LEŒNE PRACE BADAWCZE, 2004, 4: 2536. Andrzej LASOÑ * ZMIANY SK ADU GATUNKOWEGO I LICZEBNOŒCI KATERETIDAE I NITIDULIDAE (COLEOPTERA) JAKO ELEMENT MONITORINGU EKOLOGICZNEGO NA TERENIE PUSZCZY BIA OWIESKIEJ CHANGES OF SPECIES COMPOSITION AND NUMBERS OF SOAP BEETLES (COLEOPTERA: KATERETIDAE, NITIDULIDAE) DURING THE ECOLOGICAL MONITORING IN THE BIA OWIE A PRIMEVAL FOREST Abstract. The paper presents the results obtained during the twelve years of the ecological monitoring in the Bia³owie a Primeval Forest. A list of the collected soap beetles (Coleoptera: Kateretidae, Nitidulidae) is given. The suitability of Kateretidae and Nitidulidae for bioindication of the state of forest environment is analized. The usability of Cychramus luteus, the species most numerosly trapped, as an indicator of change in natural forests is pointed out. Key words: ecological monitoring, Bia³owie a Primeval Forest, Coleoptera, Kateretidae, Nitidulidae, faunistics. * ul.wiejska 4B/85, 5-352 Bia³ystok, e-mail: haptos@interia.pl
26 A. Lasoñ. WSTÊP Od roku 988 prowadzone s¹ na wybranych powierzchniach Puszczy Bia³owieskiej (PB) od³owy owadów w ramach monitoringu ekologicznego. Jednym z g³ównych zadañ monitoringu jest wypracowanie metod umo liwiaj¹cych wykorzystanie entomofauny jako Ÿród³a informacji o stanie ekosystemów leœnych, jak równie o zmianach zachodz¹cych w œrodowisku. Interesuj¹ce by³o te poznanie zmian sk³adu gatunkowego i liczebnoœci rodzin Kateretidae * i Nitidulidae (Coleoptera) w lesie naturalnym, s³u ¹cym jako model ekologiczny dla europejskich lasów ni owych, a tak e dostarczenie danych faunistycznych dotycz¹cych wymienionych rodzin z Puszczy Bia³owieskiej. Dodatkowym celem niniejszej pracy by³a próba sprawdzenia, czy ³yszczynkowate mog¹ byæ bioindykatorem zmian zachodz¹cych w œrodowisku naturalnym. Owady stanowi¹ najliczniejsz¹ pod wzglêdem gatunkowym grupê zwierz¹t. Zmiany sk³adu gatunkowego i liczebnoœci poszczególnych rodzin s¹ bardzo wa nym czynnikiem okreœlaj¹cym przemiany zachodz¹ce w ich œrodowisku. Jednak e stopieñ przydatnoœci okreœlonych grup chrz¹szczy do oceny zmian œrodowiska jest bardzo zró nicowany. Uwa a siê, e najlepszym bioindykatorem s¹ owady drapie ne, a przede wszystkim przedstawiciele rodzin Staphylinidae i Carabidae (Szyszko 979; Babenko 992). yszczynkowate s¹ drobnymi chrz¹szczami, których wymagania siedliskowe i troficzne s¹ bardzo urozmaicone. W Polsce wystêpuje 28 gatunków ³yszczynkowatych. W polskiej czêœci PB stwierdzono 76 gatunków Kateretidae i Nitidulidae, co stanowi 59% fauny naszego kraju w tej grupie owadów (Lasoñ 200). 2. TEREN I METODY BADAÑ Badania monitoringowe na terenie Puszczy Bia³owieskiej prowadzone by³y na piêciu powierzchniach badawczych, z których dwie (nri2)znajduj¹ siê w zagospodarowanej czêœci puszczy, natomiast trzy pozosta³e (nr 35) w rezerwacie œcis³ym Bia³owieskiego Parku Narodowego. Szczegó³owy opis tych powierzchni znajduje siê w opracowaniu Gutowskiego i Krzysztofiaka (995). Ponadto wykorzystano 3 powierzchnie uzupe³niaj¹ce, usytuowane w gr¹dach o ró nym stopniu odkszta³cenia gospodark¹ cz³owieka (B, C, D). * Komisja Nomenklatury Zoologicznej w swojej opinii nr 96 z 999 r. przywróci³a nazwê Kateretidae Erichson in Agassiz, 846 jako obowi¹zuj¹c¹, natomiast nazwa Brachypterinae Erichson, 845 [Brachypteridae] zosta³a odrzucona (Bull. Zool. Nomencl., 56, : 83-86).
Zmiany sk³adu gatunkowego i liczebnoœci Kateretidae i Nitidulidae jako element monitoringu 27 Charakterystykê siedliskow¹ i fitosocjologiczn¹ powierzchni przedstawia poni sze zestawienie: Powierzchnia Numer oddzia³u Typ siedliskowy lasu 52B/D bór mieszany œwie y BMœw (Calamagrostio-Piceetum) 2 493D bór mieszany œwie y BMœw (Calamagrostio-Piceetum) 3 399C las œwie y Lœw (Tilio-Carpinetum stachyetosum) 4 37C las mieszany œwie y LMœw (Melitti-Carpinetum) 5 288C/38A bór mieszany œwie y BMœw (Calamagrostio-Piceetum) B 424A gr¹d naturalny u ytkowany rêbni¹ czêœciow¹ (gniazdow¹) (Tilio-Carpinetum stachyetosum) C 779A 90-letni drzewostan po zrêbie zupe³nym ze sztucznie wprowadzonym dêbem szypu³kowym Quercus robur L., pozosta³e gatunki charakterystyczne dla gr¹du wesz³y spontanicznie (Tilio-Carpinetum stachyetosum ) D 368A 90-letni drzewostan po zrêbie zupe³nym odnowiony sosn¹ Pinus sylvestris L., pozosta³e gatunki charakterystyczne dla gr¹du wesz³y spontanicznie (Tilio-Carpinetum stachyetosum). Do od³owów chrzszczy stosowane by³y 3 typy pu³apek: pu³apki Barbera (B), pu³apki Moericke`go ( ó³te miski z roztworem wodnym glikolu etylenowego: M ustawione na gruncie, M zawieszone na wysokoœci m, M k zawieszone w koronach drzew), pu³apki ekranowe typu window trap (F), pu³apki ekranowe z terpentyn¹ jako zwi¹zkiem wabi¹cym (F t ). W pocz¹tkowym okresie badañ stosowano te od³owy za pomoc¹ czerpaka entomologicznego. Dok³adne dane dotycz¹ce funkcjonowania pu³apek znajduj¹ siê w opracowaniu Gutowskiego (2004). Materia³y zosta³y zebrane w ramach programu badawczego Zak³adu Lasów Naturalnych IBL. Wszystkie okazy zosta³y zebrane przez J. M. Gutowskiego. Okazy dowodowe znajduj¹ siê w zbiorze autora. Stosowane w pracy nazewnictwo oraz uk³ad systematyczny Kateretidae i Nitidulidae przyjêto wed³ug Audisio (993). Ca³y materia³ gatunkowy zosta³ podzielony wed³ug wskaÿnika dominacji. Celem tego jest podjêcie próby wyra enia wzglêdnego udzia³u poszczególnych gatunków w zmianach atropogenicznych zachodz¹cych w œrodowisku naturalnym. Przyjêto 6 klas dominacji (Górny i Grüm 98): superdominanty, stanowi¹ce ponad 30% ogó³u zebranych osobników porównywanej grupy taksonomicznej, eudominanty, 0,029,9% ogó³u osobników, dominanty, 5,9,9% ogó³u osobników, subdominanty, 2,4,9% ogó³u osobników, recedenty,,2,0% ogó³u osobników, subrecedenty % ogó³u osobników.
28 A. Lasoñ Przy sprawdzaniu korelacji miêdzy obradzaniem grzybów a liczebnoœci¹ Cychramus luteus zastosowano korelacjê dwuczynnikow¹ (komputerowy program statystyczny SPSS, test Persona; p 0, 05). 3. WYNIKI I DYSKUSJA 3.. Monitoring Kateretidae i Nitidulidae W ci¹gu 2 lat badañ, tj. od roku 988 do 999, z³owiono 4562 okazów chrz¹szczy nale ¹cych do rodzin Kateretidae i Nitidulidae (tab., ryc. ). Niestety, czêœæ materia³u badawczego z lat 988992, ju po rozsegregowaniu i policzeniu, zaginê³a. Jednak dane dotycz¹ce liczby okazów tych grup (bez sprecyzowanych gatunków) z poszczególnych pu³apek i lat s¹ kompletne. Do omówienia sk³adu gatunkowego wziêto 2260 okazów. Wœród nich stwierdzono 3 gatunki Kateretidae, co stanowi 33% gatunków zasiedlaj¹cych polsk¹ czêœæ Puszczy, oraz 32 gatunki Nitidulidae, stanowi¹ce 53% wykazanych przedstawicieli tej rodziny (tab. 2). Tabela. Liczba od³owionych Kateretidae i Nitidulidae na poszczególnych powierzchniach badawczych Table. Number of soap beetles (Kateretidae and Nitidulidae) collected on each plot Rok od³owu Year of collecting 988 989 990 99 992 993 994 995 996 997 998 999 Numer powierzchni Number of the plot 2 3 4 5 B C D 8 6 26 8 70 888 426 397 257 342 25 72 9 2 204 02 38 5 4 20 22 4 65 6 2 64 276 3 239 35 40 344 Razem Total 230 2 204 4 923 229 37 20 22 356 65 6 Razem Total 60 8 2480 97 667 36 405 484 4562 W poszczególnych latach z³owiono nastêpuj¹ce iloœci gatunków: 988 gatunek, 989 3 gatunki, w tym 3 nowe w stosunku do roku 988, 990 0 (brak danych dotycz¹cych gatunków), 99 2 gatunki, w tym 2 nowe w stosunku do lat 98890, 992 6 gatunków, w tym 3 nowych w stosunku do lat 9889, 993 20 gatunków, w tym 9 nowych w stosunku do lat 98892, 994 4 gatunków, w tym 4 nowe w stosunku do lat 98893,
Zmiany sk³adu gatunkowego i liczebnoœci Kateretidae i Nitidulidae jako element monitoringu 29 400 200 000 800 600 400 200 0 988 989 990 99 992 993 994 995 996 997 998 999 Ryc.. Liczba Kateretidae i Nitidulidae od³owionych w latach 988999 Fig.. Number of soap beetles (Kateretidae and Nitidulidae) collected in years 988999 995 5 gatunków, w tym nowy w stosunku do lat 98894, 996 0 (brak danych dotycz¹cych gatunków), 997 gatunków, w tym 3 nowe w stosunku do lat 98896, 998 8 gatunków, 0 nowych w stosunku do lat 98897, 999 2 gatunki, 0 nowych w stosunku do lat 98898. Jedynym sta³ym gatunkiem od³awianym ka dego roku (z 4 lat brak danych) jest Cychramus luteus. Gatunek ten, obok Meligethes aeneus, po³awiany by³ na wszystkich powierzchniach badawczych. Gatunkami najliczniej od³awianymi by³y C. luteus (33 okazów; ok. 59%), Meligethes aeneus (628; ok. 28%), Epuraea melanocephala (22; ok. 5%), Brachypterus urticae (58; ok. 3%) i Epuraea aestiva (28; ok. %). Gatunki te stanowi¹ ponad 95% ca³ej liczby osobników od³owionych podczas monitoringu (ryc. 2). Struktura dominacji (w ca³ym dostêpnym materiale) jest bardzo przejrzysta. Superdominantem jest C. luteus, eudominantem Meligethes aeneus, dominantem Epuraea melanocephala, subdominantem Brachypterus urticae, recedentem Epuraea aestiva, natomiast pozosta³e gatunki s¹ subrecedentami. Zaskakuj¹cy jest tak wysoki wskaÿnik dominacji pojedynczych gatunków. Zjawisko takie jest zwykle obserwowane w œrodowiskach zmienionych antropogenicznie. W tym jednak przypadku, takiej struktury dominacji nie mo na przypisywaæ oddzia³ywaniu cz³owieka Puszcza Bia³owieska jest najbardziej naturalnym lasem na ni u Europy, a ingerencja ludzka w Bia³owieskim Parku Narodowym od lat jest ca³kowicie wyeliminowana. Nale y raczej przyj¹æ, e w pewnych okolicznoœciach, w warunkach naturalnych równie mo na obserwowaæ superdominacjê pojedynczych gatunków. Taka dominacja, zarejestrowana na podstawie okreœlonych metod od³owu, nie musi oznaczaæ, e w rzeczywistoœci stosunki dominacyjne s¹ analogiczne. Byæ mo e zastosowanie innych metod po³owu pozwoli³oby zauwa yæ znaczn¹ liczebnoœæ innnych gatunków. Stosowane metody maj¹ bowiem za zadanie rejestrowaæ zmiany okreœlonych gatunków czy grup systematycznych zachodz¹ce w czasie, a nie pe³ne rozpoznanie sk³adu gatunkowego i stosunków dominacyjnych.
30 A. Lasoñ Tabela 2. Wykaz gatunków Kateretidae i Nitidulidae od³owionych na wszystkich powierzchniach w latach 988999 Table 2. List of the Kateretidae and Nitidulidae collected on all plots in years 988999 Gatunek Species 988 989 99 992 Lata Years 993 994 995 997 998 999 Razem Total % Heterhelus scutellaris 4 4 0,8 (Heer) Boreades solani (Heer) 0,04 Brachypterus urticae 3 2 26 27 58 2,6 (Fabr.) Epuraea aestiva (L.) 8 5 3 28,24 Epuraea longula Er. 0,04 Epuraea marseuli Reitt. 3 4 0,8 Epuraea melanocephala 2 68 28 24 22 5,40 (Marsh.) Epuraea neglecta (Heer) 0,04 Epuraea pallescens 3 4 0,8 (Steph.) Epuraea pygmaea (Gyll.) 2 0,09 Epuraea thoracica Tourn. 0,04 Epuraea unicolor (Oliv.) 2 2 0,09 Epuraea variegata 0,04 (Herbst) Meligethes aeneus (Fabr.) 80 463 68 2 5 628 27,79 Meligethes brunnicornis 0,04 Sturm Meligethes carinulatus 0,04 Först. Meligethes denticulatus 0,04 (Heer) Meligethes difficilis 2 0,09 (Heer) Meligethes haemorrhoidalis 0,04 Först. Meligethes kunzei Er. 0,04 Meligethes nigrescens 5 7 0,3 Steph. Meligethes subaeneus 5 2 8 0,35 Sturm Meligethes symphyti 3 0,3 (Heer) Meligethes viridescens 3 4 0,8 (Fabr.) Soronia grisea (L.) 3 3 0,8 Ipidia binotata Reitt. 3 5 0,22 Cyllodes ater (Herbst) 0,04 Cychramus luteus (Fabr.) 5 67 624 236 5 302 52 20 33 58,89 Cychramus variegatus (Herbst) Lordyrodes wajdelota (Wank). 2 5 0,22 0,04
Zmiany sk³adu gatunkowego i liczebnoœci Kateretidae i Nitidulidae jako element monitoringu 3 Gatunek Species 988 989 99 992 Lata Years 993 994 995 997 998 999 Razem Total % Cryptarcha strigata 2 2 0,09 (Fabr.) Glischrochilus hortensis 6 3 3 4 0,62 (Fourcr.) Glischrochilus quadriguttatus 2 2 4 9 0,40 (Fabr.) Glischrochilus quadrisignatus 2 0,09 (Say) Pityophagus ferrugineus 2 2 5 0,22 (L.) Razem Total 20 6 72 33 380 2 347 65 2 2260 00 Najwy sz¹ ³ownoœci¹ charakteryzowa³y siê pu³apki Moericke`go zawieszone na wysokoœci mm (370 osobników). Du o mniejsz¹ efektywnoœæ mia³y pu³apki Moericke`go ustawione na ziemi M (620). Nastêpne w kolejnoœci by³y pu³apki ekranowe F (82), pu³apki Moericke`go zawieszone w koronach drzew M k (8) i pu³apki Barbera B (43). Najmniej ³yszczynkowatych od³owiono do pu³apek ekranowych z terpentyn¹ F t (8) i metod¹ czerpakowania Cz (7) (tab. 3). Je eli zaœ chodzi o udzia³ gatunkowy w poszczególnych pu³apkach, to znów najskuteczniejsze okaza³y siê pu³apki Moericke`go zawieszone na wysokoœci m (M 30 gatunków). Niewiele gorsze okaza³y siê pu³apki ekranowe (F 2), nastêpnie pu³apki Barbera (B 6). Najmniej efektywne okaza³y siê pu³apki Moericke`go ustawione na ziemi, w których stwierdzono zaledwie jeden gatunek Brachypterus urticae. Bior¹c pod uwagê stosunek iloœci od³owionych chrz¹szczy w poszczególnych pu³apkach do liczby wykazanych w nich gatunków, mo emy stwierdziæ, e najlepsze rezultaty uzyskano dziêki zastosowaniu pu³apek ekranowych (F). Stwierdzono w nich m.in. Epuraea neglecta, Meligethes nigrescens, Ipidia binotata, Cychramus variegatus i Pityophagus ferrugineus. Liczba gatunków od³owionych w pu³apkach M wynosi 30, co stanowi blisko 86% wszystkich wykazanych tu gatunków. By³y wœród nich m.in. Boreades solani, Epuraea pygmaea, E. thoracica, E. longula, Meligethes brunnicornis, M. haemorrhoidalis, M. kunzei, M. nigrescens, Cyllodes ater, Cychramus variegatus i Glischrochilus quadrisignatus. Tak du a dysproporcja wynika prawdopodobnie z tego, i pu³apek 28% 4% 5% % Ryc. 2. Struktura dominacji Fig. 2. Domination structure 3% 59% Brachypterus urticae Cychramus luteus Epuraea aestiva E.melanocephala Meligethes aeneus Pozosta³e gatunki Other species
32 A. Lasoñ Tabela 3. Liczba okazów Kateretidae i Nitidulidae od³owionych w latach 988999 za pomoc¹ wszystkich typów pu³apek Table 3. Number of soap beetles (Kateretidae and Nitidulidae) collected in all traps types in the years 988999 Rok od³owu Year of collecting 988 989 990 99 992 993 994 995 996 997 998 999 Rodzaj pu³apki Type of trap B Cz F F t M M M k 0 5 7 2 4 2 5 8 4 3 8 7 3 2 33 9 4 6 56 3 4 447 45 3 75 552 909 224 370 4 2 32 55 2 8 Razem Total 230 2 204 4 923 229 37 20 22 356 65 6 Razem Total 43 7 82 8 620 370 8 4562 Moericke`go by³o najwiêcej. Na uwagê zas³uguje równie obecnoœæ kilku gatunków Nitidulidae i Kateretidae w pu³apkach Barbera (B) (raczej nie przystosowanych do od³owu ³yszczynkowatych), a wœród nich reliktowego gatunku Loryrodes wajdelota. Liczebnoœæ Nitidulidae i Kateretidae w lesie naturalnym w poszczególnych latach wykazuje du e wahania. Szczególnie jasno uwidocznia siê to w odniesieniu do pow. 5, gdzie prowadzono od³owy co roku. Najobfitsze po³owy osobników tych dwóch rodzin zanotowano w latach 990, 99 i 994 (tab. ). Analiza uzyskanych wyników wskazuje, e jeden z gatunków Nitidulidae Cychramus luteus spe³nia wiêkszoœæ warunków, jakimi powinien charakteryzowaæ siê bioindykator. Jest to jeden z najpospolitszych gatunków ³yszczynkowatych zasiedlaj¹cych Polskê. Biologia tego gatunku zwi¹zana jest z grzybami. Jego larwy eruj¹ na ró nych grzybach, nale ¹cych do kilku rodzin. G³ównie s¹ to bed³kowate Agaricaceae i purchawkowate Lycoperdaceae, rzadziej obserwowano ten gatunek na grzybach nale ¹cych do klasy workowców Ascomycetes. Najczêœciej imagines mo emy spotkaæ na ró nych gatunkach opieniek Armillariella spp., czêsto równie w purchawkach Lycoperdon spp. Z obserwacji autora na terenie pó³nocno-wschodniej Polski wynika, e C. luteus jest liczniejszy w lasach naturalnych i zbli onych do naturalnych, mo e wiêc byæ bioindykatorem naturalnoœci lasu. Znaj¹c jego potrzeby pokarmowe, podjêto próbê uzyskania danych o obradzaniu grzybów kapeluszowych w PB w latach analogicznych do badañ monitorngowych, aby poszukiwaæ ewentualnych zale noœci. Jedyne takie informacje to dane o iloœci zakupionych od zbieraczy grzybów w punktach skupu, zlokalizowanych w Hajnówce. Trzeba jednak zaznaczyæ, e dane te s¹ niekompletne. Od roku 988 do 990 monopolist¹ w tej bran y by³o Przedsiêbiorstwo LAS, natomiast w latach
Zmiany sk³adu gatunkowego i liczebnoœci Kateretidae i Nitidulidae jako element monitoringu 33 Tabela 4. Porównanie liczebnoœci Cychramus luteus do zbioru grzybów w latach 988999 Table 4. Comparison of numbers of collected specimens of Cychramus luteus with the purchase of the mushrooms in years 988999 Rok Year 988 989 990 99 992 993 994 995 996 997 998 999 Skup grzybów (tony) Purchase of mushrooms (tons) 87,25 80,8 20,5 25 8,7 3,5 50,2 42,3 29 22 Liczba Cychramus luteus (No specimens) 5 67 624 236 5 302 52 20 990999 by³o ju wiele firm skupuj¹cych grzyby, dlatego te informacje o ich dzia³alnoœci s¹ fragmentaryczne (tab. 4). Podstawowymi gatunkami skupowanymi na terenie PB by³y opieñki Armillariella spp., ponadto prawdziwki Boletus spp., kurki Cantharellus cibarius Fr.i podgrzybki Xerocomus badius (Fr.) Kühn. ex Gillb. Niestety równie dane o liczebnoœci od³owionych w poszczególnych latach Cychramus luteus s¹ niepe³ne (tab. 4). Wprawdzie nie uda³o siê znaleÿæ istotnej statystycznie korelacji miêdzy liczebnoœci¹ od³owionych C. luteus i iloœci¹ grzybów skupionych z terenu Puszczy Bia³owieskiej w porównywanych latach, jednak kierunek poszukiwania takich zale noœci wydaje siê celowy, a przedstawione informacje daj¹ ogólny ogl¹d sytuacji i mog¹ byæ wykorzystane przez innych badaczy. 3.2. Dane faunistyczne Podczas badañ monitoringowych stwierdzono kilkanaœcie gatunków ³yszczynkowatych rzadko w Polsce po³awianych. Miêdzy innymi by³y to gatunki wymienione poni ej (w porz¹dku systematycznym). KATERETIDAE Boreades solani (Heer, 84) od³owiony na powierzchni 3 [M, 26 IV 994, ex.]. Jest to gatunek bardzo rzadko po³awiany, znany z nielicznych i rozproszonych stanowisk na terenie ca³ego kraju. Na terenie PB stwierdzony stosunkowo niedawno (Lasoñ 999b). NITIDULIDAE Epuraea (Epuraea) pygmaea (Gyllenhal, 808) od³owiony na powierzchni: 3 [F, 04 VII 997, ex.] i5[m, 06 V 998, ex.]. Jest to kolejne stanowisko tego chrz¹szcza w PB (Borowski 200; Byk 200) i na razie jedyne w pó³nocno-
34 A. Lasoñ wschodniej czêœci kraju. W Polsce gatunek ten znany jest z nielicznych rozproszonych stanowisk w ró nych czêœciach kraju. Na terenach nizinnych rzadszy, natomiast na pogórzu i w górach bardziej pospolity. Zwi¹zany jest g³ównie z borami, gdzie wystêpuje na drzewach zaatakowanych przez korniki. Rzadziej obserwowano go na wyciekaj¹cym soku drzew liœciastych. Epuraea (Epuraea) thoracica Tournier, 872 od³owiony na powierzchni 5 [M, 04 VII 997, ex.]. Bardzo rzadko po³awiany gatunek, znany z kilkunastu stanowisk w 6 krainach, g³ównie w po³udniowej czêœci Polski. Stanowiska w PB s¹ jedynymi na terenach nizinnych. Wymagania i biologia jak u poprzedniego gatunku. Meligethes haemorrhoidalis Förster, 849 od³owiony na powierzchni B [M, 2 VII 992, ex.]. Jest to jeden z najrzadziej po³awianych gatunków z rodzaju Meligethes STEPH. Poza PB, znany zaledwie z 3 krain. Jego roœlin¹ ywicielsk¹ jest jasnota bia³a Lamium album L. Meligethes kunzei Erichson, 845 od³owiony na powierzchni 3 [M,5VI 997, ex.]. Gatunek doœæ rzadko po³awiany. Poza PB, wykazany z 6 krain, g³ównie w po³udniowej i zachodniej czêœci kraju. Jako jego roœliny ywicielskie podaje siê gajowiec ó³ty Lamiastrum galeobdolon (L.) Ehr. et Pol., jasnotê bia³¹ oraz jasnotê plamist¹ Lamium maculatum L. Meligethes nigrescens Stephens, 830 od³owiony na powierzchniach:3[m,26 V 992, ex.], C [M, 7 V 993, 3 exx.], B [M, 8 VI 993, ex.], B [M, 2 VII 993, ex.], 3 [F, 22 V 997, ex.]. Rozsiedlony na terenie ca³ej Polski, jednak po³awiany doœæ rzadko. Zwi¹zany jest z otwartymi, piaszczystymi terenami poroœniêtymi roœlinnoœci¹ trawiast¹. Znane s¹ równie stanowiska na terenach leœnych, najczêœciej na zrêbach. Fakt ten potwierdzaj¹ podane powy ej stanowiska piêæ spoœród siedmiu od³owionych podczas monitoringu okazów odnotowano w³aœnie na powierzchniach pozrêbowych. Jako roœliny ywicielsk¹ podaje siê koniczynê bia³¹ Trifolium repens L., jednak e po³awiano go równie na innych gatunkach koniczyny, wyki Vicia spp., lucerny Medicago spp. oraz komonicy Lotus spp. Glischrochilus quadrisignatus (Say, 835) od³owiony na powierzchniach: 5 [M,, 30 VIII, 994, ex.] i 3 [M, 22 V 997, ex.]. Gatunek stosunkowo niedawno wykazany z kilku stanowisk w ró nych czêœciach kraju (Lasoñ 999a). Zasiedla przede wszystkim tereny zagospodarowane przez cz³owieka. Dlatego te na uwagê zas³uguje to, e od³owiono go w obszarze ochrony œcis³ej Bia³owieskiego Parku Narodowego. 4. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Podczas kilkunastoletnich badañ monitoringowych wykorzystano miêdzy innymi chrz¹szcze z rodzin Kateretidae i Nitidulidae, które w pewnym stopniu pozwoli³y na sprawdzenie celowoœci oraz przydatnoœci dotychczasowej metodyki, jak równie na postawienie pierwszych wniosków.. Najefektywniejsze do od³owu Nitidulidae (pod wzglêdem materia³u iloœciowego i liczby gatunków) okaza³y siê pu³apki Moericke`go i one przede wszyst-
Zmiany sk³adu gatunkowego i liczebnoœci Kateretidae i Nitidulidae jako element monitoringu 35 kim powinny byæ wykorzystane do dalszych badañ monitoringowych nad t¹ grup¹. 2. Pod k¹tem danych faunistycznych (iloœæ od³owionych gatunków) dobre efekty przynios³y równie pu³apki ekranowe. 3. W zebranym materiale stwierdzono obecnoœæ 35 gatunków ³yszczynkowatych, w tym szereg bardzo rzadkich. 4. Dominuj¹cym gatunkiem okaza³ siê Cychramus luteus, który mo e okazaæ siê cennym bioindykatorem. Wszêdzie wystêpuje doœæ licznie, jest ³atwy do od³awiania oraz identyfikacji. 5. Najwy sz¹ ³ownoœæ stwierdzono w siedlisku lasu œwie ego Tilio-Carpinetum stachyetosum. 6. Powierzchnie zlokalizowane w rezerwacie œcis³ym Bia³owieskiego Parku Narodowego okaza³y siê zdecydowanie bogatsze pod wzglêdem ³ownoœci jak i iloœci od³owionych gatunków od powierzchni zlokalizowanych w lasach gospodarczych Nadleœnictwa Bia³owie a. 7. Liczebnoœæ Nitidulidae i Kateretidae w lesie naturalnym wykazuje w poszczególnych latach du e wahania. 8. Nie uda³o siê znaleÿæ korelacji miêdzy liczebnoœci¹ Cychramus luteus i iloœci¹ zebranych w poszczególnych latach grzybów kapeluszowych. G³ówn¹ tego przyczyn¹ jest prawdopodobnie brak kompletnych danych. 9. yszczynkowate, choæ doœæ trudne do oznaczania, jednak licznie od³awiane, mog¹ byæ wykorzystane do przysz³ych badañ monitoringowych, dotycz¹cych zmian stanu œrodowiska. 0. Kontynuacja badañ nad tymi grupami pozwoli na obserwowanie naturalnej dynamiki liczebnoœci, jak równie, prawdopodobnie, na poszerzenie danych faunistycznych o PB. Podziêkowanie Sk³adam serdeczne podziêkowania koledze Jerzemu M. Gutowskiemu za pomoc i cenne wskazówki udzielone podczas pisania pracy. Praca zosta³a z³o ona 2.02.2003 r. i przyjêta przez Komitet Redakcyjny 22.05.2003 r. CHANGES OF SPECIES COMPOSITION AND NUMBERS OF SOAP BEETLES (COLEOPTERA: KATERETIDAE, NITIDULIDAE) DURING THE ECOLOGICAL MONITORING IN THE BA OWIE A PRIMEVAL FOREST Summary The paper presents the analysis of changes in numbers and species composition of the families Kateretidae and Nitidulidae during the ecological monitoring in the Bia³owie a Primeval
36 A. Lasoñ Forest. Catches were carried out on 5 main and 3 supplementary plots. In the period of 988999 altogether 4562 specimens of Kateretidae and Nitidulidae were collected (tab., fig. ). Analysis of species composition was based on 2260 specimens the remaining material had been lost. Of the 76 hitherto known species the occurrence of 35 has been confirmed (tab. 2). The most efficient in terms of the number of both specimens (370) and species (30) proved Moericke s traps set at the height of m above the ground (tab. 3). As regards the dominance structure superdominant is Cychramus luteus, eudominant Meligethes aeneus, dominant Epuraea (Micruria) melanocephala, subdominant Brachypterus urticae, recedent Epuraea (Epuraea) aestiva (these comprise above 95% of examined beetles), while all the remaining species are subrecedents (fig. 2). Nitidulidae and Kateretidae in natural forest show great numerical fluctuations from year to year (tab., fig. ). No correlation has been found between the number of caught specimens of Cychramus luteus and quantity of mushrooms bought up from the territory of the Bia³owie a Primeval Forest (tab. 4). This species, the most numerous and easy to identify, may be used as an indicator of changes in natural forest. An additional effect of the research are faunistic data on many interesting species. (transl. R. H.) LITERATURA Audisio P. 993: Coleoptera Nitidulidae Kateretidae. Fauna D`Italia. Edizioni Calderini, Bologna, 97 ss. Babenko A. S. 992: Ispol`zovanie stafilinid (Col., Staphylinidae) dlja ocenki vozdejstvija na okru ajušèuju sredu proizvodstvennych kompleksov. [W:] Prob. Ekol. Tom. Obl.: Tez. dokl. region. konf., Tomsk, 992. Tomsk: 9-0. Borowski J. 200: Próba waloryzacji lasów Puszczy Bia³owieskiej na podstawie chrz¹szczy (Coleoptera) zwi¹zanych z nadrzewnymi grzybami. [W:] Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Bia³owieskiej metod¹ zooindykacyjn¹ (red. A. Szujecki). Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 287-37. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefañska J. 986: Chrz¹szcze Coleoptera Cucujoidea, cz.. Katalog Fauny Polski, Warszawa, XXIII, 2: -266. Byk A. 200: Próba waloryzacji drzewostanów starszych klas wieku Puszczy Bia³owieskiej na podstawie struktury zgrupowañ chrz¹szczy (Coleoptera) zwi¹zanych z rozk³adaj¹cym siê drewnem pni martwych drzew stoj¹cych i dziupli. [W:] Próba szacunkowej waloryzacji lasów Puszczy Bia³owieskiej metod¹ zooindykacyjn¹ (red A. Szujecki). Wydawnictwo SGGW, Warszawa, 333-367. Górny M., Grüm L.98: Metody stosowane w zoologii gleby. PWN, Warszawa. 483 ss. Gutowski J. M. 2004: Bezkrêgowce jako obiekt monitoringu lasu w Puszczy Bia³owieskiej. Leœ. Pr. Bad. 2004,: 23-54. Gutowski J. M., Krzysztofiak L. 995: Zmiany fauny krêgowców œrodowiska leœnego jako element monitoringu ekologicznego na terenie pó³nocno-wschodniej Polski. Prace Inst. Bad. Leœn., A, 790: 7-44. Lasoñ A. 999a: Nowe dane o wystêpowaniu w Polsce przedstawicieli rodzaju Glischrochilus Reitter, 873 (Coleoprea: Nitidulidae: Cryptarchinae). Wiad. Entomol., 7, 34: 69-73. Lasoñ A. 999b: Ocena poznania Brachypteridae i Nitidulidae (Coleoptera) Puszczy Bia³owieskiej. Parki Nar. Rez. Przyr. 8.3: 3-23 Lasoñ A. 200: Kateretidae, Nitidulidae. [W:] Katalog fauny Puszczy Bia³owieskiej (red. J. M. Gutowski, B. Jaroszewicz), Wyd. Inst. Bad. Leœn., Warszawa, 66-68. Szyszko J. 979: Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) jako bioindykatory zmian w œrodowisku leœnym. Symp. Ochr. Ekosyst. Leœn., SGGW-AR w Warszawie, Inst. Ochr. Lasu i Drewna, 5-24.