UDZIAŁ W ZAJĘCIACH ŚWIETLICOWYCH JAKO DETERMINANTA INTEGRACJI SPOŁECZNEJ UCZNIÓW Człowiek jest istotą społeczną, formowaną przez społeczne wpływy i sytuacje. Kontakt z drugim człowiekiem jest człowiekowi niezbędny. Ważnym czynnikiem w procesie społecznego uczenia się jest grupa, w której się wzrasta. Aktywne uczestnictwo w jej życiu jest podstawą procesu stawania się członkiem społeczeństwa, przestrzegającym obowiązujących w nim norm i wzorów współżycia. Pierwsze doświadczenia w zakresie kontaktów z innymi ludźmi człowiek zdobywa w rodzinie. W następnych okresach życia wpływ przejmują inne środowiska społeczne, poza rodzinne takie jak przedszkole, szkoła, grupy rówieśnicze, zakład pracy. Społeczne doświadczenia nabywane w grupie koleżeńskiej kształtują rozwój funkcji psychicznej i osobowości dziecka, wpływają na rozwój myślenia, zdolności do samooceny, stymulują kształtowanie się hierarchii wartości, uczą umiejętności pracy w zespole, rozumienia drugiego człowieka, wpływają na formułowanie się postaw społecznych. Brak związku z grupą kolegów może wywierać niekorzystny wpływ na rozwój społeczny dziecka. Dla dzieci w młodszym wieku szkolnym jedną z najważniejszych jest grupa rówieśnicza. Jej wpływ na nie jest tym silniejszy, że trwa przez wiele lat. W każdej grupie z upływem czasu kształtuje się tzw. nieformalna struktura, w której każde dziecko zajmuje określone miejsce. Pozycję tą wyznaczają stosunki panujące pomiędzy dziećmi. Podstawowym ogniwem pracy dydaktyczno-wychowawczym z dziećmi w młodszym wieku szkolnym jest grupa klasowa. Jednak część dzieci z klas młodszych dodatkowo podlega oddziaływaniom świetlicy szkolnej, która zapewnia opiekę wychowawczą oraz kontynuuje-w innych formach-pracę dydaktyczno-wychowawczą rozpoczętą przez nauczyciela w klasie. Świetlica staje się specyficznym miejscem kształtowania się grup rówieśniczych. Wszyscy ludzie posiadają potrzebę przebywania w grupie i uzyskiwania w jej ramach akceptacji. Dzieci oczekują od swych rówieśników potwierdzeń swojej wartości, atrakcyjności, dowodów sympatii. Każdy dobry wychowawca powinien dokładnie orientować
się w ogólnej sytuacji grupy, którą prowadzi, ponieważ ma to bardzo duże znaczenie dla realizacji celów wychowawczych. Posiadając informacje dotyczące struktury grupy, można ją ulepszać. Spoistość grupy Spoistość grupy, rozumiana też jako,,spójność, jest pojęciem potocznie dobrze znanym. Psychologowie różnie je interpretują i liczne są też definicje spoistości oraz pojęć pokrewnych, takich jak: integracja, zwartość, więź wewnątrz grupowa. Dla jednych spoistość oznacza silne poczucie przynależności do grupy, dla innych wspólne dążenie jej członków do osiągnięcia wyznaczonego celu, czy też wzajemną życzliwość i serdeczność wszystkich jej członków. Wreszcie spoistość grupy może być rozumiana jako gotowość do obrony przed zagrożeniem lub atakiem z zewnątrz (M. Łobocki, 1974). Na stopniu spoistości w grupie rówieśniczej mają wpływ następujące czynniki : - stopień zaspokojenia w grupie swoich potrzeb, - posługiwanie się wspólnym dla członków grupy językiem, - jednolity sposób myślenia, - wspólne cele, - częste kontakty towarzyskie, - organizacja życia i pracy, połączona z odpowiedzialnością każdego członka grupy za osiągnięcia jej jako całości (M. Łobocki, 1974). Grupa jest tym bardziej zwarta i spójna, im bardziej jest atrakcyjna dla jej członków, gdy zachodzą częste interakcje, podobieństwo zainteresowań, postaw, gdy brak jest osób agresywnych, rozbijających grupę. Dotyczy to w pełni również grup rówieśniczych tworzących się w świetlicach szkolnych. Czynniki decydujące o atrakcyjności grupy O atrakcyjności możemy mówić wówczas, gdy rozpatrujemy stosunek indywidualnego członka do grupy. Grupa jako całość ma pewną wartość dla poszczególnych jej członków, może być to wartość pozytywna lub negatywna. Gdy dla większości członków grupa ma wartość negatywną, wówczas jej spoistość będzie ujemna i taka grupa rozpadnie się lub będzie miała tendencje do rozpadnięcia się (S.Mika, 1975).
Istotne znaczenie ma tutaj również wzajemna atrakcyjność. Sigall i Aronson (1969) analizowali wpływ wyglądu zewnętrznego, jako czynnika mającego duże znaczenie w pierwszym okresie znajomości. S.Mika (1975) stwierdza, że takie cechy jak : punktualność, towarzyskość, poczucie humoru, związane ściśle z cechą centralną, jaką jest,,serdeczność korelują z wysoką pozycją socjometryczną w grupie. Niskie pozycje socjometryczne zajmują dzieci : których nie interesuje społeczne uznanie; defektywne w kontaktach społecznych, czyli agresywne, zaborcze, przechwalające się, denerwujące, konfliktowe itp. Z.Włodarski (1963) w toku prowadzonych badań doszedł do wniosku, że,,o popularności dziecka wśród rówieśników decyduje szereg czynników, wśród których czołowe miejsce zajmuje: właściwy stosunek do kolegów i koleżanek, śmiałość, pewność siebie, atrakcyjny wygląd. Pozycja dziecka w grupie rówieśniczej w pewnym stopniu wypływa już z ukształtowanych zachowań, ale przede wszystkim kształtuje lub utrwala takie cechy osobowości, jak: postawy, normy i zasady postępowania, obraz własnej osoby. E.Hurlock (1969) podkreśla, że niemal wszystkie w pełni akceptowane dzieci są przyjazne i chętne do współpracy. Są miłe dla innych, chętnie biorą udział w grach i zabawach, dzielą się tym, co mają. Dziecko akceptowane ma zaspokojone potrzeby przynależności do grupy, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa. Fakt, że jest się lubianym wpływa na kształtowanie takich postaw jak: życzliwość, koleżeństwo, opiekuńczość, przyjaźń, zaangażowanie. W przypadku dziecka odrzuconego fakt, że nie jest lubiane wpływa na kształtowanie postaw od ludzi lub przeciw ludziom, wzmaga frustrację, niechęć do rówieśników, szkoły nauki. Dziecko szuka podobnych do siebie rówieśników na terenie szkoły lub poza nią. U nich szuka oparcia, bezpieczeństwa, uznania. Zdarza się również tak, że dziecko jest izolowane, niezauważane przez rówieśników, obojętne, nikt go nie odrzuca, ale też nikt nie czuje potrzeby bycia z nim. Dziecko takie odsuwa się, nie włącza do wspólnych zabaw, zajęć, jest nieufne, ostrożne w kontaktach. J.Roszkiewicz (1983) twierdzi, że grupy rówieśnicze mają możliwość sprowadzania do przeciętnego poziomu tego wszystkiego, co dom rodzinny, albo natura dają dziecku w nadmiarze lub z niedomiarem. Wywierają na dziecko wpływ wyrównujący i normalizujący. Potrafią zachęcić dziecko mało aktywne do większego zaangażowania w działanie, lub odwrotnie-stłumić nadmierną aktywność dziecka. Dziecko dąży do towarzystwa rówieśników, dlatego, że grupa bardziej je akceptuje niż dorośli, środowisko rodzinne, w którym jest emocjonalnie odrzucone. W niej pragnie uzyskać
akceptację siebie takiego, jakim jest. Grupa w takich przypadkach staje się głównym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka. Dziecko podczas zabaw tematycznych w świetlicy uczy się określonych norm, reguł postępowania, ćwiczy różne zachowania społeczne. Grupa rówieśnicza daje mu możliwości uczenia się ról społecznych. Poza tym grupa jest też ważnym źródłem informacji. Dziecko zdobywać może wiadomości, które z różnych powodów nie są przekazywane przez rodziców czy wychowawców. Grupa rówieśnicza sprzyja również rozwojowi procesów identyfikacji. Na zachowanie się dziecka zaczyna mieć wpływ opinia grupy. Zjawisko dostosowywania własnych poglądów i zachowań do opinii grupy, czyli konformizm, staje się najbardziej nasilony w młodszym wieku szkolnym, a potem stopniowo się zmniejsza (J.Roszkiewicz, 1983). Normy grupowe i rola społeczna w grupie,, Norma grupowa to przepis określający, jak powinien zachowywać się lub jak nie powinien postępować każdy członek należący do danej grupy czy określonej społeczności (S.Mika, 1987). Ułatwia ona osiąganie celu przez grupę, powoduje, że grupa istnieje. Normy mogą mieć charakter lub nieformalny. Normy grupowe zawierają wymagania stawiane członkom grupy, regulują ich zachowanie się, określają strukturę, obowiązki i zadania. Oddziałują na postępowanie członków grupy wtedy, gdy zostaną zaakceptowane. W przypadku grup rówieśniczych kształtujących się w świetlicy szkolnej istotne jest to, by normy tworzone były spontanicznie, wspólnie przez wszystkich członków grupy. Są one wówczas szybciej i trwalej przyswajane. Istotnym elementem struktury społecznej grupy są role społeczne jej członków. Pełniąc różnorodne role w grupie rówieśniczej jednostka poznaje normy związane z daną rolą i uczy się je przestrzegać. Role, jakie pełni dziecko w świetlicy, zależą między innymi od takich czynników jak: wiek, płeć, rodzaj aktywności. Podjęcie i pełnienie jakiejś roli może przyczyniać się do podwyższenia, albo obniżenia pozycji dziecka jako członka grupy.
Świetlica szkolna jako specyficzne miejsce kształtowania się grup rówieśniczych Świetlica szkolna to jedna z najbardziej popularnych form opieki nad dzieckiem. Jest integralną częścią szkoły, mając jednocześnie odmienny styl pracy, nieopierający się na ścisłym, sztywnym programie. Zadaniem świetlicy jest przede wszystkim zapewnienie dzieciom właściwej opieki, umożliwiającej wszechstronny rozwój osobowości dziecka. Do głównych zadań świetlicy należy m.in.: - zapewnienie uczniom opieki w godzinach pracy ich rodziców lub nie posiadającym w domu właściwych warunków do nauki, spędzania wolnego czasu; - organizowanie zespołowej nauki, wdrażanie do samodzielnej pracy umysłowej, udzielanie pomocy uczniom mającym trudności w nauce; - prowadzenie pracy wychowawczej, zmierzającej do kształtowania u dzieci właściwych postaw społeczno-moralnych, cech charakteru; - rozwijanie zainteresowań, uzdolnień; - przygotowanie do właściwego spędzania wolnego czasu, wyrabianie nawyków kulturalnej rozrywki, sportu, zabawy; - organizowanie racjonalnego wypoczynku; - kształtowanie nawyków kulturalnego zachowania się; Biorąc pod uwagę, że do świetlicy uczęszczają w przeważającej większości uczniowie klas I- IV, zajęcia organizowane przez wychowawców powinny obejmować wszystkie dzieci. Świetlica staje się więc miejscem spotkania z kolegami i koleżankami klasowymi, ale też miejscem poznawania nowych, starszych lub młodszych, uczniów szkoły. Jest okazją do zawierania nowych znajomości, poznawania, w szerokim tego słowa znaczeniu, innych dzieci, jak te samego siebie. Temu też celowi służą określone zasady, wg., których organizowana jest działalność opiekuńczo-wychowawcza w świetlicy. Pierwsza z nich zasada motywacji- służy zmotywowaniu dzieci w atrakcyjnych zajęciach zaspokajających ich doznania emocjonalne. Zasada aktywności ma z kolei wywołać własnej inicjatywy wychowanków. Można powiedzieć, że,,aktywność jest fundamentalnym warunkiem orientowania się w świecie, otaczającym, poznawania rzeczywistości oraz zdobywania indywidualnego doświadczenia (W.Sawczyk, 1972). Szczególne znaczenie w pracy w świetlicy ma indywidualne poznanie dziecka. Wychowawca musi znać jego właściwości i potrzeby; uzdolnienia i zainteresowania. Każde
oddziaływanie wychowawcze powinno być dostosowane do dziecka i do całego zespołu. Ta zasada zobowiązuje wychowawcę do systematycznej obserwacji wychowanków. Podstawową zasadą w nauczaniu i wychowaniu jest zasada poglądowości. Poprzez używanie środków poglądowych zajęcia świetlicowe stają się atrakcyjne, są antidotum na zmęczenie i nudę. Każdą pracę i zajęcia w świetlicy należy prowadzić planowo i systematycznie. Wychowawca świetlicy powinien często, w myśl zasady swobody, inicjować i zachęcać do zajęć w taki sposób by dziecko podejmowało je chętnie, z własnej woli. Dzieciom należy pomóc korzystać ze swobody i dysponowania czasem wolnym. Do stałego bogacenia warsztatu pracy w nowe, atrakcyjne formy zajęć, poszukiwania nowych środków zobowiązuję wychowawcę zasada atrakcyjności. Podstawowym obowiązkiem każdego wychowawcy jest przestrzeganie zasady higieny i bezpieczeństwa. Podstawową jednostką organizacyjną świetlicy jest grupa wychowawcza, zaś główne formy organizacyjne zajęć to: nauka własna, wycieczki, spacery, gry i zabawy ruchowe, zajęcia muzyczne, plastyczno-techniczne. Proces wychowawczy w grupie oparty jest na systemie działań pedagogicznych, podejmowanych świadomie i celowo. Za organizację pracy w grupie odpowiedzialny jest wychowawca. Jednym z jego najważniejszych zadań jest zapewnienie wychowankom stałej opieki i organizowanie zajęć wychowawczych. Szczególne znaczenie ma zapewnienie dzieciom swobodnej zabawy, rozrywki, nauki własnej, zajęć dydaktycznych i odpoczynku. Życie wychowanków trzeba organizować umiejętnie, zaspokajać ich potrzeby zapewniając również właściwą atmosferę i dyscyplinę. Pierwszoplanowym zadaniem wychowawczym jest właściwe kształtowanie postaw uczestników grupy. Wspólny pobyt na zajęciach w świetlicy i spójna struktura grupy stwarza wiele okazji do wyrobienia w dzieciach właściwego stosunku do rówieśników, koleżeńskich postaw wśród nich, zaangażowanie do pracy w zespole. Cennym środkiem rozwijania i umacniania więzi między dziećmi jest samorządność, opierająca się na angażowaniu każdego z jej uczestników do aktywnego działania na rzecz wspólnych celów grupy. Samorządna działalność w grupie powinna dotyczyć spraw prostych, łatwych takich jak: podlewanie kwiatów, porządkowanie zabawek, gier, sprzątanie. Efekty pracy w świetlicy uzależnione są od umiejętności tworzenia właściwej atmosfery, zbliżonej do atmosfery domu rodzinnego, przeniesienia istotnych cech rodziny, takich jak: bliskość, serdeczność, sympatia, nasycenie emocjami, na grunt świetlicy. Chodzi, więc przede wszystkim o stworzenie możliwości w miarę pełnego zaspokajania potrzeb
dziecka, tworzenie warunków sprzyjających harmonijnemu rozwojowi jego osobowości. Potrzeby to podstawowe mechanizmy regulujące stosunki człowieka z otoczeniem. Rządzi nimi zasada przyjemności, a więc dążenie do tego, co jest miłe, przyjemne, co daje satysfakcje, a unikanie bodźców przykrych, negatywnych. Jeśli świetlica ma być placówką dążącą do stworzenia rodzinnej atmosfery to sama w sobie nie może być źródłem negatywnych bodźców, utrudniających zaspokajanie dzieciom potrzeby bezpieczeństwa, obejmującej potrzebę pewności, stałości, opieki, wolności od strachu i lęku. Grupa rówieśników, z jakimi dziecko ma kontakt przebywając na świetlicy pozwala też na zaspokojenie potrzeb afiliacji, czyli przynależności, czułości; wyrażających się w dążeniu do posiadania kogoś bliskiego, otrzymywania i dawania uczuć. Młodsze dzieci zaspokajają te potrzeby w kontaktach z rodzicami. Dzieci starsze poszukują obiektów z poza kręgu rodziny. Istotną rolę spełniają tu rówieśnicy. W czasie lekcji, przerw, mało jest okazji do emocjonalnego zbliżenia się dzieci, do bliższego poznawania kolegów. Natomiast w świetlicy istnieje możliwość uczestniczenia w grupowych zabawach, w różnego typu pracach, które sprzyjają społecznym i emocjonalnym kontaktom oraz nawiązywaniu dziecięcych przyjaźni. Zajęcia w świetlicy są też okazją do kształtowania potrzeb dziecka poprzez uczulenie na krzywdę innego dziecka, uczenie dzielenia się z innymi, śpieszenie im z pomocą. Świetlica szkolna może również dawać możliwość dziecku do zaspokajania potrzeb szacunku-definiowanych jako potrzeby osiągnięć i prestiżu, aprobaty, uznania. Ponieważ nie ma w niej stopni, klasówek, napięć dziecko może wykazać się tu swoimi umiejętnościami i zdolnościami bez obawy. Tutaj mają też większą szansę zaspokoić potrzebę osiągnięć te dzieci, którym w ogóle nie wiedzie się w szkole, są nieśmiałe, wrażliwe. Wreszcie świetlica może odegrać dużą rolę w zaspokajaniu potrzeb samorealizacji (twórczości, wiedzy) poprzez organizowanie pracy umożliwiającej dzieciom swobodny wybór ulubionych zajęć-tych, które najchętniej wykonują i z osobami, z którymi lubią przebywać. Opracowała mgr Małgorzata Bąk
LITERATURA: Chylińska M.: Jak prowadzić świetlice szkolną. Warszawa 2001. Hurlock E.: Rozwój dzieci. PWN, Warszawa 1969. Łobocki M.: Wychowanie w klasie szkolnej. Z zagadnień dynamiki grupowej. WSiP, Warszawa 1975. Mika S.: Psychologia społeczna. PWN Warszawa 1975. Pietkiewicz M.: (red) Świetlica pomostem między rodziną a szkołą. IKN, Warszawa 1985. Pietkiewicz M.: (red) Świetlica szkolna szansa do wykorzystania. WSiP, Warszawa 1988. Roszkiewicz I.: Młodszy wiek szkolny. NK Warszawa 1983. Sawczyk W.: Sowińska H.: Integracja w pracy z dziećmi w młodszym wieku szkolnym. Poznań 1993. Wiszniewska A.: (red) Praca wychowawcza w świetlicy szkolnej. WSiP Warszawa 1978. Włodarski Z.: Zima J.: Planowanie i organizacja pracy wychowawczej w świetlicy szkolnej. Rzeszów 1983.