and Novotny, B., 2004: The use of nutraceuticals in cancer therapy. Vet. Clin. North Am. Small Anim. Pract., 34, 249-269 45. Rufino M., Fernandes F., Alves R., Brito E., 2009: Free radical-scavenging behavior of some north-east Brazilian fruits in a DPPH system. Food Chemistry, 114 (2), 693-695 46. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie substancji wzbogacających dodawanych do żywności Dz. U. z dnia 24 września 2010 r. nr 174 poz. 1184 47. Rozporządzenia Rozporządzenie Komisji (UE) nr 432/2012 z dnia 16 maja 2012 r. ustanawiające wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych dotyczących żywności, innych niż oświadczenia odnoszące się do zmniejszenia ryzyka choroby oraz rozwoju i zdrowia dzieci 48. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 lipca 2007 r. w sprawie znakowania środków spożywczych (Dz. U. z dnia 31 lipca 2007 r.) 49. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004 50. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 108/2008 z dnia 15 stycznia 2008 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1925/2006 w sprawie dodawania do żywności witamin i składników mineralnych oraz niektórych innych substancji 51. Rozporządzenie WE nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności (Dz. U. L 404 z 30.12.2006, Dz. Urz. UE L 012 z 18 stycznia 2007 r.) 52. Rozporządzenie WE nr 1925/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie dodawania do żywności witamin i składników mineralnych oraz niektórych innych substancji 53. Scalbert A., Manach C., Morand C.,Remesy C, Jimenez L, 2005: Dietary polyphenols and the Prevention of Diseases, Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 45, 287-306 54. Schauss A., Jensen G., Wu X., 2010: Acai (Euterpeoleracea): an Amazonian palmfruit with broad antioxidant and anti-inflammatory activities. In: Flavor and Health Benefits of Small Fruits, Washington. American Chemical Society. 212-223 55. Schauss A., Wu X., Prior R., I wsp., 2006: Antioxidant capacity and other bioactivities of the freeze-dried Amazonian palm berry, Euterpeoleracea Mart. (acai). J Agric Food Chem, 54, 8604-10

56. Schinella G., Troiani G., Davila V., de Buschiazzo P., Tournier H., 2000: Antioxidant effects of an aqueous extract of Ilex paraguariensis. Biochem Biophys Res Commun, 269 (2) 357-60 57. Shils M., Shike M., Ross C., Caballero B., Cousins R., 2006. Modern Nutrition in Health and Disease. Lippincott Williams & Wilkins, Baltimore, Philadephia 58. Schauss A. G., Jensen G. S., Wu X., Scherwitz L., 2009: Increased antioxidant capacity and inhibition of lipid peroxidation in healthy adults consuming Monavie Active, an acai (Euterpeoleracea) fruit based juice. Acta Horticulturae, 841, 97-100 59. Schauss A. G., Wu X., Prior R. L., Ou B., Huang D., Owens J., 2006: Antioxidant capacity and other bioactivities of the freeze-dried Amazonian palm berry, Euterpeoleraceae Mart. (acai). Journal of Agricultural and Food Chemistry, 54 (22), 8604-8610 60. Tonon R., Brabet C., Hubinger M., 2010: Anthocyanin stability and antioxidant activity of spray-dried açai (Euterpeoleracea Mart.) juice produced with different carrier agents. Food Research International 43, 907-914 61. Ustawa o bezpieczeństwie żywności i żywienia z dnia 25 sierpnia 2006, (Dz. U. nr 171 z dnia 27 września 2006) 62. Ustawa o zmianie ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia oraz niektórych innych ustaw z dnia 8 stycznia 2010 (Dz. U. nr 21) 63. Valko M., Leibfritz D., Moncol J. I wsp., 2007: Free radicals and antioxidants in normal physiological functions and human disease. Int. J. Biochem. Cell Biol., 39, 44-84 64. Xiea Ch., Kanga J., Burrisa R., Fergusona M., Schaussc A., Nagarajana S., Wu X., 2011: Acaí juice attenuates atherosclerosis in ApoE deficient mice through antioxidant and anti-inflammatory activities, Atherosclerosis, 216, 327-333