PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE Rok XXXI 1987 EFEKTYWNOSC PRODUKCJI PROPOLISU ROZNYMI METODAMI Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice WPROWADZENIE Pszczelarze dla zwiększenia rentowności własnych pasiek dążą do rozszerzenia asortymentu wytwarzanych w nich produktów. Dążenia te są zgodne z istniejącymi tendencjami do wykorzystania naturalnych produktów, a w tym również produktów pszczelich w celach odżywczych i terapeutycznych. Propolis znany jest pszczelarzom od dawna, przy czym dopiero od paru lat jest przedmiotem obrotu. Jego pochodzeniem na początku tego wieku zajmował się Kiistenmacher, a ostatnio między innymi P o p r a w- k o (1977) i H e y e s (1977). Początkowo naukowców interesowało wykorzystanie propolisu w rodzinie pszczelej. Znacznie później rozpoczęto badania nad przyrodniczymi i rasowymi czynnikami warunkującymi produkcję propolisu- (M u s z Y ń s k a i in. 1983, S t a r o s t e n k o 1968). Bardzo mało jest zaś opracowań na temat samych metod pozyskiwania tego produktu. W większości polecane metody polegają na zeskrobywaniu propolisu z ramek i stosowaniu powałek propolis owych różnej konstrukcji (C u rył o 1968, K o n o p a c k a 1982, K o n o p a c k a, M u s z Y ń s k a, R y b ak 1984, S a d o w n i k o v 1983) lub zbierania propolisu z wylotków (Woź n i c a 1982). Do zeskrobywania propolisu pszczelarze używają dłut i skrobaczek o różnej konstrukcji. Metody te nie zostały poddane analizie w doświadczeniach porównawczych, dlatego trudno jest je dokładnie ocenić. Zupełnie nie ma zaś opracowań dotyczących ekonomicznych aspektów produkcji propolisu. 55
Ocena efektywności produkcji propolisu różnymi metodami i analiza jego wpływu na stan biologiczny rodzin pszczelich jest przedmiotom niniqj!lzqgo opraeowania. METODYKA Badania prowadzono w okresie od 1982 do 1984 r. w pasiece doświadczalnej Kwiaciarskiego Zakładu Doświadczalnego w Nowym Dworze k/skierniewic. Corocznie w doświadczeniu zaangażowanych było 24 rodzin pszczelich w czterech grupach doświadczalnych po 6 rodzin pszczelich. Siła rodzin pszczelich była w pewnym stopniu zróżnicowana. Sumaryczna, liczba plastrów obsiadanych przez pszczoły w każdej z grup była jednak zbliżona do siebie. Propolis pozyskiwano w miesiącach czerwcu i lipcu w rodzinach pszczelich, których matki należące do rasy kraińskiej unasienione były na pasieczysku, w ulach systemu dadanowskiego. Okres zbierania propolisu ograniczony był na wiosnę dążeniem do zapewnienia doświadczalnym rodzinom pszczelim warunków rozwoju zbliżonych do rodzin kontrolnych, a pod koniec lata koniecznością przeprowadzenia terminowych zabiegów przeciwko warrozie. Stosowano następujące metody pozyskiwania propolisu: I grupa kontrolna - propolis zeskrobywano zimą z wycofanych z gniazda na jesieni beleczek. II grupa - propolis zeskrobywano w sezonie z ramek i beleczek oraz łatwo dostępnych części ula za pomocą skrobaczki. III grupa - w gniazdach rodzin pszczelich wymieniano wszystkie beleczki znajdujące się pomiędzy ramkami na beleczki spęczniałe, moczone uprzednio przez dobę w wodzie. Beleczki te wysychając miały stymulować gromadzenie propolisu w szparach powstałych w ten sposób między beleczkami i ramkami. Propolis z wymienianych w ten sposób beleczek zeskrobywano. IV grupa - gniazda rodzin pszczelich przykrywano powałką propolisową po uprzednim wyjęciu beleczek. Powałkę stanowiła I?olie~ylenowa sia tka O wymiarach oczek 6 X 6 mm, grubości 1 mm przykryta folią. Powałkę z zasady przykrywano poduszką. ' W grupach od II do IV propolis odbierano pod koniec miesiąca czerwca i lipca. W grupie II propolis zeskrobywano w trakcie trwania sezonu, natomiast w grupie III i IV beleczki i powałki przetrzymywano do zimy i wówczas propolis z beleczek zeskrobywano, a z powałek wykruszano. W pierwszym roku doświadczenia wyodrębniono jeszcze piątą grupę doświadczalną, w której starano się pozyskiwać propolis otworów wylotowych po całkowitym wyjęciu wylotków. W następnych latach zrezygnowano z niej, ponieważ rodziny pszczele zupełnie nie kitowały 56
wylotów. W okresie prowadzenia badań przeprowadzono pomiary pozwalające określić: Masę propolisu Propolis każdej rodziny doświadczalnej zbierano do oddzielnej koperty, a następnie ważono. Jakość propolisu. W próbkach propolisu z ostatnich dwóch lat doświadczenia określono zawartość zanieczyszczeń mechanicznych oraz w')- sku używając jako rozpuszczalników 96% alkoholu etylowego do ekstrakcji propolisu oraz chloroformu na gorąco do ekstrakcji wosku. Nakłady pracy W czasie trwania wszystkich prac wykonywano następujące pomiary pozwalające określić nakłady pracy: fotografii czasu pracy, chronometrażowe oraz migawkowe. Pomiary migawkowe i chronometrażowe poprzedzone były pomiarami fotografii czasu pracy. Liczba przeprowadzonych pomiarów zgodna była z ogólnie przyjętą w tym zakresie metodyką (M a n t e u f f e 1 1971). Powierzchnia czerwiu. Obliczono ją na podstawie pomiarów osi elipsy czerwiu zgodnie z przyjętą metodyką co 3 tygodnie w okresie trwania doświadczenia. Powierzchnia czerwiu pozwoliła obliczyć średnią liczbę jaj składaną dziennie przez matkę pszczelą. Ilość miodu wyprodukowanego w okresie trwania doświadczenia. W tym celu obliczono powierzchnię plastrów zajmowaną przez miód na początku i końcu trwania doświadczenia. Z ich różnicy obliczono ilość miodu, jaką zebrały rodziny pszczele. Przyjęto przy tym, że 3 dms plastra obustronnie poszytego miodem odpowiada 1 kg miodu. Do tej różnicy dodano obliczoną w ten sam sposób ilość miodu odwirowanego w trakcie trwania doświadczenia. Miód odwirowywany był odrębnie dla każdej rodziny ważony. Ocenę warunków klimatycznych i pożytkowych przeprowadzono na podstawie informacji zawartych w B i u l e t y n i e A g r o m e t e o r o l 0- g i c z n y m (1982, 1983, 1984) i Miesięcznym Przeglądzie Agrometeorologicznym (1982, 1983, 1984) w zestawieniu z danymi z punktów wagowych z terenu województwa skierniewickiego. Najlepszą z metod produkcji propolisu wdrożono w pasiece Wojewódzkiego Ośrodka Postępu Rolniczego w Nowym Barkoczynie w rodzinach pszczelich będących mieszańcami rasy kraińskiej z rasą środkowo-europejską, Wyniki zostały obliczone metodą analizy wariancji. Różnice między średnimi oceniono testem T-Duncana prźy poziomie istotności a = 0,05. WYNIKI Warunki atmosferyczne. Pierwsza dekada czerwca 1982 r. była ciepła sucha (tab. 1). W kolejnych dwóch dekadach nastąpiło ochłodzenie i wzrost opadów. Opady miały charakter przelotny i towarzyszyły im 57
.. arunki atmosferyczne Atmospheric condition Tabela 1 Rok, miesiąc, dekada Year, rnonth, decade Temperatura Temperature Opady Rai n falls 1982.06. I, II, III 07 1983.06. I, II, III 07 1984.06. I, II, ID 07 WNn N Ww w n w WWn ONN NON n W w OON n N N NON n n w O O n N znaczenie niższa od normy greatfy lower than standard n - niższa od nonny lower than standard o norma standard W znacznie wyższa od normy greatfy higher than standard w - wyższa od normy higher than standard burze. Pierwsza dekada lipca tego roku charakteryzowała się stosunkowo chłodną pogodą i niewielkimi opadami. Następne dekady były ciepłe i słoneczne. Trzecią dekadę charakteryzowała raczej sucha pogoda. W 1983 r. pierwsza dekada czerwca była pogodna i ciepła. Przerwana została krótkotrwałym ochłodzeniem w czasie którego wystąpiły przygruntowe przymrozki. W drugiej dekadzie było chłodniej, a w trzeciej przyszła słoneczna pogoda cechująca się dużą zmiennością temperatury. Opady przez cały miesiąc były znacznie niższe od normy. Pierwsze dwie dekady lipca były upalne. W trzeciej nastąpiło ochłodzenie. Opady były znacznie niższe od normy. W ostatnim roku doświadczenia w pierwszej dekadzie czerwca panowała ciepła, słoneczna i sucha pogoda. W drugiej dekadzie czerwca nastąpiło ochłodzenie, które przeciągnęło się na I dekadę lipca. Druga i trzecia dekada lipca była ciepła i słoneczna, opady miały charakter przelotny. Warunki pożytkowe. Teren województwa skierniewickiego charakteryzuje uboga baza pożytkowa. Najbardziej obficie występują pożytki wczesne z sadów, rzepaku i akacji. Na niektórych terenach pewnej ilości nektaru dostarczała również lipa. Po zakończeniu jej kwitnienia w pasiekach przeprowadzane było miodobranie. Teren, na którym stała pasieka, można ocenić jako reprezentatywny dla województwa skierniewickiego. Oprócz wymienionych pożytków spore areały zajmowały łąki, które dostarczały 58
pożytku rozwojowego. Nasilenie pożytku w miesiącach czerwcu i lipcu w latach prowadzenia doświadczenia zmieniała się, co obrazują dane z 4 punktów wagowych znajdujących się na terenie województwa (ryc. 1). Z analizy danych dotyczących przybytków na wadze pochodzących z tych punktów wynika, iż najlepsze warunki pożytkowe w okresie prowadzenia ROK YEAR M/E5/AC MONTH DEKADR OECADE 1982 06 07 IIIIIIII/IH 19S3 I 06 I 07 I I II/H I 1/ III 1984 06 07 I /I 11/ I II III 6 600 I- 000 400 300 200 100 O ++++-H:lH - I-I--U 100 Lo.- Ryc. 1. Przybytki i ubytki ula na wadze Honey crop and crop reduction in the control hive doświadczenia występowały w 1982 r. Średni przybytek brutto ula kontrolnego na wadze w miesiącach czerwcu i lipcu wynosił 16,6 kg, natomiast ubytek 3,91 kg. Przybytek w tym samym okresie roku 1983 był o 50,0% mzszy, a ubytek 42,2% wyższy, natomiast w 1984 r. przybytek był o 52,2% niższy, natomiast ujbytek 75,4% wyższy. Przybytki w miesiącach czerwcu i lipcu stanowiły w kolejnych latach 48,2%, 32,6% i 51,4% przybytków całoroczny.ch. Produkcja miodu. Ilość miodu uzyskana przez cały okres badań w porównywanych grupach w przeliczeniu na 1 rodzinę pszczelą wahała się od 4,20 kg do 9,12 kg (tab. 2). Pomiędzy ilością miodu uzyskiwaną przez rodziny pszczele porównywanych grup nie stwierdzono istotnych różnic Ilość miodu uzyskiwana w 1982 r. była istotnie wyższa niż w następnych dwóch latach doświadczenia. Było to następstwem lepszych warunków pożytkowych i nieco większej siły rodzin pszczelich. Brak istotnych różnic statystycznych w ilości pozyskanego miodu z jednej rodziny pszczelnej w różnych grupach doświadczalnych pozwala wnioskować o braku istotnego wpływu pozyskiwania propolisu na produkcję miodu. Ilość miodu 59
Produkcja miodu w czerwcu i lipcu (kg/ l rodzinę pszczelą) Honey Dfoduction in Juni and Juli (kg} l bee celony] Tabela 2 Ok Grupa ~ Group Year I 1982 1983 1984 I II JII IV 9,12 6,40 5,40 6,97 a 8,14 4,30 4,20 5,55 a 7,12 5,30 5,10 5,84 a 8,40 5,30 4,20 5,97 a 8,20 b 5,33 a 4,73 a 6,08 uzyskiwanego przez 1 rodzinę pszczelą jest zależna nie tylko od warunków pożytkowych, ale również od siły rodzin pszczelich, kondycji pszczół i cech genetycznych. W doświadczeniu starano się, ażeby wymienione uprzednio czynniki były identyczne. Czynnikiem różnicującym warunki produkcji miodu pozostały więc zabiegi zmierzające do pozyskiwania propolisu. Gromadzenie propolisu nadmiernie nie absorbuje rodziny pszczelej, ponieważ przy jego zbiorze zatrudnionych jest w rodzinie pszczelej tylko kilkadziesiąt pszczół, a więc mniej niż 1% (P o p r a v k o 1977). Ocena rozwoju biologicznego rodzin pszczelich w okresie pozyskiwania propolisu. Ilość czerwiu w rodzinach pszczelich porównywanych grup była w małym stopniu zróżnicowana. Najwięcej czerwiu miała grupa rodzin, w której zastosowano powałki propolisowe. Grupy I, II i III miały odpowiednio 0,6%, 4,1% i 1,7% czerwiu mniej. Różnice w ilości czerwiu okazały się nieistotne przy zastosowanej metodyce pomiarów. Istotnych różnic nie wykazano w żadnym z terminów w których przeprowadzono pomiary (tab. 3). Również pomiędzy latami doświadczeń różnice były nieistotne (tab. 4). W 19B2 r, który charakteryzował się najlepszymi warunkami pożytkowymi matka składała średnio dziennie 822 jaja, a ilość czerwiu była tylko o 3,2% wyższa niż w 1983 r. i o 1,2% wyższa niż w 1984 r. Bardziej radykalnie reagowały rodziny pszczele na wielkość pożytku w obrębie tego samego roku. Załamanie pożytku w lipcu powodowało pogorszenie czerwienia matek pszczelich. Ilość czerwiu w lipcu, w czasie III pomiaru, była istotnie niższa niż w czerwcu w czasie dwóch pierwszych pomiarów. Brak istotnych różnic pomiędzy ilością czerwiu analizowanych grup pozwala wnioskować, iż pozyskiwanie propolisu nie miało istotnego wpływu na rozwój rodzin pszczelich, co znajduje racjonalną interpretację. Pozyskiwanie propolisu przypadało na naj cieplejszy w Polsce okres, w którym rodziny pszczele były najsilniejsze. W tym okresie było naj- 60
Średnia powierzchnia czerwiu w różnych okresach z lat 1982-1984 (dm") Average surface of brood (dm") in different period from 1982-1984 years Tabela 3 Grupa Group Termin pomiarów Terms ofmeasurment I dekada czerwca III dekada czerwca III dekada lipca I decade of Juni III decade of Juni III decade of Juli x I 50,30 47,92 30,63 42,95 II 44,17 48,13 32,21 41,50 JI[ 43,21 45,15 39,11 42,49 IV 47,30 44,13 38,16 43,19 x 46,24 b 46,33 b 35,02 a 42,53 % 100,00 100,19 75,73 Średnia powierzchnia czerwiu w dm" A verage surface of brood (dm") Tabela 4 Lata I dekada czerwca III dekada czerwca III dekada czerwca Years I decade of Juni III decade of Juni III decade of Juli x 1982 1983 1984 49,12 45,12 44,48 49,23 46,14 43,61 31,10 34,14 39,81 43,15 a 41,80 a 42,63 a 46,24 b 46,33 b 35,02 a 42,53 więcej pszczół w rodzinach i posiadały one najwięcej czerwiu. Ochładzanie gniazda wokresie trwania doświadczenia, mogące być następstwem zastosowania powałek propolisowych lub pozyskania propolisu innymi metodami, nie powinno hamować rozwoju biologicznego rodzin pszczelich. Zastosowana w doświadczeniu ocena stanu biologicznego rodzin pszczelich opierająca się na ilości czerwiu chociaż powszechnie stosowana, nie była dokładna. Pozwalała bowiem określić ilość czerwiu tylko w pewnym przybliżeniu. W zależności od zastosowanej metodyki istnieją zaś istotne różnice w wynikach pomiarów (8 k o w r o n e k, M a r c i n k o w s k i 1984). Nie stanowi ona zresztą jedynego kryterium pozwalającego ocenić stan rodziny. Produkcja propolisu, Ilość propolisu uzyskanego z jednej rodziny pszczelej w poszczególnych grupach doświadczalnych była zróżnicowana. Naj- 61
O) ~ Produkcja propolisu z l rodziny pszczelej (g) Production of propolis from 1 bee colony (g) Tabela S Metoda Method Razem x x 1982 1983 1984 Together 1982-1984 roczna Ogółem % x 'To tal czerwiec lipiec czerwiec lipiec czerwiec lipiec czerwiec lipiec czerwiec lipiec Yearly Juni Juli Juni Juli Juni Juli Juni Juli Juni Juli I 7,5 5,3 6,3 9,55 3,18 6,36a 8,22 19,1 II 10,5 8,9 8,4 7,6 8,0 6,6 26,9 23,1 8,97 7,70 16,67b 21,55 50,0 III 5,1 4,1 3,0 2,6 3,8 3,1 11,9 9,8 3,27 3,27 9,24a 9,36 21,7 IV 54,8 40,3 35,8 30,7 40,7 29,8 131,3 100,8 43,77 33,60 77,37c 100,00 232,1 Razem 74,15 57,05 49,85 43,55 55,65 42,65 179,65 143,25 59,89 47,75 107,64-322,9 Together 131,20 93,40 98,30 322,90 107,64 % 100,0 76,94 100,0 87,36 100,0 76,64 100,0 79,74 100,0 79,73
więcej propolisu uzyskano stosując powałki propolisowe. Masa propolisu pozyskana tą, metodą była ponad lo-krotnie wyższa aniżeli w grupie kontrolnej (tab. 5). Najbardziej rozpowszechniona wśród pszczelarzy metoda produkcji propolisu, polegająca na comiesięcznym zeskrobywaniu go z ramek i beleczek powałkowych, dała również parokrotnie gorsze efekty mimo stosowania do tego celu specjalnej skrobaczki. Nie uzyskano też oczekiwanych rezultatów stosując dla pozyskiwania propolisu spęczniałe beleczki. Ilość uzyskanego tą metodą propolisu niewiele różniła się od grupy kontrolnej. Analiza statystyczna porównywanych metod pozwoliła wykazać istotność różnic pomiędzy masą propolisu uzyskaną za pomocą stosowanych metod. Nie stwierdzono tylko istotnych różnic pomiędzy metodą pierwszą i trzecią. Zastosowana powałka propolisowa różniła się od powałek stosowanych w wielu krajach zachodnich, grubości paru milimetrów posiadających trapezoidalne wycięcia, które są zakitowywane dla ograniczenia wentylacji. Powałki stosowane w doświadczeniu nie zwiększały możliwości wentylacji, a czynnikiem wyzwalającym ich propolisowanie była nierówna powierzchnia. Propolisowanie odbywało się jak gdyby na zasadzie "tynkowania". Rozmieszczenie propolisu na ramkach, powałkach i beleczkach nie było równomierne. Najbardziej zakitowane były wąsy ramek i stykających się z nimi beleczek. Najmniej zakitowane były beleczki i listwy ramek środkowej części gniazda. Podobne rozmieszczenie propolisu obserwowano na powałkach propolisowych. Produkcja propolisu w lipcu była o około 20% niższa od produkcji propolisu w czerwcu (tab. 5). Wynikało to przypuszczalnie z lepszych warunków pożytkowych w tym miesiącu (ryc. 1). W podobny sposób należy tłumaczyć różnice w ilości propolisu pozyskiwanego w poszczególnych latach. Produkcja propolisu w 1983 r. była o 14% niższa, a w 1984 r. o 13,3% niższa niż w 1982 r. Różnica pomiędzy 1982 i pozostałymi latami badań okazała się istotna. Proporcje w ilości propolisu pozyskiwanego różnymi metodami pozostają w poszczególnych latach mniej więcej w takiej samej relacji. Masa propolisu uzyskanego od jednej rodziny pszczelej uzależniona jest' od siły rodzin (tab. 6). W kolejnych metodach rodziny 13-plastrowe w porównaniu z rodzinami 8-plastrowymi dostarczały 5,2; 1,3; 1,8; 2,1 razy więcej propolisu. W odniesieniu do 1 plastra relacje te wynosiły odpowiednio 3,1; 0,8; 1,1; 1,3. Rodziny silniejsze dostarczały najczęściej więcej propolisu w porównaniu z rodzinami słabszymi. Współczynniki korelacji pomiędzy siłą rodzin i ilością uzyskiwanego propolisu w metodach pierwszej, trzeciej i czwartej są istotne i wynoszą odpowiednio r = + 0,614, r = +0,517, r = +0,503. Pomiędzy analizowanymi zależnościami w metodzie drugiej nie stwierdzono korelacji. Siła rodziny pszczelej miała największy wpływ na masę propolisu przy stosowaniu metody pierwszej. Ze 63
Tabela 6 Produkcja propolisu z rodzin różnej siły (g) z lat 1982-1984 Production of propolis from bee colonies of different strength (g) from 1982-1984 Liczba plastrów Metoda - Methods Na 1 plaster =.for 1 comb Number of combs I II III I IV II I III I IV 8 1,4 14,3 5,7 54,3 0,18 1,79 0,71 6,79 9 2,1 15,2 5,4 66,0 0,23 1,69 0,60 7,33 10 5,3 16,1 6,5 78,0 0,53 1,61 0,65 7,80 11 4,2 15,3 7,2 84,5 0,38 1,39 0,65 7,68 12 6,2 18,4 7,3 93,4 0,52 1,53 0,61 7,78 13 7,3 19,1 10,1 115,0 0,56 1,47 0,78 8,85 względu jednak na małą ilość propolisu pozyskiwanego tą metodą w porównaniu z pozostałymi zależność ta nie będzie miała w praktyce większego zastosowania.. Pozyskiwanie propolisu przy zastosowaniu powałek propolis owych zostało wdrożone w 1985 r. w 20 rodzinach pszczelich będących własnością WOPH-u Lubań w woj. gdańskim. W czerwcu uzyskano tam średnio 30,8 g propolisu z jednej rodziny, a w lipcu 30,0 g. Zróżnicowanie produkcji w analizowanych miesiącach było więc niewielkie. W czerwcu minimalna produkcja wynosiła 21 g, a maksymalna 49 g. Odpowiednie wartości dla lipca wynosiły 23 g i 36 g. Wyniki uzyskane w czasie prowadzonego wdrożenia potwierdziły w zasadzie wyniki wcześniejszego doświadczenia. Sumaryczna produkcja propolisu przy zastosowaniu powałek w czasie wdrożenia była o 27,3% niższa niż w doświadczeniu. Organizacja pracy przy zbiorze propolisu. Pozyskiwanie propolisu z rodzin pszczelich można podzielić na dwa etapy. Pierwszy etap prac przebiega w bezpośrednim kontakcie z rodziną pszczelą. W drugim etapie prace przeprowadzane są w pomieszczeniu. W poszczególnych metodach proporcje czasu przepracowanego przy rodzinach i w pomieszczeniach są różne. Ze względu na spiętrzenie prac w sezonie i możliwość zatrudnienia do tego celu pracowników niefachowych należy dążyć do tego, ażeby jak najwięcej prac można było wykonywać w drugim etapie, a więc w pracowni. Pod tym względem najbardziej odpowiednia metoda pozyskiwania propolisu stosowana była w rodzinach kontrolnych, przy stosowaniu której prace ograniczane są wyłącznie do prac w pracowni. Z kolei w metodzie drugiej, w której pozyskiwanie propolisu odbywało się przez zeskrobywanie z ramek, 84% czasu pszczelarze pracowali przy rodzinach pszczelich. Tylko kilkanaście procent czasu pracy przeznaczali na jego wstępne oczyszczenie i pakowanie, które przeprowadzone było w pomieszczeniu. Podobnie było w metodzie czwartej. W metodzie trzeciej mniej więcej taki sam procent czasu pszczelarze przeznaczali na prace przy ulu i w pomieszczeniu. 64
Struktura czasu pracy przy pozyskiwaniu propolisu w % Time distribution profuction of production of propolis (%) Tabela 7 Czas Metody Czas główny pomocniczy Methods Main time Subsidiary time Czas przygotowa wczozakończeniowy Preparation and ending time Czas stracony Lost time Metoda I - Method I Według fotografii czasu 65,1 10,1 22,3 2,5 pracy According to work day photo method Współczynnik zmieńności V 30,1 25,3 41,8 60,1 Variation coeficient Metoda II- Method II Według pomiarów migawkowych 72,1 7,1 15,3 5,5 According to multimomentmethod Według fotografii czasu pracy 76,3 8,5 10,1 5) According to work day photo method Współczynnik zrnienności V 25,3 50,1 33,1 53,3 Variation coeficient Według pomiarów mi-. gawkowych 75,1 4,2 10,3 10,4 According to multimomentmethod Metoda III- - Method III Według fotografii czasu pracy 50,1 23,1 12,1 14,7 According to work day photo method Współczynnik zmienności V 50,8 31,7 48,3 60,2 Variation coeficient Według pomiarów migawkowych 64,3 19,3 6,1 10,3 According to multimomentmethod 5 Pszczelnicze zeszyty... 65
Metody C2AŚ główny Methods Main time Czas. Czas I przygotowawczopomocniczy I zakończeniowy Preparation and I Subsidiary time ending time c.d. tabl. 7 Czas rtracony Lost time Metoda IV - - Method IV Według fotografii czasu pracy 68,3 18,0 11,0 2,7 According to work day photo method Współczynnik zmienności V 30,S 38,7 30,8 40,1 Variation coeficient Według pomiarów migawkowych 63,3 21,0 12,0 3,7 According to multimomentmethod Analiza wykorzystania czasu pracy zarówno na podstawie fotografii czasu pracy jak i pomiarów migawkowych sugeruje, iż w pozyskiwaniu propolisu czas główny stanowił ponad 50% czasu całkowitego (tab 7). Pomiary migawkowe wskazują z zasady na większy udział tego czasu. Tylko w czwartej metodzie relacje były odwrotne. Współczynnik zmienności u- trzymuje się na poziomie 30%. W przypadku wykorzystania do produkcji propolisu moczonych beleczek współczynnik zmienności osiągnął poziom 50%, ze względu na mały stopień unifikacji czynności. Czas pomocniczy stanowił od 10,1% do 23,1% czasu całkowitego, czas przygotowawczo-zakończeniowy od 11% do 22,3%, a stracony od 2,5 do 14,7%. Powyższą strukturę czasu pracy należy traktować w pewnym stopniu umownie. Dość trudno jest bowiem jednoznacznie zakwalifikować poszczególne czynności do określonego rodzaju czasu. Na ich strukturę może mieć wpływ sama metodyka pomiarów. Tak na przykład przy drugiej metodzie pozyskiwania propolisu, struktura czasu pomocniczego różni się ponad dwukrotnie w zależności od metody pomiaru. Podobnie jest z czasem straconym, który ponadto charakteryzuje się dużym współczynnikiem zmienności. Na podstawie pomiarów migawkowych szczegółowo przeanalizowano strukturę czynności przy pozyskiwaniu propolisu z powałek propolisowych, jako metody najbardziej wydajnej, a przez to perspektywicznej (tab. 8). Struktura ta była odmienna dla każdego z' pszczelarzy zatrudnionych równocześnie przy pozyskiwaniu propolisu. Każdy bowiem był wyspecjali 66
Tabela 8 Struktura czasu pracy pozyskiwania propolisu z powałek (metoda IV) na podstawie pomiarów migawkowych co Time distribution of propolis production from propolis screen according multimoment method eo Rodzaj czynności I pszczelarz II pszczelarz Kind of work I beekeeper II beekeeper x Przygotowanie podkurzacza 3,0 8,2 5,6 Preaparing of smoker Odymianie rodziny pszczelej 37,0 1,5 19,3 Smoking of bee colony Otwarcie ula 3,8 3,0 3,4 Opening of hive Zdjęcie poduszki 0,8 0,8 0,8 Taking out of pillow Wyjęcie beleczek 10,4 5,2 Taking out of bar Zabranie powałki 6,0 6,8 6,4 Taking off of screen for propolis Założenie drugiej powałki 8,2 6,0 7,1 Taking on second screen for propolis Założenie poduszki 0,8 0,8 0,8 Taking on ofpiliow Zamknięcie ula 3,0 6,0 4,5 CIosing of hive Poprawienie podkurzacza 1,5 1,5 1,5 Improvement of smoker Założenie beleczek 22,6 11,3 Taking on of bar Założenie i zdjęcie kapelusza 0,8 0,8 0,8 Taking in aud taking off the hat Przejścia 21,8 17,3 19,5 Walk Przerwy w pracy 2,2 5,2 3,7 Breaks Przenoszenie powałek 11,1 5,6 Bring of screen for propolis Wykruszanie propolisu 9,1 4,5 Crushing of propolis Razem 100,0 100,0 100,0 Together 67
zowany w wykonywaniu innych czynnoset. Pierwszy najwięcej czasu przeznaczał na odymianie rodziny pszczelej oraz przejścia pomiędzy ulami/ powiązane z czynnościami donoszenia nowych powałek do ula oraz zabierania zapropolisowanych i gromadzenia w jednym miejscu. Duży udział czasu przeznaczony na przejścia u pracujących przy pozyskiwaniu propolisu spowodowany był również relatywnie.krótkim trwaniem całego procesu. Drugi pszczelarz 1/3 czasu trwania całej operacji przeznaczył na wyjmowanie beleczek, co było niezbędne przed założeniem powałki propolisowej oraz ponowne ich założenie po zabraniu powałek. Pracy tej można by uniknąć stosując powałki w miejsce beleczek, co często praktykowane jest w ulach posiadających hoffmanowski system ramek. Bardzo mało czasu zużyto natomiast na samo wykruszanie propolisu. Tabela 9 Metoda Methods Nakłady pracy na uzyskaną produkcję propolisu (rbmin) Expenditure of work for production of propolis (man - min) 1982 1983 1984 L x rocznie x yearly I 2,41 1,93 2,02 6,36 2,12 II 22,85 22,13 22,22 67,20 22,40 III 20,55 20,25 20,22 61,02 20,34 IV 22,65 22,85 19,03 64,53 21,51 L 68,46 67,16 63,49 199,11 x 17,12 16,79 15,87 49,78 16,59 Nakłady pracy w poszczególnych metodach były zróżnicowane (tab. 9). Najbardziej pracochłonną metodą pozyskiwania propolisu w odniesieniu do 1 rodziny pszczelej okazała się metoda druga. Propolis był w niej zeskrobywany z ramek i beleczek nad rozebraną rodziną. Była to metoda ponad ID-krotnie bardziej pracochłonna niż najmniej pracochłonna metoda pierwsza traktowana jako kontrolna, ponieważ dodatkowe prace w niej polegały tylko na zeskrobywaniu składowanych w magazynie ramek i beleczek, a niewymagały dodatkowo otwierania gniazda rodzin i jego rozbierania, do czego było potrzebnych dwóch pracowników. Pracochłonność pozyskiwania propolisu w odniesieniu do 1 rodziny pszczelej w pozostałych grupach doświadczalnych była zbliżona do grupy kontrolnej. W porównaniu ze skrobaniem propolisu z ramek i beleczek nad gniazdem rodziny pszczelej jego pozyskiwanie poprzez moczenie beleczek oraz stosowanie powałek propolisowych było odpowiednio o 10,1% i o 4,1% mniej pracochłonne. 68
Podstawowe znaczenie w ocenie pracochłonności ma jednak nie poziom nakładów ponoszonych na produkcję propolisu z 1 rodziny pszczelej, lecz na pozyskanie 1 kg produktu. W takim zestawieniu najmniej pracochłonną była metoda pozyskiwania propolisu za pomocą powałek propolis owych (tab. 10). Okazała się ona nawet o 16,5% mniej pracochłonna od uważanej Tabela Pracochłonność pozyskiwania l kg propolisu Labour consumption for production of propolis (1 kg) Metoda rbg Methods (man - hour) % I 5,56 a 100,0 II 22,40 b 402,9 III 46,82 c 842,1 IV 4,62 a 83,5 za najbardziej ekstensywną metodę zastosowaną w grupie kontrolnej. Metoda druga była czterokrotnie bardziej pracochłonna. Metoda trzecia aż ośmiokrotnie bardziej pracochłonna. Różnice okazały się statystycznie istotne. Po zestawieniu pracochłonności z wydajnością propolisu z 1 rodziny pszczelej można stwierdzić, iż zastosowanie powałek propolisowych jest kilkakrotnie bardziej efektywną metodą pozyskiwania propolisu w porównani u z pozostałymi. Zanieczyszczenia propolisu. Podstawowym kryterium pozwalającym zakwalifikować ten produkt do określonej klasy w skupie jest procent zanieczyszczeń, jaki w nim się znajduje. Propolis pozyskany z powałek miał istotnie mniej zanieczyszczeń niż propolis pozyskany z rodziny grupy kontrolnej (tab. 11). Zawartość zanieczyszczeń w propolisie z powałek była Zanieczyszczenie propolisu PolIution of propolis Tabela 11 Zanieczyszczenia Metoda - miesiąc PoJJution Methods - month Wosk Wax Inne Others I 28,6 10,8 39,4 b IV - czerwiec 21,5 8,2 29,7 a IV - Juni IV - lipiec 23,8 4,3 28,1 a IV - luli 69
niższa od 30% i dlatego kwalifikował się on do I klasy skupu. Propolis rodzin kontrolnych ze względu na wyższy od podanego procent zanieczyszczań, :118 niższy od 50 kwalifikował si~ Z9.S do II klasy, Pod wzgledem tego kryterium stwierdzono też różnice pomiędzy propolisem z miesiąca czerwca i lipca. Propolis rzmiesiąca lipca w większym stopniu zanieczyszczony był woskiem, a w mniejszym stopniu zanieczyszczeniami mechanicznymi. Różnice były nieistotne i trudne do interpretacji. Próba określenia jednostkowych kosztów produkcji propolisu. Jeszcze 20 lat temu pszczelarze nie zabiegali zbytnio o zwiększenie produkcji propolisu ze swoich pasiek, ponieważ trudno było go sprzedać. Niezależnie od tego był on wytwarzany w każdej pasiece metodą podobną jak w grupie kontrolnej doświadczenia. Przy braku obrotu tym produktem nie było ceny na niego. Wobec tego mógł on być traktowany jako produkt uboczny. W okresie kiedy rozpoczęto zorganizowany skup propolisu pszczelarze zaczęli modernizować metody jego pozyskiwania dążąc do zwiększenia produkcji. Od tego czasu należałoby zmienić klasyfikację tego produktu i traktować go nie jako produkt uboczny, lecz na zasadach równorzędnych jak miód i wosk. Problemem staje się wówczas ustalenie ceny, która byłaby adekwatna do ponoszonych kosztów produkcji. Masa propolisu uzyskana najbardziej efektywną metodą, czyli z powałek, w porównaniu z masą miodu uzyskaną w doświadczeniu była 150-krotnie mniejsza. Natomiast relacja wartości wyprodukowanego miodu do wartości propolisu z jednej rodziny pszczelej była niższa w cenach z dnia 1986.12.31 i wynosiła 7,5 : 1. Została Mierniki produkcji propolisu na dzień 1986.12.31 Indexes ofpropolis production for date 1986.12.31 T a b e I a 12 Wyszczególnienie Miód Propolis Miód : Propolis Specification Honey Propolis Honey : Propolis Produkcja (kg/ 1 rodzinę pszczelą) Production (kg/ 1 bee colony) Wartość produkcji (zł/ l rodzinę pszczelą) Value of production (zł/ 1 bee colony) Nakłady pracy (rbg/ l kg) Expenditure of work (man hour/ 1 kg) Cena (zł/kg) Price (zł/ 1 kg) 12 0,08 150: 1 6000 800 7,5 0,21 4,6 1 : 22 500 10000 1 : 20 70
.ma ukształtowana zarówno ilością uzyskanych produktów, jak również ich ceną. Relacja cen w różnych okresach czasu może ulegać zmianie między innymi ze względu na wielkość podaży i popytu. Czynnikiem kształtującym ją winny być również koszty produkcji. Obliczenie kosztów jednostkowych konkretnych produktów wytwarzanych w pasiece nie jest łatwe. Zarówno przy traktowaniu produkcji jako sprzężonej, jak i przy zastosowaniu metody organicznej liczenia kosztów należy przyjąć przeliczniki, które pozwoliłyby rozdzielić koszty poniesione na poszczególne rodzaje produktów. Większość z nich przelicza się na jednostki miodowe. Brak jest jednak tej możliwości w odniesieniu do tych produktów, które od niedawna stały się przedmiotem obrotu, a więc również w odniesieniu do propolisu. Ze względu na znaczny udział nakładów pracy w strukturze kosztów produkcji pasiecznej, dobrze byłoby określić proporcje nakładów pracy ponoszonych na produkcję miodu i produkcję propolisu. Znaczna część tych nakładów jest jednak wspólna. Dają się zaś wyodrębnić nakłady pracy na odbieranie z rodzin 2pszczelich tych produktów, a więc na miodobranie i zbieranie propolisu. Relacja nakładów pracy w tym rozumieniu poniesionych na pozyskiwanie miodu i propolisu wynosi 1 : 22 i jest zbliżona do ~elacji cen. Można zatem przyjąć w przeliczeniu propolisu na miód taką właśnie relację za właściwą. Koszty ponoszone na produkcję propolisu można również w pewnym stopniu traktować jako koszty krańcowe, a więc wydatkowane dodatkowo, co pozwala na ocenę efektywności stosowanej metody. Składają się one z dwóch składników: kosztu powałek propolisowych oraz nakładów pracy. Koszt dwóch powałek propolisowych potrzebnych do zbioru propolisu z okresu dwóch miesięcy wynosił w cenach 1986.12.31-96,50 zł, a nakłady pracy 21,51 rbmin, co przy przyjęciu wynagrodzenia 150 zł za l.rbg daje wartość 53,78 zł. Zatem koszty ponoszone na uzyskanie 77,37 g propolisu wartości 773,70 zł wynoszą 150,28 zł. Efekty są zatem 5,15 razy wyższe od ponoszonych kosztów. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Z zastosowanych czterech metod pozyskiwania propolisu najlepsze efekty uzyskano stosując powałki z siatki polietylenowej o wymiarach oczek 6x6 mm, grubości 1 mm. Powałkę tę umieszczono na gnieździe rodziny po wyjęciu beleczek i przykrywano folią. Propolis zgromadzony w powałkach w czerwcu i lipcu wykruszano w niskich temperaturach. Z jednej rodziny uzyskano średnio w okresie tych dwóch miesięcy 77,37 g propolisu, a więc kilkakrotnie więcej niż w pozostałych metodach. Stosowanie powałek do zbioru propolisu nie obniżało dynamiki rozwoju rodziny pszczelej ani produkcji miodu. Ilość uzyskanego w ten sposób propolisu zależała od siły 71
rodziny pszczelej. Nakłady pracy potrzebne na uzyskanie 1 kg wynosiły 4,64 rbg nie wliczając w to ogólnych nakładów prowadzenia rodzin. Nakłady te są 22-kl'ótt\i~ wy~~~~l\i~ l\ll prz~prow1łd~wni~miodobrania. Podobna jest relacja cen. Można więc z pewnym przybliżeniem przyjąć, iż 1 kg propolisu odpowiada 20 jednostkom miodowym. LITERATURA Biuletyn Agrometeorologiczny (1982, 1983, 1984). C u rył o J. (1968) - Propolis - jego właściwości i zastosowanie. Pszczelarstwo (10): 6 H e y e s B. (1977) - Propolis and the balm of gilead. Am. Bee J. 117 (3) 148-149. K on o p a c k a Z. - Pozyskiwanie propolisu. Konferencja Naukowo-Techniczna Kraków 1982.IV.28-29. K o n o p a c k a Z., M u s z y ń s k a J., R y b ak H. (1984) - Pozyskiwanie propolisu. PWRiL. M a n t e u f f e l R. (1971) - Ekonomika i organizacja pracy wykonawczej w rolnictwie. PWRiL. Miesięczny Przeglqd Agrometerologiczny (1982, 1983, 1984). Muszyńska J., Konopacka Z., Rybak H. (1983) - Badania nad propolisem: I Próba określenia warunków sprzyjających pozyskiwaniu propolisu. Pszczelno Zesz. Nauk. 27: 59-69. p o p r a v kos. A. (1977) - Chimiko taksonomećesko ie izućenije propolisa. Kołos 57 (2) 27-29. S a d o v n i k o v A.A. (1983) - Technologia polućenija propolisa. Moskva. Possel' chozizdat. S k o w r o n e k W., M a r c i n k o w s kij. - Przydatność różnych metod pomiaru powierzchni czerwiu do oceny zdolności rozwojowej rodzin pszczelich. Pszczelno Zesz. Nauk. (28): 2-14. S t a r o s t e n k o E. (1968) - Propolisovane gnezd pcelami raznych ras. Pcelovodstvo 46 (7): 30. Woź n i.c a J. (1982) - Sposoby intensyfikacji produkcji kitu w pasiece. Konferencja Naukowo-Techniczna. Kraków 1982.IV.28-29. E<I><I>EKTl1BHOCTb IIP0113BO,UCTBA IIPOIIOJIl1CA P A3HbIMl1 METO,UAMl1 Pe310Me B onsrre CpaBHI'iBaIlO4 MeTO,l1bIrrpOI'i3B0,l13TBanpononaca: 1. PaMKI'i I'i rrnaaxa 6bIJll'i ckp06jlehbi BO BpeMH cesoaa cneuaam.asna,i10jlotom Ha,l1nqeJII'iHOHceMbeH. 2. 3a6paHble Ha 3l'iMy nqejii'ihohcembl'i pamki'i I'i rrjiahki'i6bijil'i ck06jiehbi B JIa- 60paTopl'il'i.. 72
3. IlJIaHKM 6bIJIM MO'IeHbI B none B CeqeHMM OflHMX CyTOK M noxsemensr MeJKflY pamkamm. Tlocrre MeCH~a 6bIJIM C06paHbI M ckpo6jiehbi B JIa60paTOpMM. 4. Ilecne 3a6paHMH IIJIaHOK, rrqejimhbi rhe3f10 6bIJIO noxpsrro cerxoa M3 IIJIaCTMKa o passsepax Rqeti: 6X 6 MM TOJIllIMHbIl MM. Ha cerxe aaxozranacr, cpojibra M3 rrjiactmxa. Ilo OKOHqaHMMMeCR~a cerxy M cpojibry y6mpajiocb M rromeli.\ajiocbb TeMrrepaTyrre -4 C, a rrocjie Toro CKaTbIBaJIM fljih KpOllIeHMH. 3aTpaTbI TpYfla Ha ncayxenae nponomrca c OflHoti: nqejimhoti: cemm1 B oxepeznrsrx MeTOflax 6bIJIM COOTBeTCTBeHHO2,1; 22,4; 20,3; M 21,5 MMHyT. B STO BpeMR no.nyxeao 6,4; 16,7; 7,2 M 77,4 rpaaa npononnca. 3aTpaTbI TpYfla fljih npoaaaonarsa l Kr nporrojimcab COOTBeTcTByrolI.\MXMeTo,n;ax 6bIJIM 5,6; 22,4; 46,8 M 4,6 qacob. "Y"cTaHOBJIeHO qto SKBMBaJIeHTOMflJIH l xr rrponojimca ectb 20 MeflOBbIX eflmhmą THE EFFECTIVENESS OF PROPOLIS PRODUCTION BY DIFFERENT METHODS Andrzej Pidek Summary The four methods of propolis produetlon was takeninto consideration in this study. 1. Using a special tool for frames and top bars scraping over the hives. 2. Scraping frames and top bars after storing in laboratory (dur ing the winter time). 3. Soaking top bars in water and puting them beetween the frames after one month time taking thern out and scraping in the laboratery. 4. Removing the top bars from the hives and covering the nest wit h plastic screen with measurements 6 X 6 X l mm of each screen's hole. Storing in laboratory and obtaining propolis by rolling and crushing the screen in temperature - 4 C. The labour inpust was 2.1 minutes 22.4, 20.3 and 21.5 for first, second, third and fourth met ho d respectively. The amount of produced propolis was 6.4 g, 16.7 g, 7.2 g, and 77.4 g from investigated method respectively. The labour eonsumptlon for l kg of propolis produced by mentioned methods was 5.6, 22.4, 46.8, and 4.6 man hours respectively, It has be en proved before that l kg of propolis equals 20 kg of honey. 73