Projekt został współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Środki Przejściowe PL2005/017-488.01.01.01. Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej. Za treść tego dokumentu odpowiada Lokalna Organizacja Turystyczna Brama na Bagna, poglądy w nim wyraŝone nie odzwierciedlają w Ŝadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. SCENARIUSZ EKOLOGICZNYCH ZAJĘĆ EDUKACYJNYCH Autor: Bogusława Laskowska Temat: CO KRYJE W SOBIE LAS? Poziom: szkoła podstawowa, gimnazjalna, ponadgimnazjalna Przedmiot: warsztaty edukacyjne w lesie iglastym i liściastym (olsie) Cele operacyjne: UCZEŃ: Zna pojęcie ekosystemu; Potrafi wymienić rodzaje lasów występujących w Polsce; Wie, czym róŝni się las naturalny od sztucznego; Potrafi wymienić gatunki roślin i zwierząt występujących w róŝnych piętrach lasu; Zna uŝyteczność gospodarczą roślin leśnych; Wykazuje związek między róŝnymi warunkami mikroklimatycznymi panującymi w poszczególnych warstwach lasu, a gatunkami tam Ŝyjącymi; Umie posługiwać się lornetką i przewodnikami do oznaczania roślin i zwierząt; Oznacza gatunek drzewa na podstawie sylwetki, wyglądu liści, kory, kwiatów lub owoców; Potrafi określić przybliŝony wiek drzewa dwiema metodami (liczenie słojów, mierzenie obwodu pnia); Poznaje gatunki roślin i zwierząt typowych dla lasu iglastego i liściastego (olsu); Umie wykazać róŝnice między lasem iglastym a olsem; Wskazuje róŝne ślady obecności zwierząt; Poznaje funkcje lasu; Rozumie potrzebę ochrony lasów. Metody i techniki pracy: 1
Zajęcia terenowe wyjście do lasu; Obserwacja; Praca w grupie; Praca z przewodnikiem; Wykonywanie pomiarów. Środki dydaktyczne: przewodniki do rozpoznawania roślin i zwierząt, lornetki, taśmy miernicze, tabela z obwodami i gatunkami drzew, plansze z wybranymi gatunkami drzew charakterystycznych dla wybranych zbiorowisk leśnych (bór świeŝy, ols), plansze demonstracyjne Rozpoznawanie drzew - Czym skorupka za młodu nasiąknie czyli jak pokochać przyrodę, Ŝeby ona pokochała nas Gorczański Park Narodowy (szkoła podstawowa), plansza z sylwetkami drzew liściastych i iglastych, plansza z rodzajami liści, przekrój przez mrowisko-schemat, przekroje poprzeczne pni róŝnych gatunków drzew (krąŝki ok. 1 cm grubości), nagrane odgłosy ptaków leśnych. Inne potrzebne materiały: papierowe szablony w kształcie liści, taśma, noŝyczki, długopisy. Czas: 5 godzin lekcyjnych Źródła: G. Aas, A. Riedmiler, Encyklopedia kieszonkowa Drzewa, Muza S.A., Warszawa 1993 G. Bobrowicz, Tajniki naszych lasów, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2005 J. Gutowski (red.), Drugie Ŝycie drzewa, WWF Polska, Warszawa - Hajnówka 2004 L. Jonsson, Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego, MUZA S.A., Warszawa 2006 Rośliny borów broszura Ośrodka Edukacji Ekologicznej Brama na Bagna w Strękowej Górze Scenariusz zajęć Drzewa i krzewy, Ośrodek Działań Ekologicznych Źródła, www.zieloneszkoly.pl I. Szwedler, Spotkania z przyrodą Rośliny, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2007 D. Zawadzka, Ochrona Przyrody w Lasach Państwowych, Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2002 http://www.przyroda.polska.pl http://www.wikipedia.org.pl 2
http://www.atlas-roslin.com http://www.wapedia.mobi/pl/mrowisko http://www.free.of.pl/m/myr/ http://www.wigry.win.pl/las/6_text.htm http://www.sciaga.pl/tekst/22406-23-kwas_mrowkowy_wlasciwosci_i_zastosowanie www.bagna.pl Materiały uzupełniające: (1) Zasady zachowania na zajęciach. (2) Rodzaje ekosystemów w Polsce. (3) Rodzaje lasów w Polsce. (4) Piętra lasu. (5) Budowa drzewa. (6) Rodzaje liści. (7) Określanie wieku drzewa. (8) Tabela z obwodami i gatunkami drzew. (9) Zwierzęta borów. (10) Przekrój przez mrowisko. (11) Zwierzęta olsów. (12) Funkcje lasu. (13) Karta pracy. Realizacja: I. etap - bór świeŝy 1) Przed wejściem do lasu ustal z uczniami zasady, wg których będą przebiegały zajęcia (1). Powiedz, Ŝe kaŝdy las kryje w sobie wiele tajemnic. W czasie zajęć postaracie się odkryć niektóre z nich. 3
2) Podziel uczniów na grupy 4-5 osobowe, rozdaj kaŝdej kartę pracy (13) i długopisy oraz lornetki i przewodniki do oznaczania roślin i zwierząt. Zaznacz, Ŝeby pilnie słuchali i obserwowali otoczenie. 3) Wyjaśnij pojęcie ekosystem i wymień ekosystemy występujące w Polsce (2). Zaznacz, Ŝe las jest najbardziej złoŝonym ekosystemem. 4) Zapytaj uczniów, co to jest las i jakie znają rodzaje lasów? Omów główne typy lasów (3). Poproś o uwaŝną obserwację lasu, w którym się znajdujecie. Do wykonania zad. 1 w karcie pracy. 5) Poproś o wymienienie pięter lasu (4). Wyznacz kaŝdej grupie obszar o powierzchni około 4m 2 za pomocą wbitych patyków. Uczniowie analizują gatunki roślin i zwierząt występujące w poszczególnych piętrach. Zwracają uwagę na ilość światła, zacienienie, wilgotność, róŝnice w temperaturach między piętrami, siłę wiatru, zagęszczenie roślin, widoczne gniazda, otwory, potencjalne kryjówki. Uzupełniają zadanie 2-3 w karcie pracy. Klasy I-III uzupełniają jedynie kolumnę Rośliny i Zwierzęta. 6) Następnie uczniowie zastanawiają się nad wykorzystaniem roślin leśnych w Ŝyciu codziennym człowieka zad. 4. 7) Poproś, Ŝeby kaŝda osoba wybrała drzewo, następnie objęła je i zamknęła oczy. Przez 5 minut wszyscy przytulają się do drzewa, dotykają korę, poznają zapach drzewa i nasłuchują odgłosów lasu: szumu liści, odgłosów ptaków. Dzielą się swoimi wraŝeniami. Poinformuj, Ŝe przebywanie w lesie sosnowym działa na nasz organizm leczniczo uspokaja i obniŝa ciśnienie krwi. Drzewa mają dobroczynny wpływ na nasze zdrowie (zwłaszcza sosna, brzoza, dąb). Będąc na spacerze w lesie lub parku warto na chwilę przytulić się do takiego drzewa. 8) Następnie na drodze naleŝy ułoŝyć w kolejności suche liście, igły sosnowe, gałązki, patyki, szyszki. Uczniowie szukają potrzebnego materiału i pomagają stworzyć ścieŝkę. Po tak przygotowanym torze uczniowie przechodzą bez butów. Oba zadania mają na celu poznanie lasu za pomocą zmysłu dotyku, zapachu i słuchu. 9) Podejdź do wybranego drzewa i poproś jedną osobę o omówienie głównych części drzewa oraz ich funkcje (5). Zapytaj, czy wszystkie drzewa są takie same? Czym się róŝnią? 10) PokaŜ planszę z rodzajami liści (6). Wybierz kaŝdej grupie drzewo i poproś o oznaczenie gatunku na podstawie sylwetki i rodzaju liści. Grupy otrzymują przewodniki do oznaczania drzew, plansze sylwetek drzew liściastych i iglastych oraz plansze z rodzajami liści. Wykonują zad. 5. 11) Zapytaj, jak określić wiek drzewa. Omów dwie metody: liczenie słojów przyrostu rocznego i mierzenie pierśnicy (7). Przy pierwszej metodzie naleŝy wyjaśnić, co oznaczają poszczególne 4
słoje. Dla szkół ponadgimnazjalnych omów rodzaje tkanek w drzewie i ich funkcje. Grupy otrzymują przekrój poprzeczny pnia wybranego gatunku drzewa (w postaci krąŝków ok. 1 cm grubości). Uczniowie określają wiek drzewa i wyniki wpisują do karty pracy (7a). Zaznacz, Ŝe jeśli drzewo nie jest ścięte, wiek drzewa wyznacza się za pomocą pierśnicy, czyli obwodu pnia na wysokości 1,3 m. Wyznacz kaŝdej grupie drzewo ujęte w tabeli obwodów (8). Grupy otrzymują metrówki i wykonują zadanie 7b. 12) Kolejnym przystankiem na trasie jest gniazdo ptaka drapieŝnego (myszołowa). Omów biologię ptaków drapieŝnych. Zapytaj o cechy wspólne szponiastych. Zapytaj, jakie inne zwierzęta moŝna zobaczyć w borze (9). Oprzyj się na obserwacji własnej i uczniów w czasie wycieczki. Poproś uczniów o poszukanie w najbliŝszej okolicy śladów obecności zwierząt (np. odchody łosia, jelenia, sarny, dzika, piórko, gniazdo, pajęczyna, ogryziona szyszka, gałąź czy pień). Przy omawianiu ptaków wykorzystaj przewodnik do oznaczania ptaków oraz nagrane odgłosy poszczególnych gatunków ptaków leśnych. Wspomnij teŝ o płazach (Ŝaba trawna, ropucha szara), które moŝna spotkać w lesie iglastym. Zwróć uwagę, Ŝe zauwaŝamy tylko niewielki procent wszystkich gatunków zwierząt Ŝyjących w lesie. Większość to małe, prowadzące skryty tryb Ŝycia bezkręgowce. Ciekawą grupą owadów są mrówki. 13) Poszukajcie mrowiska. PokaŜ schemat przekroju przez mrowisko (10). Omów budowę mrowiska i Ŝycie społeczne mrówek (9). Zapytaj uczniów, jakie owady społeczne znają (pszczoły, niektóre osy, szerszenie, termity). Na jakich zasadach opiera się Ŝycie społeczne tych owadów? Zwróć uwagę, Ŝe to, co widzimy to tylko część mrowiska (warstwa izolacyjna chroniąca przed wodą, zimnem). W głębi ziemi (nawet do 2 metrów) jest system korytarzy i komór (lęgowe, spiŝarnie). Optymalną temperaturę wewnątrz mrowiska zapewnia system wentylacyjny. Wejścia do mrowiska pilnują wyspecjalizowani w obronie straŝnicy. Atakują silnymi Ŝuwaczkami i draŝniącą substancją. Aby sprawdzić, jaką substancję wydzielają mrówki, przeprowadź małe doświadczenie: wrzuć do mrowiska czystą, bezzapachową chusteczkę higieniczną. Wyjmij ją po chwili (ostroŝnie strzep mrówki) i daj uczniom do powąchania. Zapytaj, co ten zapach przypomina. Poinformuj, Ŝe ta substancja o octowym zapachu, którą mrówki pozostawiły na chusteczce, to kwas mrówkowy broń mrówek. Kwas mrówkowy jest bezbarwną cieczą o ostrym, draŝniącym zapachu, która ma właściwości Ŝrące. Dlatego po bliskim kontakcie z mrówkami piecze nas skóra. Mrówki, z powodu swojej duŝej liczebności, wpływają na środowisko, w którym Ŝyją (ograniczają liczbę drobnych bezkręgowców, w tym wiele szkodników lasu, zjadają części roślin, równieŝ opadłych, przez co oczyszczają las). Zaznacz, Ŝe mrowiska na terenie lasu podlegają ochronie i nie wolno ich niszczyć. II. etap las liściasty wilgotny - ols. 5
1) Zapytaj, czym róŝni się ten typ lasu od boru. Przypomnij, czym charakteryzuje się ols (las liściasty, okresowo zalewany, rośnie olsza z niewielką domieszką brzozy omszonej). 2) Uczniowie w swoich grupach z pomocą przewodników oznaczają wskazany gatunek rośliny zielnej, krzewu lub drzewa. Obserwują równieŝ zwierzęta pojawiające się w tym środowisku. Wyniki wpisują do tabeli w zad. 7. 3) Omów zwierzęta charakterystyczne dla olsów (11). Zwróć uwagę, Ŝe wśród nich są gatunki rzadkie, pod ochroną (bocian czarny, Ŝuraw). Wokół gniazd tych rzadkich ptaków wyznacza się strefy ochronne. Nie moŝna jej przekraczać, zwłaszcza w okresie lęgowym. Omów waŝną rolę terenów podmokłych dla rozwoju wielu gatunków roślin i zwierząt (płazy). Dodaj, Ŝe w wyniku melioracji w latach 60-70-tych spadł poziom wód gruntowych w wielu miejscach, powodując zasuszanie torfu, zamieranie olsów czy łęgów. 4) Podsumuj z uczniami wyniki obserwacji w czasie wycieczki w dwóch typach lasu zad.7, pozostałe rubryki. 5) Rozdaj kaŝdej grupie po 3 papierowe karteczki w kształcie liści. Zadanie polega na wypisaniu funkcji, jakie spełnia las. Następnie posegreguj z uczniami funkcje lasu i przyklejcie karteczki za pomocą taśmy do pnia drzewa. Niech jedna osoba przeczyta wszystkie funkcje. Uzupełnij wiedzę dzieci (12). Po skończeniu zadania karteczki naleŝy zdjąć i zabrać ze sobą. 6) Na koniec zajęć zaproponuj dzieciom wykonanie zadania 8. Niech stworzą kryjówkę dla wybranego gatunku zwierzęcia. Uczniowie pracują w swoich grupach. Do budowy wykorzystują gałęzie, opadłe liście, szyszki itp. Nie mogą zrywać Ŝadnych roślin. 6