Mniej statków. więcej ryb? Społeczno-ekonomiczne skutki redukcji floty rybackiej na Morzu Bałtyckim.

Mniej statków więcej ryb? Społeczno-ekonomiczne skutki redukcji floty rybackiej na Morzu Bałtyckim.

Mniej statków więcej ryb? Społeczno-ekonomiczne skutki redukcji floty rybackiej na Morzu Bałtyckim. Październik 2009 WWF Polska

Mniej statków więcej ryb? Społeczno-ekonomiczne skutki redukcji floty rybackiej na Morzu Bałtyckim. Autorzy: dr Emil Kuzebski, dr Bogusław Marciniak Morski Instytut Rybacki w Gdyni ul. Kołłątaja 1 81-332 Gdynia Opracowanie graficzne: Przemysław Miłosz Redakcja tekstu: Ewa Milewska, Piotr Prędki Redakcja techniczna tekstu: Justyna Składowska Wydawca: WWF Polska ul. Wiśniowa 38 02-520 Warszawa Tel.: +48 22 849 84 69 +48 22 848 73 64 +48 22 848 75 92 Fax.: +48 22 646 36 72 WWF Polska Pragniemy serdecznie podziękować Stoczni Parsęta s.c. T. Jawdyk & M. Cieślak z siedzibą w Kołobrzegu, przy ulicy Stoczniowej 14 a za zgodę na nieodpłatne wykorzystanie zdjęć w niniejszej publikacji. Autorzy zdjęć na okładce: WWF / E. Kuzebski, G. Okołów Publikacja jest dostępna na stronie internetowej: http://www.wwf.pl/raportnzp Za treść publikacji odpowiada WWF Polska.

Spis treści 1. Wstęp... 5 2. Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich... 9 2.1. Zarządzanie potencjałem floty rybackiej w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej...10 2.2. Zmiany w potencjale połowowym państw bałtyckich w latach 2000-2008...14 2.3. Wpływ FIFG na zmiany wielkości floty rybackiej w krajach bałtyckich w latach 2000-2008...20 2.3.1. Finansowanie programów restrukturyzacji floty bałtyckiej...20 2.3.2. Potencjał floty zredukowany w ramach FIFG...24 2.3.3. Wiek floty wycofanej w ramach FIFG...28 2.3.4. Wpływ złomowania na wielkość połowów bałtyckich...29 Podsumowanie rozdziału...33 3. Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w Polsce...34 3.1. Uwarunkowania działania polskiej floty bałtyckiej w latach 2004-2008...35 3.2. Wpływ funduszy strukturalnych na zmniejszenie potencjału połowowego polskiej floty bałtyckiej...43 3.2.1. Założenia programu redukcji floty rybackiej...43 3.2.2. Wpływ FIFG na zmiany w potencjale połowowym floty bałtyckiej w latach 2004-2008...44 3.2.2.1. Zmiany w liczbie, tonażu i mocy floty rybackiej...44 3.2.2.2. Wpływ restrukturyzacji floty na intensywność połowów...49 3.2.2.3. Wpływ restrukturyzacji floty na wielkość polskich połowów bałtyckich...50 3.2.2.4. Społeczno-ekonomiczne efekty złomowania floty rybackiej...52 Podsumowanie rozdziału...53 3 4. Dyskusja o społeczno-ekonomicznych aspektach realizacji programu redukcji potencjału połowowego poprzez trwałe wycofanie z rybołówstwa jednostek rybackich...55 4.1. Wstęp...56 4.2. Metodologia badań...57 4.3. Opinie rybaków uczestniczących w programie wycofywania jednostek z czynnego uprawiania rybołówstwa oraz przedstawicieli lokalnych władz administracyjnych gmin nadmorskich. Raport z badań...58 4.4. Opinie przedstawicieli terenowych władz administracyjnych o programie wycofywania jednostek rybackich z czynnego uprawiania rybołówstwa...74 4.5. Program redukcji potencjału połowowego poprzez trwałe wycofywanie jednostek rybackich z czynnego uprawiania rybołówstwa w opinii przedstawicieli Morskiego Instytutu Rybackiego w Gdyni, oddziału regionalnego Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, przedstawicieli organizacji rybackich oraz przedstawiciela muzeum regionalnego mającego swoją siedzibę na terenie gminy nadmorskiej...83 Podsumowanie rozdziału...90

5. Opis planu wycofywania jednostek w ramach Europejskiego Funduszu Rybackiego 2007-2013...93 5.1. Program operacyjny...94 5.2. Redukcja potencjału połowowego polskiej floty bałtyckiej...97 5.3. Koszty redukcji nakładu połowowego polskiej floty bałtyckiej... 100 5.4. Ocena efektywności redukcji nakładu połowowego... 103 Podsumowanie rozdziału... 107 Wnioski... 109 Spis rysunków... 112 Spis tabel... 114 Spis literatury... 115 Streszczenie... 119 4

1. Wstęp dr Emil Kuzebski, dr Bogusław Marciniak Foto: WWF / A. M. Bieniecka

1 W okresie swobodnego dostępu do łowisk, ograniczone wyłącznie barierami technologicznymi rybołówstwo rozwijało się w tempie pozwalającym w ciągu dekady na podwojenie wielkości połowów. Tak ekspansywna eksploatacja trwała do lat 70. Wprowadzenie nowego prawa morza (UNCLOS 1982) ostatecznie usankcjonowało podział łowisk światowych i stworzyło podstawy nowego porządku zarządzania zasobami ryb na świecie. Około 90% łowisk zyskało swojego właściciela, część flot musiała opuścić dotychczas eksploatowane rejony, nawiązać współpracę z nowymi właścicielami bądź wycofać się w ogóle z połowów. Nie rozwiązało to jednak problemu nadmiernego potencjału połowowego, a wręcz pogorszyło w tym zakresie sytuację wielu krajów na świecie, szczególnie tych posiadających nieproporcjonalnie rozwinięte floty rybackie w stosunku do dostępnych dla nich zasobów. Przykładem takiej sytuacji było m.in. polskie rybołówstwo. Sytuacja rybołówstwa na Morzu Bałtyckim, eksploatowanym przez ograniczoną liczbę flot krajów nadbrzeżnych, skupiła jak w soczewce problemy nadmiernego potencjału, jakie istniały na łowiskach światowych. Obecność ekspansywnie rozwijających się flot państw z bloku socjalistycznego, zarządzanych w oderwaniu od zdrowych ekonomicznie podstaw i nie wolnych od politycznych celów, spowodowała, że właśnie na tym morzu problem nadmiernego potencjału zaczął być szczególnie widoczny. Niska efektywność połowów z jednej strony oraz subwencjonowanie rybołówstwa z drugiej doprowadziły do jego szybkiego narastania. Równoległym czynnikiem wpływającym na niezbilansowanie wielkości nakładu połowowego z wielkością i kondycją zasobów były niewątpliwie warunki środowiskowe, do zmian których, czasami bardzo szybkich, trudno było dostosować potencjał połowowy. 6 Przez długie lata kwestia nadmiernego potencjału połowowego na Morzu Bałtyckim pozostawała nierozwiązana, co przyczyniało się do powstawania nowych problemów (np. nielegalnych i nieraportowanych połowów). Wejście czterech krajów bałtyckich do UE (Polski, Litwy, Łotwy i Estonii) w 2004 r. i przyjęcie przez nie zasad Wspólnej Polityki Rybackiej spowodowało, że problem nadmiernej wielkości floty zaczął być rozwiązywany w sposób systemowy głównie poprzez programy złomowania statków. Redukcja nadmiernego potencjału floty rybackiej poprzez odkupywanie przez państwo statków od ich właścicieli (buyback programmes) jest szeroko stosowanym na świecie (np. w USA, Kanadzie, Tajwanie, Japonii) 1 sposobem na ograniczenie liczby statków zaangażowanych w połowy. Potencjał połowowy polskiej floty rybackiej poławiającej w rejonie Morza Bałtyckiego jest zbyt duży w stosunku do wielkości zasobów, powoduje przez to groźną dla środowiska naturalnego eksploatację żywych zasobów morza i znaczne obniżenie efektywności prowadzonych połowów. 2 Sytuacja taka nie gwarantuje także stabilności dochodów rybaków. Aby możliwe było uprawianie na Morzu Bałtyckim odpowiedzialnego rybołówstwa 3, konieczne stało się ustanowienie trwałej równowagi pomiędzy istniejącymi zasobami a nakładem połowowym. Spośród wielu działań mających na celu zagwarantowanie takiej równowagi, jako najistotniejsze określono redukcję potencjału połowowego poprzez złomowanie statków rybackich. Celem opracowania jest ocena społeczno-ekonomicznych efektów procesu złomowania statków rybackich, jaki miał miejsce w rejonie Morza Bałtyckiego, a w szczególności w Polsce, w oparciu o środki FIFG oraz odpowiedź na ile działanie to było efektywne w sensie ekonomicznym i spełniło założone cele (dostosowania wielkości floty do zasobów). 1 FAO, Fisheries Management 3. Managing Fishing Capacity, Technical Guidelines For Responsible Fisheries, Rome 2008. 2 J. Horbowy, E. Kuzebski, Wpływ funduszy strukturalnych UE na stan floty i zasobów w rybołówstwie bałtyckim, WWF Polska, Morski Instytut Rybacki w Gdyni, Gdynia 2006. 3 Code of conduct for responsible fisheries,fao, Rome, 1995.

Wstęp 1 W opracowaniu przedstawiono rezultaty wycofywania statków rybackich w rejonie Morza Bałtyckiego, w tym wpływ realizowanych programów złomowania statków na faktyczną redukcję potencjału floty rybackiej w państwach bałtyckich należących do UE. Dokonano oceny efektywności wydatkowanych środków na ten cel w poszczególnych krajach oraz wpływu złomowania na ogólną kondycję rybołówstwa (wielkość połowów i stan techniczny pozostałej eksploatowanej floty). Opracowanie zawiera również szczegółową analizę efektów programu złomowania w samej Polsce. Mając na uwadze fakt, że program redukcji był tylko jednym z czynników oddziałujących na wyniki rybołówstwa, odniesiono się również do pozostałych uwarunkowań mających wpływ na funkcjonowanie rybołówstwa. Dokonano szczegółowej charakterystyki samego programu redukcji potencjału połowowego i jego wpływu na zmianę parametrów technicznych floty rybackiej, intensywności połowów, wielkości połowów oraz konsekwencji społeczno-ekonomicznych redukcji floty. Publikacja zawiera także wyniki badań socjologicznych prezentujących ocenę realizacji programu wycofywania jednostek rybackich z czynnego uprawiania rybołówstwa w latach 2004-2006, dokonaną przez tych rybaków, którzy zdecydowali się skorzystać z oferowanej im wówczas możliwości, opinię władz gminnych o skutkach społeczno-ekonomicznych realizacji tego programu, a także ocenę programu dokonaną przez osoby zajmujące znaczące stanowiska w strukturach organizacyjnych polskiego rybołówstwa. Ważnym elementem tych badań było także zaprezentowanie opinii o błędach popełnionych przy realizacji programu i propozycji zmian uniemożliwiających ponowne ich popełnienie w przyszłości. 7 Oceniając efekty dotychczasowych działań zmierzających do dostosowania wielkości floty do wielkości zasobów ryb bałtyckich, nie sposób uciec od oceny dalszych wysiłków zmierzających do rozwiązania tego problemu. Dlatego opracowanie zawiera również charakterystykę planów dostosowywania potencjału połowowego w latach 2007-2013 na Morzu Bałtyckim, a w szczególności polskiego planu dostosowania nakładu połowowego. Szczególną uwagę poświęcono tu spodziewanym efektom przyjętego przez rząd polski programu dalszej redukcji floty rybackiej. Foto: A. Wiliński / OIRM Gdynia

1 Charakter opracowania wymagał wykorzystania w nim materiałów z różnych źródeł. Charakterystyka zmian we flocie rybackiej krajów z akwenu Morza Bałtyckiego została przeprowadzona na podstawie szczegółowej analizy wspólnotowego rejestru statków rybackich z lat 2000-2009. Podobnie jak we wcześniejszym opracowaniu na ten temat (WWF Polska, Wpływ funduszy strukturalnych UE na stan floty i zasobów w rybołówstwie bałtyckim), napotkano tu problem identyfikacji statków bałtyckich. Jakkolwiek nie dotyczy to niektórych krajów, jak np. Polski, gdzie statki dalekomorskie poławiające poza Morzem Batyckim mają całkowicie odmienne parametry techniczne, stąd łatwo je wydzielić, to w przypadku takich krajów, jak Szwecja, Dania czy Niemcy, nie jest to możliwe. Wynika to z faktu prowadzenia przez część floty połowów zarówno na Morzu Bałtyckim, jak i poza nim (np. na Morzu Północnym). Przez to flota tych krajów ma mniej różnorodną strukturę wielkościową. Dlatego trudno jest na podstawie długości statku czy też tonażu zakwalifikować statek do floty bałtyckiej lub dalekomorskiej. Ostatecznie przyjęto, podobnie jak i we wcześniejszej publikacji WWF, pojemność 500 GT jako granicę oddzielającą statki bałtyckie od statków dalekomorskich. Jakkolwiek nie jest to doskonałe rozwiązanie, niemniej pozwala na poprawny podział floty przynajmniej dla nowych krajów członkowskich UE, a w przypadku starych krajów wyłącza przemysłowe trawlery dalekomorskie. W analizie problemu nadmiernego potencjału połowowego oparto się również na szeregu publikacji światowych, których wykaz wymieniono na końcu opracowania. 8 Szczegółowa analiza efektów złomowania floty rybackiej w Polsce została przeprowadzona w oparciu o bazę danych połowów Departamentu Rybołówstwa MRiRW, a także informacji zbieranych w ramach Narodowego Programu Zbierania Danych Rybackich. Niemniej odpowiedzialność za kompilację tych danych, otrzymane wyniki i formułowane wnioski pozostaje na autorach. Foto: WWF / G. Okołów

2. Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich dr Emil Kuzebski Foto: WWF / E. Kuzebski

2 2.1. Zarządzanie potencjałem floty rybackiej w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej W dokumencie Komisji Europejskiej z 2003 r.4, czyli opublikowanym 20 lat po inauguracji pierwszego z wieloletnich programów sterowania flotą (MAGP I), czytamy: Część stad jest w stanie spadku od wielu lat. Głównym powodem tego jest przełowienie zasobów spowodowane niezbilansowaną wielkością nakładu połowowego floty unijnej z wielkością dostępnych zasobów. Pokazuje to, jak mało skuteczne były działania realizowane przez Komisję Europejską w celu zahamowania spadku zasobów lub odbudowy już przełowionych stad. W dalszej części dokumentu czytamy: Nadmierny potencjał połowowy to główny czynnik wpływający na degradację zasobów ryb. Powoduje on nie tylko degradację stad i środowiska morskiego, ale także czyni działalność rybacką ekonomicznie nieefektywną i przyczynia się do spadku zatrudnienia w ostatnich latach. Wielkość połowów krajów UE-15 w latach 1983-2003 spadła o 1,7 mln ton, tj. o 25% (dane Eurostat), z kolei wartość importu ryb i produktów rybnych wzrosła niemal pięciokrotnie (wg danych FAO). Widoczny regres wspólnotowego rybołówstwa wiązał się bezpośrednio z coraz bardziej przetrzebionymi łowiskami i coraz mniej opłacalnymi dla nadmiernie rozbudowanej floty połowami ryb. Według szacunków FAO z końca lat 90. odzyskanie równowagi między dostępnymi zasobami ryb na świecie a eksploatującymi je flotami wymagałoby zredukowania tych ostatnich przynajmniej o 30%. 5 10 Działania Komisji Europejskiej zmierzające do unormowania sytuacji na łowiskach prowadzone były wielotorowo. Pierwszym problemem było określenie faktycznej wielkości floty rybackiej, jaką dysponują państwa członkowskie UE, co wymagało stworzenia narzędzia ścisłej ewidencji floty rybackiej państw UE. W tym celu w 1989 r. został stworzony wspólnotowy rejestr statków rybackich, w którym przechowywane są podstawowe parametry techniczne statków rybackich zarejestrowanych w poszczególnych krajach UE. Miarą potencjału połowowego floty UE, zgodnie z Rozporządzeniem Rady 2930/86, jest moc silnika mierzona w kw oraz pojemność brutto statku mierzona w GT. Każda zmiana parametru statku, ewentualnie wykreślenie statku z krajowego rejestru bądź dodanie nowego musi zostać odnotowane w bazie danych rejestru UE. Stworzenie wspólnotowego rejestru statków rybackich oraz uporządkowanie kwestii ewidencji pojemności statków (jednolite pomierzenie pojemności statków) przyczyniło się do poprawy zarządzania potencjałem połowowym w ramach wieloletnich programów sterowania flotą (MAGP). Programy te (w latach 1983-2002 były ich cztery edycje) wyznaczały wieloletnie cele dla potencjału połowowego wszystkich krajów UE, w zależności od rodzajów i kondycji eksploatowanych przez poszczególne floty stad ryb. 6 W większości zakładane w ramach MAGP cele udawało się zrealizować, jednakże trudno było doszukać się ich wpływu na realny spadek nakładu połowowego. 7 Przyczyną tego było przyjmowanie mało ambitnych poziomów redukcji floty (które, jak się np. okazało w momencie startu MAGP IV, były nawet wyższe od poziomu wyjściowego) oraz trudności w zdefiniowaniu faktycznej nadwyżki potencjału połowowego a przez to niezbędnego poziomu redukcji. Za istotny mankament realizowanej 4 COMMON FISHERIES POLICY COMPLIANCE SCOREBOARD, Communication from the Commission (COM(2003)344) of 11. 06. 2003 on compliance with the rules of the Common Fisheries Policy. 5 FAO, Report of the Technical Consultation on the Measurement of Fishing Capacity, Fisheries Report No. 615. 6 więcej na temat MAGP można przeczytać w publikacji WWF Polska, Wpływ funduszy strukturalnych UE na stan floty i zasobów w rybołówstwie bałtyckim, str. 51. 7 E. Lindebo, Role of subsidies In EU fleet Capacity Management.,Marine Resource Economics, vol 20.

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 polityki odnośnie floty rybackiej uważa się fakt, że subsydiowano nie tylko trwałe wycofanie statków rybackich, ale również dofinansowano budowę nowych statków bądź też modernizację istniejących jednostek rybackich. Z obecnego punktu widzenia uznaje się obydwa działania za sprzeczne ze sobą, dlatego w późniejszych latach całkowicie wstrzymano możliwość subsydiowania budowy nowych statków oraz ograniczono środki na modernizację. Innym zagadnieniem, na jakie zwraca się uwagę oceniając niepowodzenie w realizacji celów zbilansowania potencjału połowowego z zasobami ryb, jest postęp technologiczny we flocie rybackiej. Może on skutecznie zniwelować wpływ redukcji nominalnego potencjału połowowego poprzez wzrost produktywności floty pozostałej w połowach. Dlatego czynnik ten powinien być brany pod uwagę przy określaniu oczekiwanej wielkości redukcji potencjału. 8 W latach 1991-2002 flota państw UE została zredukowana o około 20%, jednakże przyjmując roczny 2-procentowy wzrost zdolności połowowej floty w wyniku postępu technologicznego, zaistniały spadek powinien zostać skorygowany o 22%, a przez to trudno go nazwać spadkiem. 9 Oceniając wpływ postępu technologicznego na zdolność połowową floty rybackiej niewątpliwie trzeba mieć na uwadze jego zróżnicowanie zarówno w odniesieniu do konkretnych typów jednostek (rodzaju floty), jak i czasu, w jakim został wprowadzony. Nie bez znaczenia będzie tu również kondycja ekonomiczna sektora i jego zdolność do inwestowania, a także istniejące przepisy prawne ograniczające wprowadzanie niektórych zmian technicznych na statkach rybackich. Takie restrykcje pojawiły się w przepisach UE po zreformowaniu WPR w 2002 r. Polegały one na ograniczeniu subsydiów modernizacyjnych i zakazie inwestycji powodujących zwiększenie pojemności statku, a przez to jego zdolności połowowej. 11 8 R. Banks, S. Cunningham, W. Davidse, E. Lindebo, A. Reed, E. Sourisseau, J.W. de Wilde, The impact of Technologicall Progress on Fishing Effort, EC, 2001. 9 E. Lindebo. op.cit. Foto: WWF / E. Kuzebski

2 Reforma WPR w 2002 r. zakończyła funkcjonowanie MAGP. Uznano, że przyniosły one zbyt skromne rezultaty. Niemniej utrzymano zarządzanie potencjałem połowowym w oparciu o dwa główne parametry statków, tj. o moc silnika i pojemność brutto. Na podstawie osiągniętych w MAGP IV celów wyznaczono poziomy referencyjne dla flot poszczególnych krajów UE. Określały one maksymalny pułap potencjału floty (mierzonego GT i kw), który wyznaczał podstawę odniesienia do dalszej redukcji floty. 10 Dodatkowo wprowadzono restrykcyjną kontrolę rejestracji nowych jednostek system wejścia/wyjścia. Żaden nowy statek nie mógł być wprowadzony bez uprzedniego wycofania podobnej wielkości statku lub statków. 12 Odejście od zarządzania w ramach zasad określonych przez MAGP oznaczało zerwanie z odgórnym wyznaczaniem celów przez Komisję Europejską dla poszczególnych typów rybołówstwa/segmentów statków w zależności od kondycji eksploatowanych przez nie stad. Była to poważna zmiana w stosunku do istniejącego wcześniej, scentralizowanego systemu zarządzania potencjałem połowowym. Tym samym kwestię ukierunkowania planów dostosowania potencjału floty pozostawiono państwom członkowskim do indywidualnego rozpatrzenia. Na ile była to słuszna decyzja, będzie można ocenić m.in. po realizacji ogłoszonego w maju 2009 r. przez Komisję Europejską przetargu na przygotowanie opracowania dotyczącego oceny nadmiaru potencjału połowowego w krajach UE. 11 Niewątpliwie określanie jednolitego poziomu redukcji dla danych segmentów floty (zaangażowanych w eksploatację konkretnego stada ryb) miałoby sens, jeśli nadmiar potencjału połowowego w równych częściach występowałby we wszystkich krajach zaangażowanych w eksploatację. Porównując np. obecną sytuację rybołówstwa pelagicznego w Szwecji i Polsce widać, że w obydwu krajach występuje niezbilansowanie wielkości potencjału połowowego ze stanem zasobów. Z tym, że o ile Szwecja nie ma najmniejszych problemów, żeby odłowić dostępne limity śledzi i szprotów, w Polsce wykorzystuje się zaledwie połowę dostępnego limitu tych ryb. Tym samym zasadne jest oddzielne traktowanie poszczególnych krajów UE w kontekście zbilansowania zasobów ryb z potencjałem floty. Rola Komisji Europejskiej w tym zakresie zostaje ograniczona do wyznaczania obostrzeń, które w sposób pośredni wpływają na zarządzanie flotą rybacką w krajach członkowskich, np. poprzez długoterminowe programy zarządzania stadami ryb. Na Morzu Bałtyckim wieloletni plan w zakresie zasobów dorsza został wprowadzony w 2008 r., ustala on m.in. odgórne limity liczby dni połowowych oraz uzależnia wielkości corocznych TAC od faktycznego poziomu śmiertelności połowowej (szerzej o planie w rozdz. 3.1.). 10 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1438/2003 z dnia 12 sierpnia 2003 r. ustanawiające przepisy wykonawcze do polityki dotyczącej floty wspólnotowej, określonej w rozdziale III Rozporządzenia Rady (WE) nr 2371/2002. 11 Call for tenders ref. MARE/2009/03, Lot 1 Assessment of the overcapacity in EU fisheries. Foto: Stocznia PARSĘTA s.c. T. Jawdyk & M. Cieślak

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 Wielkość redukcji floty rybackiej jest również przedmiotem dwustronnych negocjacji pomiędzy Komisją Europejską i krajami członkowskimi, a konieczność przygotowania planów dostosowania nakładu połowowego jest warunkiem koniecznym do otrzymania środków pomocowych na restrukturyzację floty rybackiej w ramach Europejskiego Funduszu Rybackiego (art. 22.1 Rozporządzenia Rady (WE) nr 1198/2006). Potencjał floty rybackiej ogółem UE w 2008 wynosił ok. 1,9 mln GT (87 tys. statków), co stanowiło ok. 7% wielkości światowej floty rybackiej. Mniej więcej tyle samo udziału (ok. 6%) kraje te mają w ogólnej wielkości połowów, co w pobieżnej ocenie wskazywałoby, że flota UE w ograniczonym zakresie odpowiedzialna jest za nadmierny potencjał połowowy na świecie, co nie znaczy że posiadany potencjał floty jest zbilansowany z dostępnymi zasobami. Między innymi w wyniku podejmowanych przez Komisję Europejską działań ograniczających potencjał wspólnotowej floty rybackiej w latach 2000-2008 tonaż floty państw UE-15 został zredukowany o 330 tys. GT (-16%), a tonaż rozszerzonej UE-25, skurczył się w 2008 r. o 245 tys. GT (-12%). Odpowiedzi na pytanie czy zaistniała redukcja floty rybackiej jest wystarczająca dla zbilansowania potencjału floty z dostępnymi zasobami, udziela sama Komisja Europejska. W kolejnym raporcie z 2009 r. dotyczącym tego problemu czytamy: Biorąc pod uwagę ciągły rozwój technologiczny neutralizujący efekty redukcji potencjału, bilans redukcji floty UE jest ciągle niewystarczający, słaba kondycja większości zasobów eksploatowanych przez flotę UE, a w szczególności ryb dennych, wskazuje na potrzebę dalszej drastycznej redukcji floty. 12 13 Szczegółowe dane dotyczące zmian w potencjale floty rybackiej państw UE zawierają załączniki 1 i 2. 10% Belgia Cypr* Dania Estonia* Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia 2% Litwa* Łotwa* Malta* Niemcy Polska* Portugalia Słowenia* Szwecja W. Brytania Włochy EU15 EU25 0% -10% -20% -30% -40% -18% -28% -32% -23% -11% -17% -12% -31% -33% -9% -3% -7% -10% -9% -16%-16% -19% -22% -12% -50% -60% -55% -45% Źródło: Eurostat, New Cronos database, 2009. * dla nowych krajów członkowskich zmiana tonażu obliczona dla lat 2004-2008. Rysunek 1. Względne zmiany w tonażu floty rybackiej państw UE w latach 2000-2008. 12 Annual Report From The Commission To The European Parliament And The Council on Member States efforts during 2007 to achieve a sustainable balance between fishing capacity and fishing opportunities, Brussels, 25. 5. 2009 COM(2008) 902 final/2.

2 2.2. Zmiany w potencjale połowowym państw bałtyckich w latach 2000-2008 Potencjał połowowy floty rybackiej państw UE-15 (liczony w GT i kw) został zredukowany w latach 2000-2008 o 16%, w tym samym czasie flota starych krajów członkowskich graniczących z Morzem Bałtyckim (Niemiec, Danii, Szwecji i Finlandii) uległa redukcji o 20%. Podobną skalę redukcji w latach 2004-2008 (czyli w okresie o połowę krótszym) osiągnęły również cztery nowe kraje członkowskie (Polska, Litwa, Łotwa i Estonia). W poniższej tabeli (Tabela 1) przedstawiono dane o liczebności, tonażu oraz mocy silników floty rybackiej państw graniczących z Morzem Bałtyckim. Tabela 1. Stan floty rybackiej państw bałtyckich UE w latach 2004-2008. Kraje Kraj 2000 2004 2008 Liczba GT kw Liczba GT kw Liczba GT kw Dania 4 139 107 471 393 373 3 406 96 002 335 653 2 895 73 040 263 914 Stare UE Finlandia 3 663 20 819 197 703 3 394 18 303 179 496 3 240 16 046 169 707 Niemcy 2 315 71 168 167 744 2 163 66 293 161 990 1 828 69 135 161 248 Szwecja 2 016 51 394 244 610 1 600 44 590 217 914 1 486 41 806 208 912 Stare UE Suma 12 133 250 852 1 003 430 10 563 225 188 895 053 9 449 200 027 803 781 Estonia 1 051 24 873 63 244 966 17 808 45 973 14 Nowe UE Litwa 302 75 375 77 809 221 50 478 59 794 Łotwa 942 42 102 72 521 841 38 228 61 080 Polska 1 243 45 557 146 894 833 40 971 98 959 Nowe UE Suma 3 538 187 907 360 468 2 861 147 485 265 806 Razem 12 133 250 852 1 003 430 14 101 413 095 1 255 521 12 310 347 512 1 069 587 Źródło: Eurostat, New Cronos database, 2009. Stan na koniec roku. Foto: A. Wiliński / OIRM Gdynia

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 Największa względna redukcja tonażu floty rybackiej spośród krajów bałtyckich miała miejsce na Litwie. W latach 2004-2008 w rejestrze statków rybackich tego kraju ubyła aż 1/3 statków (Rysunek 2). W większości na taką skalę redukcji wpływ miało wykreślenie dużych statków prowadzących połowy dalekomorskie (poza Morzem Bałtyckim). Statki te były wycofywane bez udziału pomocy publicznej. Podobnie wysoka skala redukcji floty rybackiej miała miejsce w Danii. W latach 2000-2008 duńska flota rybacka została odchudzona aż o 32%. Rysunek 2. Względne zmiany w tonażu floty rybackiej państw bałtyckich UE w latach 2000-2008 (stare kraje UE) oraz 2004-2008 (nowe kraje UE). 15 Tabela 2. Stan floty rybackiej państw bałtyckich UE w latach 2004-2008 (statki <500 GT) Kraje Kraj 2000 2004 2008 Liczba GT kw Liczba GT kw Liczba GT kw Dania 4 118 89 912 362 501 3 380 73 584 291 663 2 876 50 993 218 717 Stare UE Finlandia 3 662 20 175 195 243 3 394 18 303 179 496 3 239 15 478 167 757 Niemcy 2 302 32 152 130 392 2 152 31 101 128 007 1 819 30 581 123 310 Szwecja 2 006 44 116 221 658 1 589 36 905 193 479 1 473 33 027 182 819 Stare UE Suma 12 088 186 355 909 794 10 515 159 893 792 645 9 407 130 079 692 603 Estonia 1 040 11 950 41 831 958 7 477 30 339 Nowe UE Litwa 281 7 974 19 410 208 4 895 13 259 Łotwa 929 16 523 45 812 830 12 176 32 954 Polska 1 238 36 019 134 117 829 19 735 81 168 Nowe UE Suma 3 488 72 466 241 170 2 825 44 283 157 720 Razem 12 088 186 355 909 794 14 003 232 359 1 033 815 12 232 174 362 850 323 Źródło: Eurostat, New Cronos database, 2009. Stan na koniec roku W celu wyeliminowania z analizy statków nie prowadzących połowów na Morzu Bałtyckim w powyższej tabeli (Tabela 2) pokazano dane statków rybackich o tonażu nie przekraczającym 500 GT. Osza-

2 cowany w ten sposób łączny tonaż floty bałtyckiej w 2008 r. wynosił 174 tys. GT, co stanowiło około 10% wielkości całej floty rybackiej UE. Stare kraje UE miały 75% udziału w tonażu floty bałtyckiej, w tym najliczniejsza flota Danii niemal 1/3 tonażu ogółem. Wśród nowych krajów członkowskich największy potencjał floty łowczej należał do Polski (11%) w dalszej kolejności do Łotwy (7%) i Estonii (4%). Łączna redukcja tonażu floty bałtyckiej państw UE w latach 2000-2008 (dla starych krajów UE) lub 2004-2008 (dla nowych krajów członkowskich) wyniosła 33% (Rysunek 3). Aż o niemal 40% spadł potencjał połowowy nowych członków, podczas gdy stare kraje UE ograniczyły tonaż floty o ok. 30%. Największa względna zmiana tonażu nastąpiła we flocie polskiej, gdzie potencjał spadł aż o 45%. Podobnie wysoka redukcja floty bałtyckiej miała miejsce w Danii (-43%), na Litwie (39%) oraz w Estonii (-37%). Relatywnie najmniej ucierpiała flota niemiecka, która została zredukowana zaledwie o 5%. -33% RAZEM -39% nowe UE -45% Polska -26% Łotwa -39% Litwa 16-37% -30% Estonia stare UE -25% Szwecja -5% Niemcy -23% Finlandia -43% Dania -50% -45% -40% -35% -30% -25% -20% -15% -10% -5% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat, New Cronos database, 2009. Rysunek 3. Względne zmiany w tonażu floty rybackiej państw bałtyckich UE w latach 2000-2008 (stare kraje UE) oraz 2004-2008 (nowe kraje UE) statki <500 GT. Na względną zmianę wielkości floty rybackiej wpływ miała zarówno ilość wycofanych statków rybackich (w ramach rządowych programów złomowania lub z przyczyn losowych, np. zatoniecie), jak i ilość statków wprowadzonych do rybołówstwa. Udział FIFG w ogólnej redukcji potencjału floty rybackiej dla starych państw UE w latach 2000-2007 wyniósł 34%, a w nowych krajach członkowskich 67% (w latach 2004-2007). Na poniższym wykresie (Rysunek 4) pokazano strukturę floty rybackiej (w klasach długości) starych państw UE poławiających na Morzu Bałtyckim. Jak widać, mimo zdecydowanego zmniejszenia liczby statków rybackich i ich tonażu, względny udział poszczególnych grup jednostek we flocie ogółem nie uległ wyraźnym zmianom. Biorąc pod uwagę liczbę jednostek, dominującą grupą statków zarówno w 2000 r. jak i 2008 r. były małe łodzie rybackie (jednostki mniejsze od 12 m) aż 85%. Generalnie w tej grupie statków najwięcej jest jednostek charakteryzujących się najniższą aktywnością połowową lub wręcz w ogóle nieaktywnych.

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 3% 2008 2000 9% 49% 11% 48% 3% Liczba statków 35% 36% 0 5,9 m 6 11,9 m 12 17,9 m 18 23,9 m 24 29,9 m 30 35,9 m 36 41,9 m 2008 2000 19% 17% 15% 19% 11% 12% GT 15% 14% 19% 18% 18% 19% Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat, New Cronos database, 2009. Wyłączone statki o długości powyżej 42 m (poławiające generalnie poza Morzem Bałtyckim). Rysunek 4. Struktura floty rybackiej starych państw UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim, lata 2000-2008. Podobnie niemal niezmieniona struktura floty po czterech latach od rozpoczęcia programów redukcji pozostała w nowych krajach członkowskich UE. Jedyną zauważalną zmianą jest wzrost udziału we flocie najmniejszych jednostek, do 6 metrów, z 32% do 39%, a udział statków do 12 metrów wzrósł w tych krajach do 82% (z 74% w 2004 r.). Tym samym struktura floty nowych krajów UE zbliżyła się do struktury w starych państwach UE. W porównaniu do starych krajów UE zasadniczo różna jest natomiast struktura tonażowa statków. W takim zestawieniu wyraźnie dominującą grupą są statki o długości 24-30 metrów (należą do niej w większości trawlery denne i pelagiczne) 57-61%. W starych krajach UE żadna z grup długości nie ma więcej niż 20% udziału w tonażu ogółem. 17 1% 9% 2% 11% 2008 2004 43% 8% 12% Liczba statków 42% 32% 39% 0 5,9 m 6 11,9 m 12 17,9 m 18 23,9 m 24 29,9 m 30 35,9 m 36 41,9 m 2008 2004 61% 57% 3% 7% 11% 6% 3% 9% GT 13% 14% 7% 6% Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat, New Cronos database, 2009. Wyłączone statki o długości powyżej 42 m (poławiające generalnie poza Morzem Bałtyckim). Rysunek 5. Struktura floty rybackiej nowych państw UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim, lata 2004-2008. Interesujące jest porównanie struktury wielkości floty rybackiej w poszczególnych krajach. Dla roku 2008 obrazuje to Rysunek 6. Wśród flot 8 krajów UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim trudno jest znaleźć dwie floty o zbliżonej strukturze długości statków. Wynika to niewątpliwie z ukształtowanych historycznie uwarunkowań uprawiania rybołówstwa, jak również eksploatowanych gatunków ryb. Niemniej najbardziej podobne pod względem struktury są floty krajów byłego ZSRR (Litwy, Łotwy, Estonii), które odziedziczyły jeszcze po czasach centralnie realizowanych planów budowy statków niewiele różniące się między sobą typy jednostek rybackich.

2 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Dania Finlandia Niemcy Liczba statków Szwecja Estonia Litwa Łotwa Polska 36 41,9 m 30 35,9 m 24 29,9 m 18 23,9 m 12 17,9 m 6 11,9 m 0 5,9 m 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Dania Finlandia Niemcy Szwecja GT Estonia Litwa Łotwa Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostat, New Cronos database, 2009. Wyłączone statki o długości powyżej 42 m (poławiające generalnie poza Morzem Bałtyckim). Rysunek 6. Struktura floty rybackiej państw bałtyckich w 2008 r. wg klas długości. 18 Flota polska pod względem liczby statków znajdujących się w poszczególnych grupach długości, charakteryzuje się najmniejszą liczbą łodzi rybackich do 12 metrów długości. Zdecydowanym liderem wśród państw o najwyższej względnej liczbie łodzi rybackich jest Finlandia 96% udziału w ogólnej liczbie oraz 41% w całkowitym tonażu. Należy mieć, jednak na u wadze fakt, że z ogólnej liczby ponad 3000 fińskich statków, jakie znajdują się w rejestrze wspólnotowym, zaledwie ok. połowa jest aktywna. Duża liczba nieaktywnych łodzi rybackich znajduje się również w rejestrach Danii i Szwecji. Na poniższym wykresie (Rysunek 7) zestawiono wiek floty poszczególnych państw bałtyckich w 2000 r. (dla starych krajów UE) i w 2004 r. (w przypadku nowych członków) oraz w 2008 r. 30,0 25,0 [wiek] 20,0 15,0 10,0 2000 2004 2008 5,0 Dania Finlandia Niemcy Szwecja Estonia Litwa Łotwa Polska nowe UE Średni wiek statków rybackich państw UE prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim wynosił w 2008 r. 25,4 roku i był on w stosunku do 2004 r. wyższy o około 2 lata, a w stosunku do 2000 r. (dla starych krajów UE) wyższy o 4 lata, tym samym średnie tempo starzenia floty rybackiej było niższe od naturalnego upływu czasu. Najstarszą flotę rybacką, z krajów prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim w 2008 r., miała Szwecja (29,5 roku), następnie Dania (28,6 roku) oraz Polska (27,2 roku). Najmłodsza flota należała do Estonii (19,2 roku). W okresie 2004-2008 flota szwedzka postarzała się o 2,2 roku, duńska o 1,6 roku, a polska o 1,3 roku. Statkom we flocie estońskiej przybyły 3 lata. Generalnie najmłodszą stare UE Źródło: obliczenia własne na podstawie rejestru statków UE, lipiec 2009. Rysunek 7. Wiek floty rybackiej państw bałtyckich (statki <500GT).

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 flotą, ale jednocześnie o najmniejszym udziale w połowach, są łodzie rybackie, ich średni wiek wynosił w 2008 r. 24 lata, podczas gdy pozostałych jednostek 32,7 roku. Poniższy wykres (Rysunek 8) przedstawia porównanie wieku floty poszczególnych krajów UE we wcześniej analizowanych latach, jednakże z wyłączeniem jednostek mniejszych niż 12 metrów (jak wspomniano są one zdecydowanie młodsze od pozostałych statków). 40,0 35,0 30,0 [wiek] 25,0 20,0 15,0 2000 2004 2008 10,0 5,0 Dania Finlandia Niemcy Szwecja Estonia Litwa Łotwa Polska nowe UE stare UE Źródło: obliczenia własne na podstawie rejestru statków UE, lipiec 2009. Rysunek 8. Wiek floty rybackiej państw bałtyckich (statki <500GT i dłuższe niż 12 m). W takim porównaniu zdecydowanie najgorzej wypada flota polska, której średni wiek w 2008 r. wynosił 36,6 roku i w stosunku do 2004 r. pogorszył się o 1,7 roku. Podobnie zaawansowane wiekowo (choć o nieco niższym średnim wieku) były kutry wszystkich starych krajów UE. Z kolei wyraźnie młodsze statki o długości powyżej 12 metrów znajdowały się w rejestrach Litwy, Łotwy i Estonii. 19 Foto: S. Skibior / IRM Świnoujście

2 2.3. Wpływ FIFG na zmiany wielkości floty rybackiej w krajach bałtyckich w latach 2000-2008 2.3.1. Finansowanie programów restrukturyzacji floty bałtyckiej Ogólna wielkość funduszy dostępnych wszystkim krajom członkowskim w ramach Finansowego Instrumentu Wspierania Rybołówstwa w latach 2000-2006 wynosiła 4,1 mld. euro (w tym 272 mln euro przypadało na nowe kraje członkowskie), z tego ok. 15% środków przeznaczonych było na złomowanie floty rybackiej. Planowana wielkość środków z FIFG przeznaczonych na złomowanie w starych państwach członkowskich prowadzących połowy na Morzu Bałtyckim wynosiła ok. 32 mln euro (ok. połowa to alokacja dla Danii). Była ona zdecydowanie niższa od wielkości funduszy przewidzianych na współfinansowanie budowy statków (56 mln euro) oraz modernizację floty (67 mln euro). W tym kontekście budżet na złomowanie statków samej Polski, jaki planowano w 2004 r. zasilić środkami z FIFG, był imponujący i wynosił 107 mln euro (w tym 80 mln euro z FIFG). Szczątkową wielkość środków przewidziano na budowę i modernizację statków rybackich. 20 Faktycznie wydatkowana wielkość środków związanych ze złomowaniem i budową statków rybackich (z uwagi na późniejsze modyfikacje budżetu oraz przesunięcia funduszy), różniła się od zaplanowanej. W tabeli poniżej (Tabela 3) pokazano faktycznie poniesione koszty programu restrukturyzacji floty rybackiej w krajach bałtyckich w latach 2000-2007. Tabela 3. Wysokość środków wydatkowanych na złomowanie i budowę nowych statków w krajach bałtyckich w ramach FIFG 2000-2006 w EUR (w okresie od 01. 01. 2000 r. do 31. 12. 2007 r.). Kraje Kraj Razem Złomowanie FIFG wkład krajowy Razem Budowa nowych statków FIFG wkład krajowy Bilans złom.-bud. Dania 60 644 30 390 30 254 6 273 4 705 1 568 54 372 Stare UE Finlandia 4 132 2 066 2 066 2 149 711 1 439 1 983 Niemcy 820 513 307 1 466 611 855-646 Szwecja 11 745 5 875 5 871 828 650 177 10 918 Stare UE Suma 77 342 38 843 38 498 10 716 6 676 4 039 66 626 Estonia 4 223 2 227 1 996 861 752 109 3 362 Nowe UE* Litwa 7 561 5 671 1 890 7 561 Łotwa 16 855 13 484 3 371 16 855 Polska 80 746 60 560 20 187 80 746 Nowe UE Suma 109 385 81 941 27 443 861 752 109 108 523 Razem 186 727 120 785 65 942 11 577 7 429 4 148 175 149 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z: Information, communication, inter-institutional relations, evaluation and programming unit Directorate General Maritime Affairs and Fisheries, czerwiec 2009. W danych uwzględniono również statki prowadzące połowy poza Morzem Bałtyckim. * dane za okres od 01.05.2004 do 31.12.2007.

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 W latach 2000-2007 złomowanie statków rybackich w krajach bałtyckich pochłonęło łącznie 186,7 mln euro, w tym 120,7 mln stanowiły środki wspólnotowe, a 66 mln euro środki państw członkowskich. Zdecydowanie mniej niż planowano wydano pieniędzy na inwestycje związane z budową statków rybackich, co wynikało z mocno zaostrzonych kryteriów warunkujących skorzystanie z tych środków. Pomoc publiczna na budowę nowych statków mogła dotyczyć tylko jednostek mniejszych niż 400 GT, była dostępna do końca 2004 r. i objęta obostrzeniami związanymi z systemem wejścia/wyjścia. Również wysokość dofinansowania, wymagająca od inwestorów zaangażowania minimum 60% własnych środków, mogła zniechęcać do skorzystania z tych funduszy. W latach 2000-2007 zbudowano z dofinansowaniem ponad 200 statków rybackich o pojemności 4,6 tys. GT; w większości były to małe łodzie rybackie, nie przekraczające 12 metrów długości. Wielkość wydatkowanych pieniędzy na złomowanie statków rybackich w nowych krajach członkowskich wyniosła 109,4 mln euro, stanowiła więc niemal 60% wielkości środków ogółem wydatkowanych na złomowanie floty w krajach bałtyckich. Największe koszty złomowania związane były z restrukturyzacją polskiej floty rybackiej. W latach 2000-2007 wyniosły one 81 mln euro, tj. 43% środków ogółem wydatkowanych na ten cel w krajach bałtyckich (Rysunek 9). Dania 32,5% Polska 43,2% 21 Łotwa 9,0% Litwa 4,0% Estonia 2,3% Niemcy 0,4% Szwecja 6,3% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Tabela 3 Finlandia 2,2% Rysunek 9. Udział poszczególnych krajów bałtyckich w środkach wydatkowanych na złomowanie statków w latach 2000-2007. Koszt złomowania floty duńskiej wyniósł 61 mln euro, co stanowiło 32% środków przeznaczonych na program wycofania. Programy redukcji potencjału połowowego realizowane przez pozostałe kraje bałtyckie, były zdecydowanie mniej kosztowne i wahały się w granicach od 0,4% (Niemcy) do 9% (Łotwa) łącznych środków wydanych na ten cel w państwach bałtyckich. Stawki rekompensat wypłacanych za wycofanie potencjału zdecydowanie różniły się w poszczególnych krajach UE. Rysunek 10 pokazuje porównanie średniej ceny 1 GT statku wycofanego w latach 2000-2007 z pomocą publiczną statku w państwach bałtyckich. Generalnie najwyższe kwoty odszkodowań wypłacane były w nowych krajach członkowskich UE. Najhojniejszym pod tym względem krajem była Łotwa. Łotewski rząd wypłacał średnio 4240 euro za GT złomowanego, nieco mniejsza średnią rekompensatę otrzymywali właściciele złomowanych jednostek

2 4500 rekompensata Euro/GT śr. GT złomowanego statku 120 4000 3500 100 3000 80 [EUR/GT] 2500 2000 60 [ś r.gt] 1500 40 1000 500 20 0 Łotwa Dania Polska Litwa Finlandia Niemcy Szwecja Estonia stare UE nowe UE Razem 0 Źródło: jak Tabela 3. Rysunek 10. Średnia wysokość rekompensat wypłacanych za GT złomowanego statku oraz średni tonaż wycofywanych statków. 22 w Polsce (średnio 4 150 euro/gt) oraz na Litwie (3 940 Euro/GT). Wysokie stawki odszkodowań wypłacała również Dania (4 230 euro/gt). Podobnie jak w przypadku Łotwy i Polski wynikało to pośrednio z wielkości statków, jakie były złomowane (zgodnie z przepisami UE rekompensaty za mniejszye statki były, w przeliczeniu na GT, średnio wyższe od odszkodowań wypłacanych za duże statki) w tych krajach średni tonaż wycofywanych statków był relatywnie niski. Dużo niższe rekompensaty płaciły pozostałe kraje: Finlandia, Niemcy, Szwecja i Estonia. Jednak w tych krajach (za wyjątkiem Niemiec) wycofywane statki były nawet dwukrotnie większe od statków wycofywanych w pozostałych krajach. 250% 200% 150% 100% 50% 0% Polska Litwa Łotwa Finlandia Dania Szwecja Estonia Niemcy średnia razem średnia stare kraje UE średnia nowe kraje UE Źródło: obliczenia na podstawie danych jak Tabela 3 oraz The 2008 Annual Economic Report on The EU Fishing Fleet (SGECA 09-01), Ispra, 9-13 March 2009. Dla nowych krajów UE średnia za lata 2005-2007, Finlandia i Niemcy za lata 2002-2006, Dania za lata 2003-2007. Rysunek 11. Stosunek wartości środków wypłaconych za złomowanie statków do średnich rocznych przychodów generowanych przez rybołówstwo w latach 2002-2007.

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 Ciekawe wyniki przynosi zestawienie wydatkowanych na złomowanie statków rybackich środków z przychodami generowanymi przez branżę w poszczególnych krajach (Rysunek 11). Pokazuje ono, jak dalece flota rybacka jest uzależniona od pomocy publicznej i jak niewielkie miałaby szanse na funkcjonowanie w przypadku przerzucenia kosztów zarządzania (w tym wypadku samego złomowania statków) na jej barki. 16 Relacja kosztów złomowania do wielkości przychodów generowanych przez rybołówstwo najgorzej wypada w Polsce. Ograniczenie potencjału połowowego polskiej floty kosztowało niemal dwukrotnie więcej niż średnia roczna wartość przychodów generowanych przez rybołówstwo. Podobnie wysoki wskaźnik można było zaobserwować na Litwie i nieco niższy na Łotwie (ok. 80% wartości rocznych połowów). Zdecydowanie bardziej realne kwoty w kontekście rachunku ekonomicznego były wydawane na wycofanie floty w starych krajach UE oraz Estonii. Jednym z celów programów restrukturyzacji floty rybackiej, obok dostosowania potencjału do wielkości zasobów, była poprawa kondycji ekonomicznej branży. Jednak oceniając wyłącznie z punktu widzenia efektywności ekonomicznej zainwestowany w złomowanie floty rybackiej kapitał, program restrukturyzacji floty rybackiej w państwach bałtyckich UE trudno uznać za korzystny. Teoria ekonomii mówi, że efektem każdej inwestycji (nakładów kapitałowych) powinien być wzrost zysków w przyszłości (ew. wzrost przepływów pieniężnych, produkcji, konkurencyjności itp.). 17 Złomując statki, czyli ograniczając de facto wielkość środków produkcji, trudno oczekiwać wzrostu przychodów. Nie ulega jednak wątpliwości, że wydatkowane pieniądze powinny przyczynić się w szczególności do redukcji kosztów stałych funkcjonowania rybołówstwa, a przez to zwiększyć rentowność połowów ogółem. Traktując w uproszczony sposób rybołówstwo jako firmę, efektywność zainwestowanego kapitału w poszczególnych krajach możemy ocenić porównując wskaźnik zwrotu nakładów inwestycyjnych. Im krótszy czas zwrotu poniesionych nakładów inwestycyjnych, tym efektywniejsza jest inwestycja. Zwrot poniesionych nakładów można mierzyć wartością przepływów finansowych (zysk plus amortyzacja). Czas zrównoważenia nakładów wielkością wpływów pieniężnych to okres zwrotu nakładów. 23 Można to zapisać wzorem: OZ = I PPN Gdzie: I nakłady inwestycyjne; PPN przepływy pieniężne netto (cash flow). 18 Im mniejsza wartość obliczonego powyżej wskaźnika, tym wyższa efektywność inwestycji. Danych dotyczących wielkości przepływów pieniężnych (GCF obliczony jako zysk + amortyzacja + koszty zainwestowanego kapitału) w rybołówstwie poszczególnych krajów UE dostarcza raport SGECA-STECF. 19 Natomiast wielkość inwestycji to wysokość środków finansowych wydanych na złomowanie statków rybackich. Jak wspomniano we wcześniejszej części opracowania, trudno jest stwierdzić, w jakim stopniu na uzyskiwane przez flotę rybacką wyniki ekonomiczne wpłynęła realizacja programów redukcji 16 System partycypowania armatorów statków rybackich w kosztach zarządzania rybołówstwem jest na szeroką skalę stosowany w rybołówstwie Nowej Zelandii i Australii, a także Islandii. Szerzej na temat kosztów zarządzania rybołówstwem E. Kuzebski, Koszty zarządzania rybołówstwem, Wiadomości rybackie 1-2/2009. 17 Z. Leszczyński, Analiza ekonomiczno-finansowa spółki, PWE, Warszawa 2004. 18 j.w. 19 The 2008 Annual Economic Report on The EU Fishing Fleet (SGECA 09-01), Ispra, 9-13 March 2009. (AER 2008).

2 floty. Na efektywność ekonomiczną wpływa również szereg innych niezależnych od zmian w potencjale połowowym czynników. Dlatego przedstawione na poniższym wykresie (Rysunek 12) wskaźniki zwrotu zainwestowanego kapitału mogą być wyłącznie przybliżoną miarą efektywności realizowanych programów złomowania. Niemniej, zakładając, że wszystkie floty państw bałtyckich prowadzą działalność w podobnym otoczeniu gospodarczym (podobne względne zmiany TAC, zmiany cen ryb czy cen paliwa), obliczony wskaźnik może być użyteczny w porównawczej ocenie efektów zrealizowanych programów redukcji floty rybackiej poszczególnych krajów. 12 10 8 6 4 2 24 Dania Finlandia Niemcy Szwecja Estonia Łotwa Polska Źródło: obliczenia własne na podstawie danych zawartych w AER 2008 oraz danych o wielkości wypłaconych środków za złomowanie statków. Okres zwrotu zainwestowanego kapitału jest ilorazem różnicy rocznej wielkości przepływów pieniężnych brutto (gross cash flow GCF) osiągniętych w 2007 r. (dla Finlandii i Niemiec w 2006 r.) oraz wielkości GCF z 2002 r. (lub 2004 r. dla nowych krajów członkowskich). W obliczeniach pominięto Litwę z uwagi na ujemny GCF w 2007 r. Rysunek 12. Okres zwrotu zainwestowanego w pogramy złomowania statków kapitału (w latach). Najdłuższy okres zwrotu wydanych na program redukcji floty rybackiej środków finansowych widoczny jest w Polsce. Wydane na złomowanie statków rybackich środki były tu niemal dwunastokrotnie wyższe od wzrostu wartości przepływów finansowych zanotowanych w latach 2004-2007 i jednocześnie sześciokrotnie wyższe niż GCF floty osiągnięty w 2007 r. Dwukrotnie niższy wskaźnik zwrotu (6 lat) zainwestowanych w program redukcji pieniędzy był na Łotwie (wydane na złomowanie statków środki stanowiły dwukrotność GCF z 2007 r.). W pozostałych krajach nie przekraczał on 2 lat, a stosunek kosztów programów redukcji floty do GCF nie przekraczał jedności. Wysokość kosztów realizacji programów złomowania była mniej więcej zbieżna z osiągniętymi przez poszczególne kraje rezultatami mierzonymi wielkością wycofanego tonażu oraz liczbą złomowanych statków rybackich. 2.3.2. Potencjał floty zredukowany w ramach FIFG Podstawowym celem programów redukcji floty rybackiej było zmniejszenie potencjału połowowego, a wymiernym efektem miała być redukcja tonażu, mocy oraz liczby statków rybackich zaangażowanych w połowy. We wcześniejszym rozdziale (2.2. Zmiany w potencjale połowowym państw bałtyckich

Rezultaty programu wycofania jednostek z eksploatacji w ramach FIFG w krajach bałtyckich 2 w latach 2000-2008) przedstawiono względne zmiany potencjału flot rybackich państw bałtyckich, jakie zaszły w ostatnich ośmiu latach. Część tych zmian wynikała z realizowanych w ramach pomocy publicznej programów redukcji floty rybackiej, niemniej część floty była wycofywana również bez środków pomocowych. Jak wspomniano wcześniej, FIFG sfinansował ok. 1/3 redukcji floty jaka miała miejsce w latach 2000-2007 w starych krajach członkowskich, oraz ok. 70% (w latach 2004-2007) w nowych krajach członkowskich. W poniższej tabeli (Tabela 4) zestawiono liczbę, tonaż i moc statków rybackich, jakie zostały złomowane w ramach odszkodowania współfinansowanego z FIFG. Tabela 4. Liczba, tonaż i moc statków wycofanych i zbudowanych w ramach pomocy publicznej ze współfinansowaniem z FIFG w krajach bałtyckich, 2000-2007. Kraje Kraj Złomowanie Budowa nowych statków Bilans Liczba GT kw Liczba GT kw Liczba GT kw Dania 300 14 863 61 483 56 3 117 11 016-244 -11 746-50 467 Stare UE Finlandia 15 1 430 6 117 108 688 10 997 93-742 4 880 Niemcy 9 326 985 11 331 1 463 2 5 478 Szwecja 64 4 982 17 888 33 252 5 178-31 -4 729-12 710 Stare UE Suma 388 21 601 86 473 208 4 388 28 654-180 -17 213-57 819 Estonia 19 1 977 5 133 12 240 662-7 -1 737-4 470 Nowe UE Litwa 24 1 918 3 735-24 -1 918-3 735 Łotwa 75 3 975 9 448-75 -3 975-9 448 Polska 394 19 471 56 232-394 -19 471-56 232 25 Nowe UE Suma 512 27 342 74 548 12 240 662-500 -27 101-73 886 Razem 900 48 943 161 021 220 4 628 29 316-680 -44 314-131 704 Źródło: jak Tabela 3. Ogólna liczba statków rybackich wycofanych w ramach FIFG w krajach bałtyckich w latach 2000--2007 to 900 jednostek o tonażu 49 tys. GT oraz mocy 161 tys. kw. Z tego 388 jednostek o tonażu 22 tys. GT i mocy 86 tys. kw zostało wycofanych w starych krajach członkowskich, a 512 statków o tonażu 27 tys. GT i mocy 74 tys. kw w nowych państwach członkowskich (Tabela 4). W przypadku starych członków UE oznaczało to redukcję około 9%, a w przypadku nowych redukcję 15% zarejestrowanego tonażu statków w 2000 lub 2004 r. Bilans tonażu statków zbudowanych przy dotacji z FIFG do statków złomowanych z pomocą publiczną wyniósł 44 tys. GT i na tyle netto można ocenić realny wpływ funduszy UE na zmniejszenie potencjału floty rybackiej państw bałtyckich w latach 2000-2007. Mimo mniejszej liczby lat funkcjonowania FIFG, w nowych krajach członkowskich wycofano netto więcej potencjału floty niż w starych krajach. Wszystkie stare państwa UE wprowadziły w latach 2000-2007 do eksploatacji nowe statki współfinansowane ze środków UE, a w dwóch krajach Finlandii oraz Niemczech zbudowano nawet więcej statków z pomocą UE niż wycofano. Z kolei tylko jeden nowy kraj członkowski, Estonia współfinansował z funduszy UE budowę statków. Ciekawych i bardziej szczegółowych danych dotyczących struktury złomowanych statków rybackich dostarcza analiza wspólnotowego rejestru statków rybackich. 20 Jakkolwiek informacje w nim mogą 20 http://ec.europa.eu/fisheries/fleet/index.cfm