ESPON jest Europejsk Sieci Obserwacyjn Rozwoju Terytorialnego i Spójno ci Terytorialnej. Jest to program badawczy dotycz cy rozwoju przestrzennego, zwi zany z Funduszami Strukturalnymi UE. Program ESPON jest Europejską Siecią Obserwacyjną Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej. Jest to program badawczy rozpocz si w 2002 roku i pocz tkowo by nansowany ze rodków Programu Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG dotyczący III oraz cz rozwoju ciowo przestrzennego, przez kraje cz onkowskie związany oraz z Funduszami Islandi, Norwegi Strukturalnymi i Szwajcari UE. Program. Obecnie program rozpoczął się w jest 2002 realizowany roku i początkowo w ramach był Celu fi nansowany 3 Funduszy Strukturalnych ze środków Programu Europejska Inicjatywy Wspó Wspólnotowej praca Terytorialna. INTERREG Finansowanie III oraz częściowo Programu przez zapewnia kraje członkowskie Komisja Europejska, oraz Islandię, a reszt Norwegię kraje cz i onkowskie Szwajcarię. UE Obecnie oraz kraje program jest partnerskie realizowany bior ce udzia w ramach programie. Celu 3 ESPON Funduszy 2013 Strukturalnych b dzie realizowany Europejska w 31 krajach. Współpraca G ówna Terytorialna. Finansowanie instytucja Programu zarz zapewnia dzaj ca programu Komisja Europejska, mie ci si w a Luksemburgu. resztę kraje członkowskie UE oraz kraje partnerskie biorące udział programie. ESPON 2013 będzie realizowany w 31 krajach. Główna instytucja Celem zarządzająca programu programu jest zapewnienie mieści się politykom w Luksemburgu. i praktykom na poziomie wspólnotowym, krajowym oraz regionalnym systematycznej, nowej i porównywalnej wiedzy na temat trendów rozwoju terytorialnego Celem programu Europy oraz jest wp zapewnienie ywu wdra anych politykom polityk i praktykom na regiony na i obszary poziomie europejskie. wspólnotowym, Wiedza krajowym ta ma bezpo oraz rednio regionalnym wspiera systematycznej, formu owanie nowej i r ealizowanie i porównywalnej zada wiedzy strategicznych. na temat Program trendów ESPON rozwoju m a terytorialnego dostarcza w iedzy Europy oraz wykraczaj wpływu cej wdrażanych poza standardowe, polityk na tradycyjne regiony i analizy obszary sporz europejskie. dzane przez Wiedza Komisj ta ma Europejsk bezpośrednio. wspierać formułowanie i realizowanie zadań strategicznych. Program ESPON ma dostarczać wiedzy wykraczającej W sumie poza ponad standardowe, 130 instytucji tradycyjne badawczych analizy z ca sporządzane ej Europy przez jest zaanga Komisję owanych Europejską. w projekty badawcze, dzia ania wspieraj ce i koordynuj ce Programu. Krajowe Punkty Kontaktowe ESPON tworz sie i s u W sumie jako ponad czniki 130 instytucji pomi dzy badawczych rodowiskami z całej praktyków Europy i bjest adaczy zaangażowanych w e wszystkich w krajach projekty c zbadawcze, onkowskich. Zadaniem wspierające przedstawicieli i koordynujące szczebla Programu. ministerialnego Krajowe ze Punkty wszystkich Kontaktowe krajów zaanga ESPON owanych tworzą sieć w Program i służą ESPON działania jako łączniki oraz przedstawicieli pomiędzy środowiskami Komisji Europejskiej praktyków i zasiadaj badaczy cych we w wszystkich Komitecie krajach Monitoruj członkowskich. cym jest zapewnienie Zadaniem przedstawicieli praktycznego wymiaru szczebla realizowanych ministerialnego bada ze wszystkich. krajów zaangażowanych w Program ESPON oraz przedstawicieli Komisji Europejskiej zasiadających w Komitecie Monitorującym jest zapewnienie praktycznego Wi cej wymiaru informacji realizowanych na temat Programu badań. ESPON 2013 mo na znale na stronie: Więcej informacji www.espon.eu na temat Programu ESPON 2013 można znaleźć na stronie: www.espon.eu 2
Mapa 1.Wzrost populacji w okresie 2001-2006 Instrumentarium rozwoju terytorialnego Cele interwencji publicznych najczęściej osiągane są skutecznie za pomocą odpowiedniego doboru instrumentów instytucjonalnych, regulacyjnych i finansowych, tzw. policy-mix oraz integracji różnych polityk sektorowych w odniesieniu do danego obszaru. Pojedyncza interwencja sektorowa nie odniesie założonych rezultatów, jeżeli będzie realizowana w oderwaniu od pozostałych, natomiast inteligentny zestaw instrumentów polityki publicznej pozwala na powstawanie efektów synergii oraz uniknięcie kosztów braku koordynacji polityk sektorowych. Większa świadomość oddziaływania terytorialnego polityk sektorowych prowadzi do lepszego wykorzystania efektu synergii pomiędzy nimi, a w konsekwencji umożliwia bardziej efektywną alokację ograniczownych zasobów publicznych. Prowadzi to do wzrostu konkurencyjności i spójności terytorialnej. Inteligentna polityka publiczna (ang. smart policy) ma na celu nie maksymalizację zysku jednego sektora, ale wygenerowanie pozytywnych efektów zewnętrznych w różnych dziedzinach życia społecznego i gospodarczego. Wyniki badań stosowanych programu ESPON stanowią bogate źródło wiedzy na temat terytorium Unii Europejskiej oraz oferują wachlarz instrumentów, takich jak: analiza wielopoziomowa, typologie, scenariusze, narzędzia interaktywne, przydatnych w planowaniu przestrzennym i rozwo ju terytorialnym. Analiza wielopoziomowa Cechą badań stosowanych ESPON jest to, że zbieranie danych oraz analizy prowadzone są na pięciu poziomach jednocześnie. Jest to efektywne narzędzie analizy terytorialnej, które wobec rosnącego usieciowienia procesów gospodarczych i społecznych pozwala na wielowymiarową diagnozę i ocenę potencjału rozwojowego różnych typów terytoriów. Poziomy analizy, o których mowa to: globalny (sąsiedztwo UE) europejski makroregionalny krajowy regionalny i lokalny Przykładem zastosowania podejścia wielopoziomowego w badaniach ESPON może być analiza zmian demograficznych, które są istotne dla decydentów i podmiotów prywatnych we wszystkich pięciu skalach (Mapa 1). Poziom globalny: sytuacja demograficzna obszaru ESPON jest lepsza w porówaniu do sąsiadów wschodnich, gdzie widoczne są procesy depopulacji. W obszarach sąsiedztwa południowego natomiast wzrost demograficzny jest zdecydowanie bardziej dynamiczny. Są to bardzo ważne informacje w kontekście polityki migracyjnej UE oraz kształtowania stosunków z krajami sąsiedzkimi. 3
Mapa 2.Wzrost populacji w okresie 2001-2006 Mapa 3. Poziom zróżnicowania między metropolią i jej otoczeniem, 1995-2004 Poziom wspólnotowy: różnice pomiędzy wartościami dla obszarów tzw. rdzenia Europy a wartościami dla obszarów peryferii północnych i wschodnich. Poziom makroregionalny: przykład obszaru dorzecza Dunaju wskazuje na istotne różnice pomiędzy północną i południową częścią makroregionu, ale również pomiędzy ośrodkami miejskimi i ich otoczeniem. Poziom krajowy: niektóre regiony Hiszpanii i Irlandii doświadczyły znacznego wzrostu liczby ludności; obszary wschodnich Niemiec oraz zachodniej Rumunii borykają się z problemem depopulacji. Polska jest pod względem demograficznym jednym z najbardziej zróżnicowanych wewnętrznie krajów. Poziom regionalny i lokalny: poszczególne obszary sklasyfikowane są w odniesieniu do średnich wartości dla całej wspólnoty, co pozwala na porównania z regionami sąsiadującymi, porównania w odniesieniu do sytuacji w makroregionie, jak też w kontekście krajowym. Ty p o l o g ie Typologia to narzędzie analityczne, które umożliwia systematyczną klasyfikację obszarów o podobnych cechach. Ułatwia ona przedstawienie złożonych zjawisk w syntetyczny i zrozumiały sposób, co sprawia jest powszechnie używana w badaniach i analizach ESPON. Typologia umożliwia również pogłębioną analizę porównawczą, ułatwia identyfikację priorytetów na poziomie strategicznym oraz odpowiedni dobór rozwiązań i instrumentów politycznych na poziomie zarządzania terytorialnego. Przykładem może być mapa typologii statusu demograficznego (Mapa 2). Rozróżnia ona siedem typów regionów, które w różny sposób doświadczają skutów przepływów demograficznych i migracyjnych. Z mapy wynika, że wszystkie regiony Polski, podobnie jak pozostałe regiony Europy Środkowo-Wschodniej, sklasyfikowane zostały jako obszar wyzwań potencjału siłu roboczej. W porównaniu ze średnią unijną charakteryzują się one wyższym udziałem osób w młodym wieku. Podstawowym problemem jest tu jednak niedopasowanie pomiędzy liczbą osób aktywnych zawodowo, ich wykształceniem i aspiracjami a szansami na znalezienie odpowiedniego zatrudnienia na regionalnym rynku pracy. W związku z tym, mimo dużego potencjału ilościowego siły roboczej ten typ regionów cechuje zmniejszanie się liczby ludności zarówno w wyniku mniejszej liczby urodzeń, jak też odpływów migracyjnych. Praktyczne wnioski wynikające z analizy powyższej mapy sugerują, że polskie regiony powinny z jednej strony zwiększać swoją atrakcyjność poprzez interwencje podnoszące jakość życia, a z drugiej strony pracować nad odwróceniem niekorzystnych trendów za pomocą instrumentów polityki społecznej lub polityki migracyjnej. 4
Mapa 4. Typologia strukturalna obszarów wiejskich, 2006. Sc e n a r iu s z e Scenariusze terytorialne umożliwiają analizę alternatywnych kierunków przyszłych trendów rozwojowych. W scenariuszach uwzględnia się oddziaływanie polityk UE na różne terytoria. Przykładem mogą być warianty polityki spójności i konkurencyjności w kontekście liczebności siły roboczej. Scenariusze umiarkowane (Mapy 5-6) Mapy ilustrujące umiarkowane scenariusze rozwoju zasobów siły roboczej w wariancie rynkowym (umiarkowane osłabienie ochrony środowiska, umiarkowane wzmocnienie indywidualizmu) i socjalnym (umiarkowane wzmocnienie ochrony środowiska, umiarkowany kolektywizm). W obu przypadkach wszystkie polskie regiony, podobnie jak większość obszarów Europy Środkowo-Wschodniej, doświadczą istotnego zmniejszenia się zasobów siły roboczej. W zależności od scenariusza nastąpi to w wyniku spadku udziału ludności w wieku produkcyjnym spowodowanym przez starzenie się społeczeństwa oraz brak reform polityki społecznej. Scenariusze skrajne (Mapy 7-8) Innym przykładem typologii jest mapa typów obszarów metropolitalnych ze względu na tempo rozwoju miasta centralnego i jego otoczenia (Mapa 3). Z powyższej mapy wynika, że w większości stołecznych ośrodków metropolitalnych Europy Środkowo-Wschodniej dochodzi do dywergencji rozwojowej między metropolią a jej otoczeniem. Przykładem tego jest Warszawa, która rozwija się szybciej niż jej otoczenie regionalne. Ośrodki miejskie przechodzące proces restrukturyzacji gospodarczej cechuje wolniejsze tempo rozwoju w porównaniu z otoczeniem regionalnym. Przykładem takiej wewnątrzregionalnej konwergencji w Polsce są Szczecin, Łódź i aglomeracja Górnego Śląska. W końcu na podstawie proponowanych przez Program ESPON 2013 klasyfikacji można dowiedziec się więcej o typologii obszarów wiejskich (Mapa 4). Głównym kryterium zamieszczonej powyżej typologii jest struktura gospodarcza oraz charakter konsumpcji badanych obszarów. Z mapy wynika, że większość obszarów wiejskich w Polsce ma charakter rolniczy. Oznacza to, że na tych terenach dominuje tradycyjna struktura gospodarcza, a w zakresie aktywności ekonomicznej ludności zatrudnienie w sektorze rolnym. Bardziej nowoczesne i zróżnicowane struktury gospodarcze zauważalne są w Polsce zachodniej i obszarach suburbanizacji Trójmiasta oraz Torunia i Bydgoszczy. Tereny wiejskie o funkcjach produkcyjnych dominują na Śląsku i w okolicach Poznania, a przewaga usług zauważalna jest w niektórych obszarach Polski centralnej. Ciekawa sytuacja ma miejsce w okolicach Rzeszowa, gdzie wyróżnić można dwie strefy funkcjonalne obszarów wiejskich - usługową zlokalizowaną bliżej miasta i produkcyjny piercień zewnętrzny. Mapy ilustrujące skrajne scenariusze rozwoju zasobów siły roboczej w wariancie rynkowym (wzrost w oparciu o innowacje technologiczne i społeczne oraz indywidualizm) i socjalnym (wzrost w oparciu o innowacje technologiczne i społeczne oraz kolektywizm). W obu przypadkach sytuacja Polski jest taka sama - większość polskich regionów, poza stołecznym, doświadczy w mniejszym lub większym stopniu zmniejszenia się zasobów siły roboczej. W zależności od scenariusza nastąpi to w wyniku spadku udziału ludności w wieku produkcyjnym spowodowanym przede wszystkim przez migracje, jak też starzenie się społeczeństwa oraz kierunek reform polityki społecznej. 5
Mapy 5-8. Scenariusze rozwoju siły roboczej, 2005-2050 5 6 7 8 6
Zrealizowane ZREALIZOWANE projekty PROJEKTY ESPON ESPON Badania Badania stosowane: stosowane: DEMIFER DEMIFER - Demographic - Demographic and Migratory and Migratory Flows Affecting Flows Affecting European European Regions Regions and Cities and Cities EDORA - EDORA European - European Development Development Opportunities Opportunities in Rural in Areas Rural Areas CLIMATE CLIMATE - Climate - Climate Change Change and Territorial and Territorial Effects Effects on Regions Regions and Local and Economies Local Economies in Europe in Europe FOCI - Future FOCI - Orientation Future Orientation for Cities for Cities ReRISK - ReRISK Regions - Regions at Risk of at Energy Risk of Poverty Energy Poverty TIPTAP - TIPTAP Territorial - Territorial Impact Package Impact Package for Transport for Transport and Agricultural and Agricultural Policies Policies Analiza celowa Analiza na celowa potrzeby na potrzeby praktyków: praktyków: CAEE - The CAEE Case - The for Case Agglomeration for Agglomeration Economies Economies in Europe in Europe TEDI - Territorial TEDI - Territorial Diversity Diversity in Europe in Europe EUROISLANDS EUROISLANDS - The Development - The Development of the Islands of the Islands European European Islands Islands Cohesion and Cohesion Policy Policy METROBORDER METROBORDER - Cross-Border - Cross-Border Polycentric Polycentric Metropolitan Metropolitan Regions Regions SS-LR - Spatial SS-LR - Scenarios: Spatial Scenarios: New Tools New for Tools Local-Regional for Local-Regional Territories Territories SURE - Success SURE - Success for Convergence for Convergence Regions Regions Economies Economies Rozpoczęte ROZPOCZ projekty TE PROJEKTY ESPON ESPON Badania Badania stosowane stosowane (rozpoczęte (rozpocz latem te 2010): latem 2010): ATTREG - Attractiveness of European regions and cities for residents and visitors ATTREG - Attractiveness of European regions and cities for residents and visitors EU-LUPA- European patterns of land use EU-LUPA- European patterns of land use TERCO - Territorial cooperation in transnational areas and across internal/external borders TERCO - Territorial cooperation in transnational areas and across internal/external borders TRACC - Transport accessibility at regional/local scale and patterns in Europe TRACC - Transport accessibility at regional/local scale and patterns in Europe SGPTDE - Secondary growth poles in territorial development SGPTDE - Secondary growth poles in territorial development GEOSPECS - European perspective on speci c types of territories GEOSPECS - European perspective on specific types of territories KIT - Territorial dimension of innovation and knowledge economy KIT - Territorial dimension of innovation and knowledge economy TIGER - Continental territorial structures and ows (globalisation) TIGER - Continental territorial structures and flows (globalisation) ARTS - Territorial and Regional Sensitivity of EU Directives ARTS - Territorial and Regional Sensitivity of EU Directives Badania stosowane (rozpocz te jesieni 2010): Badania stosowane European (rozpoczęte seas in territorial jesienią development 2010): European Indicators seas in territorial and Perspectives development for Services of General Interest in Territorial Development Indicators and Perspectives for Services of General Interest in Territorial Development Na pocz tku 2011 roku nale y spodziewa si nowej rundy konkursowej, której przedmiotem b d Na początku 4 projekty 2011 bada roku należy stosowanych spodziewać się nowej rundy konkursowej, której przedmiotem będą 4 projekty badań stosowanych Analiza celowa na potrzeby praktyków (rozpocz te latem 2010): Analiza celowa PURR na Potential potrzeby of praktyków Rural Regions (rozpoczęte latem 2010): PURR Potential TranSMEC of Transnational Rural RegionsSupport Method for European Cooperation TranSMEC Transnational Support Method for European Cooperation Analiza celowa na potrzeby praktyków (rozpocz te jesieni 2010): Analiza celowa EATIA na ESPON potrzeby and praktyków TIA (rozpoczęte jesienią 2010): EATIA ESPON ULYSSES and Using TIA Applied Results from ESPON as a Yardstick for Cross-Border Spatial Planning and Development Using Applied Results from ESPON as a Yardstick for Cross-Border Spatial Planning and Devel- ULYSSES opment RISE Identifying and Exchanging Best Practice in Developing Regional Integrated Strategies in Europe RISE Identifying POLYCE Metropolisation and Exchanging and Best Polycentric Practice in Development Developing Regional in Central Integrated Europe: Evidence Strategies Based in Europe Strategic POLYCE Options Metropolisation and Polycentric Development in Central Europe: Evidence Based Strategic Options TPM Territorial Performance Monitoring TPM Territorial BEST METROPOLIS Performance Best Monitoring Development Conditions in European Metropolis: Paris, Berlin, Warsaw BEST METROPOLIS SEMIGRA Selective Best Development Migration and Conditions Unbalanced in European Sex Ratio in Metropolis: Rural Regions Paris, Berlin, Warsaw SEMIGRA SMART-IST Selective Smart Migration Institutions and Unbalanced for Territorial Sex Ratio Developments in Rural Regions SMART-IST Smart Institutions for Territorial Developments Analiza celowa na potrzeby praktyków (planowane rozpocz cie zim 2011): Analiza celowa ADES na Airports potrzeby and praktyków Drivers of (planowane Economic Success rozpoczęcie in Peripheral zimą 2011): Regions ADES Airports AMCER and Advanced Drivers Monitoring of Economic and Success Coordination Peripheral of EU R&D Regions Policies at Regional Level AMCER Advanced Monitoring and Coordination of EU R&D Policies at Regional Level projekt z udzia em polskiej instytucji lub eksperta projekt z udziałem polskiej instytucji lub eksperta 7