Gospodarowanie aktywami 341[02].Z4.01

MINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI Piotr Szczypa Gospodarowanie aktywami 341[02].Z4.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2005

Recenzenci: mgr Andrzej Kobylec mgr Jolanta Rychlicka Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Katarzyna Maćkowska Konsultacja: mgr Andrzej Zych Korekta: mgr Joanna Fundowicz Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[02].Z4.01 Gospodarowanie aktywami w modułowym programie nauczania dla zawodu technik ekonomista. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7 4.1. Majątek jednostek gospodarczych (aktywa) 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 8 4.1.3. Ćwiczenia 8 4.1.4. Sprawdzian postępów 10 4.2. Charakterystyka i wycena składników aktywów trwałych 11 4.2.1. Materiał nauczania 11 4.2.2. Pytania sprawdzające 14 4.2.3. Ćwiczenia 14 4.2.4. Sprawdzian postępów 15 4.3. Zużycie środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych 16 4.3.1. Materiał nauczania 16 4.3.2. Pytania sprawdzające 18 4.3.3. Ćwiczenia 18 4.3.4. Sprawdzian postępów 19 4.4. Gospodarowanie środkami trwałymi 20 4.4.1. Materiał nauczania 20 4.4.2. Pytania sprawdzające 22 4.4.3. Ćwiczenia 22 4.4.4. Sprawdzian postępów 23 4.5. Charakterystyka i wycena składników aktywów obrotowych 24 4.5.1. Materiał nauczania 24 4.5.2. Pytania sprawdzające 26 4.5.3. Ćwiczenia 26 4.5.4. Sprawdzian postępów 27 4.6. Gospodarka materiałowa 28 4.6.1. Materiał nauczania 28 4.6.2. Pytania sprawdzające 30 4.6.3. Ćwiczenia 30 4.6.4. Sprawdzian postępów 31 4.7. Przychody oraz rozchody materiałów i towarów 32 4.7.1. Materiał nauczania 32 4.7.2. Pytania sprawdzające 33 4.7.3. Ćwiczenia 34 4.7.4. Sprawdzian postępów 35 4.8. Klasyfikacja należności oraz formy rozliczeń pieniężnych 36 4.8.1. Materiał nauczania 36 4.8.2. Pytania sprawdzające 39 4.8.3. Ćwiczenia 39 4.8.4. Sprawdzian postępów 40 4.9. Inwestycje długo i krótkoterminowe 41 2

4.9.1. Materiał nauczania 41 4.9.2. Pytania sprawdzające 42 4.9.3. Ćwiczenia 43 4.9.4. Sprawdzian postępów 44 4.10. Transakcje w handlu zagranicznym 45 4.10.1. Materiał nauczania 45 4.10.2. Pytania sprawdzające 47 4.10.3. Ćwiczenia 47 4.10.4. Sprawdzian postępów 48 5. Sprawdzian osiągnięć 49 6. Literatura 52 3

1. WPROWADZENIE Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności w zakresie gospodarowania aktywami. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania, pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej, zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej, literaturę uzupełniającą. Poradnik ten poświęcony jest zagadnieniom dotyczącym majątku jednostek gospodarczych (aktywów). Każda jednostka gospodarcza dysponuje określonym majątkiem, dzięki któremu jest w stanie prowadzić swoją działalność gospodarczą. Stąd ważne jest, aby znać wszystkie składniki majątku, rozróżniać je i potrafić nimi prawidłowo gospodarować. Materiał nauczania został podzielony na dziesięć części, których kolejność umożliwi Ci stopniowe zdobywanie nowych wiadomości i umiejętności związanych z zakresem tematycznym niniejszego poradnika. Kolejno zostały przedstawione zagadnienia dotyczące struktury majątku (aktywów) jednostek gospodarczych, charakterystyka poszczególnych składników aktywów trwałych oraz zasady ich wyceny, metod obliczania amortyzacji w prawie bilansowym i podatkowym oraz zasady gospodarowania środkami trwałymi. Następnie uwagę poświęcono składnikom aktywów obrotowych, dokonano ich charakterystyki, wskazano metody wyceny, przedstawiono zasady prawidłowej gospodarki materiałowej. W dalszej części poradnika skupiono się na rodzajach należności, formach rozliczeń pieniężnych oraz gospodarce inwestycyjnej. Końcową część materiału nauczania poświęcono transakcjom w handlu zagranicznym. Przykładowe ćwiczenia pozwolą Ci zrozumieć i przyswoić wiedzę w praktyce. Na końcu każdego tematu znajdują się pytania sprawdzające. Pozwolą Ci one zweryfikować Twoją wiedzę. Jeżeli okaże się, że czegoś jeszcze nie pamiętasz lub nie rozumiesz, zawsze możesz wrócić do rozdziału Materiał nauczania i tam znajdziesz odpowiedź na pytania, które sprawiły Ci kłopot. Przykładowy sprawdzian osiągnięć może okazać się świetnym treningiem przed zaplanowanym przez nauczyciela sprawdzianem, a część teoretyczna pozwoli Ci sprawdzić Twoje umiejętności z zakresu gospodarowania aktywami. W razie jakichkolwiek wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela. 4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć: posługiwać się podstawowymi pojęciami ekonomicznymi, posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu rachunkowości, posługiwać się podstawowymi pojęciami prawnymi, wskazywać źródła informacji, korzystać z różnych źródeł prawa, określać zakres działalności jednostek produkcyjnych, usługowych, handlowych, obsługiwać komputer jako narzędzie pracy, korzystać z Internetu jako źródła informacji. 5

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: zdefiniować pojęcie aktywa jednostki, rozróżnić aktywa trwałe i aktywa obrotowe, rozróżnić postać składników aktywów, wskazać przykłady aktywów trwałych i obrotowych w różnych jednostkach gospodarczych, ustalić i zinterpretować strukturę majątku jednostki, wycenić składniki aktywów trwałych, rozróżnić amortyzację dla celów bilansowych i podatkowych, obliczyć amortyzację dla celów bilansowych i podatkowych różnymi metodami, sporządzić tabele amortyzacyjne różnymi metodami, rozróżnić leasing finansowy i operacyjny, ustalić harmonogram napraw środków trwałych, wyjaśnić funkcję gospodarki naprawczej, posłużyć się dokumentacją dotyczącą środków trwałych, wycenić składniki aktywów obrotowych, określić rolę gospodarki materiałowej, ustalić zapotrzebowanie na materiały, obliczyć wskaźniki rotacji materiałów, ustalić strukturę zapasów, rozliczyć transakcje zakupu materiałów i towarów, wycenić zapasy na poziomie rzeczywistych i stałych cen ewidencyjnych, posłużyć się dokumentacją gospodarki zapasami, sklasyfikować należności długo i krótkoterminowe według różnych kryteriów, rozróżnić formy rozliczeń pieniężnych, wypełnić weksel, wypełnić polecenie przelewu, scharakteryzować działalność inwestycyjną jednostek gospodarczych, rozróżnić inwestycje długoterminowe i krótkoterminowe, określić fazy w transakcjach handlu zagranicznego, posłużyć się podstawowymi dokumentami obowiązującymi w handlu zagranicznym, rozróżnić formy rozliczeń w handlu zagranicznym, przeliczyć kursy walut, współpracować w grupie, poszukać specjalistycznych informacji w ogólnodostępnych źródłach informacji. 6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Majątek jednostek gospodarczych (aktywa) 4.1.1. Materiał nauczania Każda jednostka gospodarcza posiada na swoim stanie różne środki gospodarcze. Mogą to być: komputery, samochody, licencje, programy komputerowe, akcje, pieniądze w banku i wiele innych składników. Wszystkie te elementy stanowią majątek jednostki gospodarczej, nazywany w rachunkowości aktywami. Wykorzystując zasoby majątkowe (środki gospodarcze), jednostka gospodarcza może realizować swoją działalność, tzn. działalność handlową, produkcyjną lub usługową. Majątek przedsiębiorstwa powinien w przyszłości zagwarantować uzyskanie korzyści ekonomicznych. Korzyści te mogą być osiągnięte przez jednostkę między innymi w wyniku: a) transakcji handlowych (sprzedaż składnika majątku lub wykorzystanie składnika majątku do realizacji działalności gospodarczej), b) uzyskania przychodów w formie odsetek (np. odsetki z lokat terminowych), c) uzyskania przychodów w formie dywidend (udział w zyskach innego przedsiębiorstwa). Zatem majątek przedsiębiorstwa (aktywa) można zdefiniować jako kontrolowane przez jednostkę zasoby majątkowe o wiarygodnie określonej wartości, które spowodują w przyszłości wpływ do jednostki korzyści ekonomicznych. Majątek przedsiębiorstwa może mieć postać: niematerialną, np. koncesja, licencja, rzeczową, np. samochód ciężarowy, towary w sklepie (mąka, mleko, słodycze itd.), pieniężną np. środki pieniężne na rachunku bankowym. Majątek przedsiębiorstwa dzieli się na dwie zasadnicze części (rysunek 1): majątek trwały (aktywa trwałe) oraz majątek obrotowy (aktywa obrotowe). Majątek jednostki gospodarczej (aktywa) Majątek trwały (aktywa trwałe) Majątek obrotowy (aktywa obrotowe) Rys. 1. Podział majątku (aktywów) jednostek gospodarczych Źródło: opracowanie własne. Do aktywów trwałych zalicza się te środki gospodarcze, które będą wykorzystywane w przedsiębiorstwie powyżej jednego roku licząc od dnia bilansowego, gdyż zużywają się stopniowo. Natomiast do aktywów obrotowych będą zakwalifikowane składniki, które zużywają się jednorazowo lub mogą być wykorzystywane do jednego roku licząc od dnia bilansowego. Zakwalifikowanie danego składnika majątku do aktywów trwałych lub aktywów obrotowych zależy od: przewidywanego czasu użytkowania (jak długo ma być wykorzystywany w jednostce), przeznaczenia (w jakim celu został nabyty do jednostki), charakteru podmiotu gospodarczego (zakres działalności jednostki). 7

Istnieje taka możliwość, że ten sam składnik aktywów w dwóch różnych jednostkach może być zakwalifikowany do dwóch rodzajów majątku. Struktura majątku (aktywów) w jednostkach gospodarczych jest bardzo zróżnicowana, w jednych zasadniczą część stanowi majątek trwały w innych majątek obrotowy. Wynika to przede wszystkim z profilu działalności jednostki. W przedsiębiorstwach produkcyjnych znaczącą część aktywów będą stanowiły aktywa trwałe (maszyny, urządzenia produkcyjne), natomiast w jednostkach handlowych duży udział w całości aktywów będą miały aktywa obrotowe (towary handlowe). Jednakże w obecnych warunkach gospodarczych (globalna gospodarka oparta na wiedzy, szybkim przepływie informacji) nie można jednoznacznie zinterpretować jaka powinna być najkorzystniejsza struktura majątku jednostek. Przykładowo funkcjonują banki, które mają swoje centrale, oddziały, placówki ale są także tzw. banki wirtualne (dostępne tylko za pomocą Internetu, nie mają swoich placówek, oddziałów). W obu przykładach banków struktura majątku będzie diametralnie inna. Zatem struktura majątku nie może stanowić jedynego źródła ich oceny. 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest majątek jednostki gospodarczej? 2. Jak nazywany jest majątek jednostek w terminologii rachunkowości? 3. Jaka jest rola majątku w jednostkach gospodarczych? 4. Jaką postać może mieć majątek jednostek gospodarczych? 5. Na jakie dwie części można podzielić aktywa jednostek gospodarczych? 6. Jakie czynniki determinują zakwalifikowanie danego składnika majątku do aktywów trwałych lub obrotowych? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ, do którego rodzaju aktywów (trwałych, czy obrotowych) należy zakwalifikować dany składnik majątku we wskazanym przedsiębiorstwie. Składnik majątku Zestaw komputerowy Samochód osobowy Przedsiębiorstwo i przeznaczenie składnika majątku Sklep ze sprzętem komputerowym i akcesoriami Enter komputer przeznaczony na sprzedaż Sklep ze sprzętem komputerowym i akcesoriami Enter komputer wykorzystywany przez właściciela sklepu do prowadzenia rachunkowości, wysyłania ofert, dokonywania przelewów itd. Agencja reklamowa Dorota komputer w dziale marketingu wykorzystywany do codziennych obowiązków Salon Sprzedaży Samochodów Robik samochód na sprzedaż Fabryka mebli Drewienko samochód służbowy prezesa Salon Sprzedaży Samochodów Robik samochód służbowy właściciela Odpowiedź Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat majątku jednostek gospodarczych, 8

2) przeczytać uważnie każdą informację ujętą w tabeli i zastanowić się, do którego rodzaju aktywów należy zakwalifikować dany składnik w danych warunkach, 3) wpisać rezultat swojej decyzji (aktywa trwałe lub aktywa obrotowe) do kolumny Odpowiedź. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Ustal wartość aktywów trwałych i obrotowych. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat majątku jednostek gospodarczych, 2) określić zakres działalności wybranej jednostki: produkcyjnej, usługowej i handlowej, 3) przy każdej jednostce zapisać po pięć przykładów składników aktywów trwałych i obrotowych (w tym celu sporządzić tabelę np. w edytorze tekstu), 4) przy każdym przykładzie określić postać składnika aktywów (niematerialna, rzeczowa, pieniężna) i wartość, 5) ustalić wartość aktywów trwałych i aktywów obrotowych, 6) wydrukować rozwiązanie ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: - stanowisko komputerowe z dostępem do drukarki, wyposażone w edytor tekstu, - kalkulator, - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3 Wspólnie z kolegą/koleżanką zinterpretuj strukturę majątku jednostki na podstawie przykładowego zestawienia aktywów (otrzymanego od nauczyciela). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat majątku jednostek gospodarczych, 2) pobrać od nauczyciela zestawienie aktywów jednostki, 3) ustalić jaką jednostkę będziesz analizować, 4) ustalić wartościową i procentową strukturę aktywów, 5) zinterpretować strukturę majątku badanej jednostki. Wyposażenie stanowiska pracy: - zestawienie aktywów dowolnej jednostki, - kalkulator, - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 9

4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie majątku jednostki gospodarczej (aktywów)? 2) rozróżnić majątek trwały (aktywa trwałe) i majątek obrotowy (aktywa obrotowe)? 3) rozróżnić postać składników majątku (aktywów)? 4) podać przykłady składników majątku trwałego (aktywów trwałych) w różnych jednostkach? 5) podać przykłady składników majątku obrotowego (aktywów obrotowych) w różnych jednostkach? 6) ustalić strukturę aktywów? Tak Nie 10

4.2. Charakterystyka i wycena składników aktywów trwałych 4.2.1. Materiał nauczania Składniki aktywów trwałych są zgrupowane w pięciu obszarach: 1) wartości niematerialne i prawne, 2) rzeczowe aktywa trwałe, 3) należności długoterminowe, 4) inwestycje długoterminowe, 5) długoterminowe rozliczenia międzyokresowe. Wartości niematerialne i prawne są to składniki majątku, które nie mają materialnej postaci (nie można ich dotknąć). Można je zdefiniować jako niematerialne składniki aktywów trwałych, przeznaczone na własne potrzeby jednostki o przewidywanym okresie ekonomicznego wykorzystywania powyżej jednego roku. Do wartości niematerialnych i prawnych można zaliczyć między innymi: licencje, koncesje, prawa autorskie, prawo do patentów, prawo do znaków towarowych, prawo do wzorów użytkowych oraz zdobniczych, know - how 1. Rzeczowe aktywa trwałe w przeciwieństwie do wartości niematerialnych i prawnych mają w większości postać materialną (można je dotknąć). W skład rzeczowych aktywów trwałych wchodzą: 1) środki trwałe, 2) środki trwałe w budowie. Środki trwałe są to składniki rzeczowych aktywów trwałych, które w momencie przyjęcia są kompletne i zdatne do użytku, a ich okres przewidywanej ekonomicznej użyteczności jest dłuższy niż jeden rok. Zatem aby składnik majątku można było zakwalifikować do środków trwałych, musi spełniać następujące warunki: przewidywany okres użyteczności ekonomicznej jest dłuższy niż jeden rok (przedsiębiorstwo zakupuje środek trwały, aby wykorzystywać go w swojej działalności gospodarczej, a nie w celu sprzedaży lub wydzierżawienia), jest kompletny, sprawny (nadaje się do użytkowania). Do środków trwałych można zaliczyć między innymi: a) nieruchomości: grunty, prawo wieczystego użytkowania gruntu, budynki (np. magazyn, garaż, budynek biurowy), spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego i użytkowego, budowle (np. mosty, drogi, rampy), b) maszyny i urządzenia (np. tokarka, szafa chłodnicza), c) środki transportu (np. samochody ciężarowe, samochody osobowe), d) inwentarz żywy (np. zwierzęta hodowlano użytkowe: konie, krowy; zwierzęta w cyrku, w ogrodach zoologicznych). 1 Według Słownika wyrazów obcych termin Know how to: suma wiedzy technicznej i technologicznej koniecznej do wytworzenia określonego wyrobu, stanowiąca przedmiot obrotu międzynarodowego. 11

Do celów statystycznych, ewidencyjnych a także dla potrzeb ustalenia stawki amortyzacyjnej środki trwałe grupuje się zgodnie z Klasyfikacją Środków Trwałych (KŚT). Klasyfikacja ta wyodrębnia dziesięć grup środków trwałych, które przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Klasyfikacja Środków Trwałych Rodzaj grupy Zakres grupy Grupa 0 Grunty Grupa 1 Budynki i lokale Grupa 2 Obiekty inżynierii lądowej i wodnej Grupa 3 Kotły i maszyny energetyczne Grupa 4 Maszyny, urządzenia i aparaty ogólnego zastosowania Grupa 5 Specjalistyczne maszyny, urządzenia i aparaty Grupa 6 Urządzenia techniczne Grupa 7 Środki transportu Grupa 8 Narzędzia, przyrządy, ruchomości i wyposażenie Grupa 9 Inwentarz żywy Źródło: opracowanie własne. Środki trwałe w budowie stanowią ogół nakładów poniesionych w związku z trwającą budową, montażem nowych lub ulepszeniem istniejących środków trwałych. Środki trwałe w budowie, jak sama nazwa wskazuje nie są to jeszcze środki trwałe. Dopóki nie będą gotowe do używania, nie będą kompletne, nie mogą być środkami trwałymi. Mogą wystąpić dwie zasadnicze sytuacje obrazujące pojęcie środka trwałego w budowie: kiedy tworzy się (buduje) nowy środek trwały; kiedy zakupiony składnik majątku wymaga montażu, instalacji lub naprawy. W sytuacji, kiedy budowany jest środek trwały do nakładów, które będą zaliczone do środków trwałych w budowie należą między innymi: koszty zakupu gruntu; koszty opracowania dokumentacji projektowej; koszty przygotowania terenu pod budowę (np. wycięcie krzewów, ogrodzenie, oświetlenie placu budowy); koszty nadzoru budowy; koszty robót budowlanych (materiały, robocizna); koszty ubezpieczeń majątkowych środków trwałych znajdujących się w budowie; naliczone za czas trwania budowy odsetki od kredytu inwestycyjnego (kredytu zaciągniętego na budowę). Należności występują wówczas, kiedy inne przedsiębiorstwo, instytucja lub osoba powinna zapłacić danej jednostce gospodarczej określoną kwotę środków pieniężnych (moment zapłaty następuje później, niż moment wydania danego składnika majątku). Od okresu spłaty należności zależy, czy będzie to należność długoterminowa (zaliczana do aktywów trwałych), czy należność krótkoterminowa (zaliczana do aktywów obrotowych). Należności długoterminowe stanowią wartość środków pieniężnych należnych danemu przedsiębiorstwu od innych podmiotów lub osób fizycznych, których zapłata nastąpi po upływie roku. Jednakże należności od odbiorców z tytułu dostaw i usług bez względu na termin płatności (do jednego roku czy powyżej roku) traktuje się jako należności krótkoterminowe (zaliczane do aktywów obrotowych). Należność dla przedsiębiorstwa istnieje tak długo, aż drugie przedsiębiorstwo lub osoba fizyczna nie ureguluje całej kwoty, którą powinna zapłacić. Inwestycje długoterminowe są to składniki majątku nabyte przez przedsiębiorstwo w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych. Pojęcie inwestycja (inwestowanie) oznacza, że przedsiębiorstwo, kupując dany składnik majątku, chce na nim w przyszłości zarobić, osiągnąć korzyści ekonomiczne (korzyści te mogą 12

wynikać np. z przyrostu wartości danego składnika, z dywidend, z transakcji handlowych). Termin długoterminowe świadczy, iż uzyskanie korzyści ekonomicznych będzie rozciągnięte w czasie powyżej roku. Przykłady inwestycji długoterminowych: a) długoterminowe aktywa finansowe: akcje innego przedsiębiorstwa kupione z zamiarem oczekiwania na udziały z zysku (dywidendy), czyli jednostka gospodarcza, która je kupiła nie chce ich sprzedać w krótkim okresie, bony skarbowe, obligacje np. 5 letnie obligacje Skarbu Państwa, b) udzielona długoterminowa pożyczka, c) udziały wniesione do innego przedsiębiorstwa (w formie wkładów pieniężnych lub rzeczowych tzw. aport), d) zakupione nieruchomości oraz wartości niematerialne i prawne, które nie będą wykorzystywane przez jednostkę w bieżącej działalności, ale zostały nabyte w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych, e) pozostałe składniki np. przedmioty o wartości muzealnej (dzieła sztuki), sztaby złota. Inwestycje długoterminowe nie są nabywane przez jednostkę w celu użytkowania ich w głównej działalności gospodarczej (np. produkcyjnej, handlowej), lecz zostały pozyskane w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych. Długoterminowe rozliczenia międzyokresowe są to dokonane z góry przez jednostkę wydatki dotyczące okresów przyszłych, dłuższych niż rok. Na przykład dokonana w styczniu zapłata czynszu dzierżawnego za okres 24 miesięcy. Każdy składnik aktywów trwałych w momencie przychodu do przedsiębiorstwa musi mieć ustaloną swoją wartość. Zatem należy dokonać tzw. wyceny bieżącej poszczególnych składników aktywów trwałych z chwilą przyjęcia ich na stan jednostki. Niestety, nie ma jednej uniwersalnej zasady ustalania wartości dla wszystkich składników aktywów trwałych. Przy ich wycenie bieżącej wykorzystuje się między innymi wartości na poziomie: ceny zakupu, ceny nabycia, kosztu wytworzenia, ceny sprzedaży. Charakterystykę wskazanych pojęć ujęto w tabeli 2. Tabela 2. Charakterystyka ceny zakupu, nabycia, sprzedaży i kosztu wytworzenia Pojęcie Charakterystyka Cena zakupu jest to cena, jaką płaci nabywca za zakupione składniki majątkowe Cena zakupu sprzedającemu bez podlegającego odliczeniu podatku VAT, która może być obniżona o rabaty, opusty. Cena nabycia jest to cena zakupu powiększona o koszty bezpośrednio związane z zakupem i przystosowaniem danego składnika aktywów do stanu zdatnego do używania lub wprowadzenia do obrotu (np. koszty transportu, załadunku i wyładunku, składowania, koszty Cena nabycia montażu, instalacji, ubezpieczenia). W przypadku akcji i innych długoterminowych papierów wartościowych zaliczanych do inwestycji długoterminowych, cena nabycia stanowiłaby ich cenę zakupu powiększoną o prowizje biur maklerskich, opłaty notarialne, skarbowe, sądowe. Koszt wytworzenia składnika majątku we własnym zakresie obejmuje koszty bezpośrednie produkcji tego składnika oraz przypadającą na okres jego wytworzenia uzasadnioną część kosztów pośrednio związanych z jego wytworzeniem. Do uzasadnionej części kosztów Koszt wytworzenia pośrednich zalicza się zmienne pośrednie koszty produkcji oraz tę część stałych pośrednich kosztów produkcji, które odpowiadają poziomowi tych kosztów przy normalnym wykorzystaniu zdolności produkcyjnych. Cena sprzedaży jest ustalana wówczas, jeżeli niemożliwe jest ustalenie ceny nabycia lub kosztu wytworzenia np. w przypadku otrzymania środka trwałego w drodze darowizny, Cena sprzedaży spadku. Zatem jest to przeciętna cena takiego samego rodzaju i gatunku składnika majątku, występująca w danej miejscowości. Źródło: opracowanie własne. 13

Wartości niematerialne i prawne oraz środki trwałe w momencie przyjęcia na stan przedsiębiorstwa wycenia się w podobny sposób. Oba te składniki aktywów ewidencjonuje się w księgach rachunkowych według wartości początkowej zwanej wartością brutto. Wartością początkową (wartością brutto) wartości niematerialnych i prawnych lub środków trwałych może być: cena nabycia, koszt wytworzenia lub cena sprzedaży. Wycena bieżąca pozostałych składników aktywów trwałych wynika także z dokumentacji ich nabycia. Do podstawowych dokumentów dotyczących aktywów trwałych można zaliczyć: dokument OT przyjęcie środka trwałego, dokument LT- likwidacja środka trwałego, dokument PT przekazanie środka trwałego, faktura VAT zakupu środka trwałego. 4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie składniki wchodzą w skład aktywów trwałych? 2. Czym charakteryzują się i jaki jest zakres wartości niematerialnych i prawnych? 3. Jakie muszą być spełnione warunki aby dany składnik można było zaliczyć do środków trwałych? 4. Jakie są rodzaje (grupy) środków trwałych? 5. Co to są należności długoterminowe? 6. Jakie składniki majątku mogą być zaliczone do inwestycji długoterminowych? 7. Co to są długoterminowe rozliczenia międzyokresowe? 8. Jakie są zasady wyceny składników aktywów trwałych? 9. Jakie dokumenty księgowe są związane z aktywami trwałymi? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Zakwalifikuj składniki majątku trwałego (aktywów trwałych) do poszczególnych pozycji, używając poprawnej terminologii (zwrotów) z zakresu rachunkowości. Wybrane składniki majątku trwałego (aktywów trwałych) w jednostce budowlanej Lp. Składnik majątku trwałego (aktywów trwałych) Odpowiedź 1. Koparka wykorzystywana przy budowie 2. Budynek magazynu, w którym są składowane materiały budowlane 3. Znak handlowy przedsiębiorstwa 4. Grunty, na których znajduje się siedziba przedsiębiorstwa 5. Prawo wieczystego użytkowania gruntów 6. Magazyn, którego powierzchnia jest wydzierżawiona dla innych przedsiębiorstw 7. Samochód ciężarowy, służący do przewozu materiałów na budowę 8. Rozpoczęta budowa własnych garaży, które będą przeznaczone dla samochodów i maszyn budowlanych 9. 3 letnie obligacje Skarbu Państwa 10. Akcje przedsiębiorstwa Farba SA, nabyte jako trwała lokata (oczekiwanie na udziały z zysku) 14

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat aktywów trwałych, 2) przeczytać uważnie każdą informację i wpisać do kolumny Odpowiedź nazwę danego składnika aktywów trwałych. Wyposażenie stanowiska pracy: - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Dla nowopowstającej dowolnej jednostki gospodarczej wskaż przykłady aktywów trwałych, a następnie ustal ich wartości w momencie przyjęcia na stan jednostki. Na tej podstawie dokonaj wyceny poszczególnych grup aktywów trwałych i ustal ich strukturę procentową. Dla środka trwałego sporządź dokument jego przyjęcia na stan jednostki. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat aktywów trwałych, 2) wybrać dla potrzeb ćwiczenia jednostkę gospodarczą, 3) określić formę rozwiązania ćwiczenia (np. tabela sporządzona w edytorze tekstu lub arkuszu kalkulacyjnym), 4) wypisać dla poszczególnych składników aktywów trwałych przykłady dla wybranej jednostki, która ma rozpocząć działalność, 5) dokonać wyceny wskazanych przykładów, ustalić ich wartości korzystając z ofert, cenników zamieszczonych na stronach internetowych różnych jednostek, 6) sporządzić dokument OT dla środka trwałego, 7) ustalić wartości i strukturę procentową składników aktywów trwałych, 8) wydrukować rozwiązanie ćwiczenia. Wyposażenie stanowiska pracy: - stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu i drukarki, wyposażone w edytor tekstu, arkusz kalkulacyjny, - Ustawa o rachunkowości, - kalkulator, - druk dokumentu OT, - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) rozróżnić składniki aktywów trwałych? 2) charakteryzować składniki aktywów trwałych? 3) podać przykłady składników aktywów trwałych w różnych jednostkach? 4) wycenić aktywa trwałe? 5) ustalić strukturę aktywów trwałych? 6) posłużyć się dokumentacją dotyczącą aktywów trwałych? Tak Nie 15

4.3. Zużycie środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych 4.3.1. Materiał nauczania Środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne zużywają się stopniowo i tak też najczęściej są wliczane w koszty ich wartości początkowe. Procesowi zużywania się tych dwóch składników aktywów trwałych odpowiadają pojęcia amortyzacja i umorzenie, które obecnie w myśl Ustawy o rachunkowości są utożsamiane ze sobą. Przykładowe definicje amortyzacji podano w tabeli 3. Tabela 3. Definicja amortyzacji (umorzenia) w różnych źródłach Źródło Definicja Amortyzacja całokształt ruchu okrężnego wartości środków trwałych polegającego na Słownik wyrazów stopniowej utracie wartości eksploatacyjnej obiektów w wyniku zużycia, przenoszeniu obcych, WN PWN, części wartości odpowiadającej zużyciu na wytworzone produkty i gromadzeniu środków Warszawa 2000, s. 44 pieniężnych w celu sfinansowania odtworzenia. Amortyzacja kategoria ekonomiczna określająca zasady krążenia wartości środków J. Kulicki, A. trwałych. Amortyzacja spełnia dwie podstawowe funkcje: umorzeniową oraz finansową. Krawczyk, P. Sokół, W funkcji umorzeniowej amortyzacja z jednej strony jest instrumentem służącym do Leksykon podatkowy, pomiaru zużycia środków trwałych, z drugiej będąc pieniężnym odpowiednikiem zużycia PWE, Warszawa 1998, środków trwałych jest wliczana jako odpis amortyzacyjny w ciężar kosztów działalności s. 16 przedsiębiorstwa. W funkcji finansowej amortyzacja stanowi jedno ze źródeł finansowania remontów środków trwałych oraz zastępowania dotychczasowych środków nowymi. M. Klimas, Podręczna Amortyzacja jest to zmniejszenie wartości początkowej środków trwałych oraz wartości encyklopedia niematerialnych i prawnych przez zaliczenie określonej części (tzw. odpisu) tej wartości na rachunkowości, te miejsca powstawania kosztów, które: 1) są związane z użytkowaniem określonego środka Poltext, Warszawa trwałego lub 2) powinny być obciążone kwotą odpisu związanego z określonym tytułem 2000, s. 18-19 (rodzajem) wartości niematerialnych i prawnych. Źródła: opracowanie własne. Zasady obliczania odpisów amortyzacyjnych są uzależnione od tego, czy dokonywane są w myśl przepisów Ustawy o rachunkowości, czy też zgodnie z wytycznymi Ustawy o podatku dochodowym (od osób prawnych lub fizycznych). Przepisy Ustawy o rachunkowości w zakresie amortyzacji są bardziej elastyczne niż przepisy podatkowe. Podstawowe różnice w tym zakresie przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Różnice w zakresie amortyzacji w prawie bilansowym i podatkowym Ustawa o rachunkowości Kryterium porównania Ustawa o podatku dochodowym Od pierwszego dnia miesiąca następującego po Rozpoczęcie miesiącu, w którym dany składnik przyjęto na amortyzacji stan jednostki Nie wcześniej, niż po przyjęciu ich do użytkowania (ten sam miesiąc lub następny) Nie określa bezpośrednio częstotliwości (powinny być dokonywane systematycznie) Brak jednoznacznego określenia metod Nie ma wskazanych stawek, należy je samemu ustalić uwzględniając czynniki wymienione w ustawie Źródło: opracowanie własne. Częstotliwość dokonywania odpisów Metody amortyzacji Stawki amortyzacyjne Jednorazowo na koniec roku podatkowego, lub w równych ratach, co miesiąc albo co kwartał Wyraźnie określone metody: liniowa, degresywna lub możliwość jednorazowego odpisu w koszty Dla środków trwałych są wskazane w załączniku nr 1 do Ustawy o podatku dochodowym Metoda jednorazowego odpisu w koszty może być stosowana wówczas, gdy wartość początkowa środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej nie przekracza 3 500 zł. W takim przypadku cała wartość początkowa danego składnika majątku może zostać zaliczona w koszty amortyzacji jednorazowo z chwila przyjęcia do użytkowania w przedsiębiorstwie. Jeżeli wartość 16

początkowa składnika aktywów będzie wyższa niż 3 500 zł, to należy stopniowo zaliczać ją w koszty bieżącej działalności. W tym przypadku ma zastosowanie metoda liniowa lub degresywna. Metoda liniowa charakteryzuje się tym, iż wartość składnika majątku jest równomiernie zaliczana w koszty. W celu obliczenia rocznej i miesięcznej amortyzacji liniowej wykorzystuje się następujące wzory: Ar = WP x a Amc = Ar : 12 gdzie: - Ar oznacza amortyzację roczną, - WP oznacza wartość początkową składnika aktywów, który podlega amortyzacji, - a oznacza stawkę amortyzacyjną (wyrażoną procentowo), - Amc oznacza amortyzację miesięczną. Metoda degresywna charakteryzuje się tym, iż wartość amortyzacji w kolejnych latach jest coraz mniejsza. Metoda ta nie może być stosowana w każdym przypadku. Między innymi ma zastosowanie w odniesieniu do maszyn produkcyjnych, urządzeń i środków transportu z wyjątkiem samochodów osobowych. Amortyzację roczną i miesięczną według metody degresywnej ustala się według następujących wzorów: Ar = WN x a x WSP WN = WP DZ Amc = Ar :12 gdzie: - Ar oznacza amortyzację roczną, - WN oznacza wartość netto składnika aktywów, który podlega amortyzacji, - a oznacza stawkę amortyzacyjną (wyrażoną procentowo), - WSP oznacza współczynnik podwyższający, który przyjmuje wartość większą od 1 do 2 włącznie, a w gminach o wysokim bezrobociu strukturalnym może wynieść 3, - WP oznacza wartość początkową składnika aktywów, który podlega amortyzacji, - DZ oznacza dotychczasowe zużycie danego składnika aktywów, który podlega amortyzacji, - Amc oznacza amortyzację miesięczną. Metodę degresywną stosuje się tak długo, dopóki jest ona korzystniejsza od metody liniowej (czyli tak długo, jak amortyzacja degresywna jest większa od amortyzacji liniowej). Jeżeli wartość kosztów amortyzacji liczona według metody degresywnej okaże się mniejsza lub równa wielkości amortyzacji liniowej, to należy od tego roku przejść na metodę liniową. Zatem jeżeli dany składnik majątku będzie amortyzowany metodą degresywną, to po kilku latach takiej amortyzacji (np. po dwóch, trzech lub czterech latach) należy przejść na amortyzację liniową, gdyż koszty wyliczone według tej metody będą większe. Należy pamiętać, że nie wszystkie środki trwałe podlegają amortyzacji oraz że nie zawsze amortyzacja stanowi koszt uzyskania przychodu w rozumieniu prawa podatkowego. Przykładowo nie amortyzuje się: gruntów, dzieł sztuki i eksponatów muzealnych. Natomiast, zgodnie z przepisami podatkowymi nie uznaje się za koszt uzyskania przychodu amortyzacji między innymi od: samochodów osobowych w części, w której cena ich nabycia przewyższa równowartość 20 000 euro (wg kursu średniego NBP z dnia przekazania samochodu do użytkowania), wkładu niepieniężnego mającego postać know-how, 17

środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych otrzymanych nieodpłatnie, środków trwałych zaliczanych do grup 3 6 KŚT przez okres ich oddania do nieodpłatnego używania. 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Na czym polega amortyzacja? 2. Jakie są różnice przy obliczaniu amortyzacji dla celów podatkowych i bilansowych? 3. Jakie są metody obliczania amortyzacji? 4. Na czym polega obliczenie amortyzacji metodą liniową? 5. Na czym polega obliczenie amortyzacji metodą degresywną? 6. Kiedy można dokonać jednorazowego odpisu w koszty wartości środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej? 7. Które środki trwałe nie podlegają amortyzacji? 8. W jakich sytuacjach amortyzacja nie stanowi kosztu uzyskania przychodu w rozumieniu przepisów podatkowych? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wartość początkowa aparatu radiometrycznego zakupionego w dniu 26 czerwca, który został przyjęty do użytkowania 8 dni później wynosi 60 000 zł. Roczna stawka amortyzacyjna zgodna z Ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych to 20% (dla celów bilansowych przewidywany okres użytkowania przyjętego środka trwałego ustalono na sześć lat). Współczynnik podwyższający kształtuje się na poziomie 2,0. Na podstawie podanych informacji: 1. stosując metodę amortyzacji liniowej ustal dla celów bilansowych i podatkowych: a) kwotę rocznych i miesięcznych odpisów amortyzacyjnych, b) rok i miesiąc, kiedy zostanie dokonany ostatni odpis amortyzacyjny, 2. stosując metodę amortyzacji degresywnej ustal dla celów bilansowych i podatkowych: a) kwotę rocznych i miesięcznych odpisów amortyzacyjnych, b) rok i miesiąc, kiedy zostanie dokonany ostatni odpis amortyzacyjny. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat amortyzacji, 2) ustalić wysokość stawki amortyzacyjnej dla celów bilansowych, 3) obliczyć amortyzację dla celów bilansowych udzielając odpowiedzi na polecenie 1a, 1b, 2a, 2b, 4) obliczyć amortyzację dla celów podatkowych udzielając odpowiedzi na polecenie 1a, 1b, 2a, 2b. Wyposażenie stanowiska pracy: - kalkulator, - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Oblicz wartość rocznych odpisów amortyzacji metodą liniową dla celów bilansowych i podatkowych samochodu osobowego o wartości początkowej 90 000 zł. Stawka amortyzacyjna podatkowa i bilansowa wynosi 20%. Do obliczeń przyjmij średni kurs euro z dnia rozwiązywania ćwiczenia. 18

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat amortyzacji, 2) sprawdzić średni kurs euro NBP z dzisiejszego dnia, np. w Internecie, 3) ustalić wartość podstawy obliczenia amortyzacji dla celów podatkowych, 4) obliczyć roczną wartość odpisów amortyzacyjnych dla celów bilansowych i podatkowych. Wyposażenie stanowiska pracy: - kalkulator, - stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu, - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3 Wybierz po jednym przykładzie środków trwałych z trzech dowolnych grup Klasyfikacji Środków Trwałych, a następnie ustal dla nich zgodnie z prawem podatkowym i bilansowym stawki amortyzacyjne i metody amortyzacji. Na bazie tych informacji sporządź tabele amortyzacji na okres jednego roku z podziałem na miesiące dla celów podatkowych i bilansowych (ćwiczenie wykonaj na gotowym druku tabeli amortyzacyjnej lub w arkuszu kalkulacyjnym). Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat amortyzacji, 2) wybrać dowolne trzy grupy z KŚT, a z nich po jednym przykładzie środków trwałych, 3) ustalić dla wybranych środków trwałych stawki amortyzacyjne i metody amortyzacji dla celów podatkowych i bilansowych, 4) obliczyć dla wybranych środków trwałych odpisy amortyzacyjne dla celów podatkowych i bilansowych oraz sporządzić tabele amortyzacji, 5) w przypadku wykonywania ćwiczenia przy zastosowaniu arkusza kalkulacyjnego wydrukować rozwiązanie. Wyposażenie stanowiska pracy: - Klasyfikacja Środków Trwałych, - Ustawa o rachunkowości, - Ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych, - druki tabeli amortyzacyjnej, - kalkulator, - stanowisko komputerowe z dostępem do drukarki, wyposażone w arkusz kalkulacyjny, - literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) rozróżnić amortyzację podatkową i bilansową? 2) ustalić stawki amortyzacyjne dla celów podatkowych i bilansowych? 3) obliczyć amortyzację dla celów podatkowych i bilansowych różnymi metodami? 4) wskazać przykłady odpisów amortyzacyjnych, które nie stanowią kosztów uzyskania przychodów w prawie podatkowym? 5) sporządzić tabele amortyzacyjne różnymi metodami? Tak Nie 19