UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Ekonomiczny Zakład Zarządzania Zasobami Ludzkimi dr hab. Anna Rakowska, prof. nadzw. Recenzja rozprawy doktorskiej mgr inż. Justyny Dudek pt. EFEKTYWNOŚĆ METOD DIAGNOZY RYZYKA PERSONALNEGO I JEJ PERCEPCJA napisanej pod kierunkiem naukowym prof.zw. dr hab. Anny Lipki oraz promotora pomocniczego dr Małgorzatę Król Podstawą formalną do sporządzenia opracowania recenzji pracy doktorskiej są uchwała Rady Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach oraz pismo z dnia 22.03.2018 od Pani Prof. dr hab. inż. Celiny Olszak, Dziekana Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, powierzającego mi sporządzenie recenzji rozprawy doktorskiej napisanej przez mgr inż. Justynę Dudek. 1. Ogólna charakterystyka rozprawy Recenzowana praca doktorska mieści się w dziedzinie nauk ekonomicznych w dyscyplinie nauk o zarządzaniu. Celem sporządzonej opinii jest stwierdzenie czy rozprawa napisana przez mgr inż. Justynę Dudek spełnia warunki i wymagania niezbędne do nadania stopnia doktora, stawiane ustawą z dnia 14 marca 2003 r. o tytułach i stopniach naukowych, oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. nr 65, poz. 595 z póź.zm), zatem przede wszystkim, czy stanowi ona oryginalne rozwiązanie problemu naukowego, oraz czy potwierdza ogólną wiedzę teoretyczną Kandydatki w dyscyplinie nauk o zarządzaniu, oraz umiejętności Kandydatki w zakresie samodzielnego prowadzenia pracy naukowej. Tematyka rozprawy doktorskiej mieści się w dyscyplinie nauk o zarzadzaniu, w dwóch specjalnościach: zarządzanie zasobami ludzkimi oraz zarządzanie jakością. Postawiony problem badawczy ocena efektywności metod diagnozy ryzyka personalnego oraz jego percepcja jest nowym ujęciem problemu w literaturze przedmiotu. Zmiany na rynku pracy pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin, tel: +48 81 537 53 62, +48 81 537 51 73 e-mail: a.rakowska@umcs.lublin.pl NIP: 712-010-36-92 REGON: 000001353
i związane z nimi trudności pracodawców ze znalezieniem oraz zatrzymaniem pracowników o odpowiednich kompetencjach, stanowią dobre uzasadnienie dla tak postawionego problemu. Dlatego uważam, że temat rozprawy i wynikający z niego problem są aktualne i dobrze wpisują się w obszar zarządzania współczesnymi przedsiębiorstwami. Wiedza dotycząca metod diagnozy ryzyka personalnego oraz ich efektywności potrzebna jest nie tylko specjalistom ds. ZZL ale także wszystkim menedżerom z uwagi na decentralizację funkcji zarządzania zasobami ludzkimi. Postawiony problem jest oryginalny, ważny dla praktyki, oraz wypełnia lukę badawczą, która występuje nie tylko w literaturze polskiej, ale także zagranicznej. Za nowatorski należy uznać zabieg przyjęcia do oceny metod oceny ryzyka personalnego w oparciu o metody występujące w normie PN-EN 31010:2010. 2. Struktura i formalna strona pracy Recenzowana rozprawa praca jest obszerna i liczy 288 stron tekstu, na co składają się: cztery rozdziały, zakończenie, bibliografia, spis rysunków, tabele oraz załączniki. Zestawienie literatury zawiera 227 pozycji, na co składają się pozycje książkowe, artykuły w języku polskim, i angielskim. Większość z przywołanych w pracy pozycji została opublikowana w okresie ostatnich dziesięciu lat. Zaprezentowaną literaturę oceniam jako właściwie dobraną w kontekście podjętej problematyki. Jednakże słabszą stroną jest niewiele publikacji prezentujących oryginalne wyniki badań związanych z celami rozprawy, co z drugiej strony może świadczyć o istniejącej luce badawczej, jednakże, mimo to że trudno jest znaleźć badania wprost związane z głównym problemem, tak występują publikacje opisujące wyniki związane z celami szczególnymi np. z percepcją ryzyka, co pozwoliłoby uzupełnić lukę badawczą. Formalna strona pracy nie budzi większych zastrzeżeń. Wywody są prowadzone logicznie, konsekwentnie. We wstępie określono cele, zakres pracy i hipotezy badawcze, uzasadniono podjęty temat. Dodatkowo walorem pracy są syntetyczne wnioski prezentowane na końcu rozdziałów, oraz liczne tabele, które w większości są czytelne i dobrze dopełniają prezentację treści rozprawy. Jednakże w niektórych częściach rozprawy Pani mgr inż. Justyna Dudek ma skłonności do stosowania obszernych, wręcz podręczników opisów prezentowanych koncepcji, z przytaczaniem rozbudowanych przykładów, co nie służy realizacji celów. A powinna skupiać się przede wszystkim na analizie, syntezie i wnioskach, 2
zarówno w części teoretycznej jak i badawczej. Stąd można wskazać fragmenty, które są zbędne w części głównej i nieco zaburzają strukturę pracy. Niektóre z tabele powinny znaleźć się w załącznikach, lub/ zostać skrócone. Np. nieco skrócona mogłaby być tab. 1.9 opisana na trzech stronach (49-51) Propozycja typologii ryzyka personalnego według etapów relacji: pracownik organizacja. Tabela zawiera ryzyka np. ryzyko formalizacji, czy ryzyko niedostatecznej ochrony danych personalnych które, według Autorki nie spełniają wyznaczonych kryteriów (brak gwiazdek). Stąd można było zamieścić tylko te ryzyka, które spełniają kryteria. W tabeli nie ma także legendy, tj. w pierwszym wierszu jest napisane: rodzaje ryzyka personalnego według nazewnictwa danych autorów. O jakich autorów tutaj chodzi? Podobne uwagi dotyczą części pracy dotyczą analizy literatury bezpośrednio związanej z problemem badawczym (rozdział drugi i trzeci). Np. na kilkunastu stronach (ss.66 82) zamieszczono przykładowe pytania związane z wykorzystaniem metody check-listy, przytoczono szczegółowe przykłady zastosowania wybranych metod: tab. 2.10. (3 strony przykładów zastosowywania metody FMEA s.106-108). Niektóre z metod i technik są powszechnie znane, a jeśli a nie mają zastosowania w badaniu właściwym, przez nie wnoszą do pracy. Uwaga dotyczy także rozdziału czwartego, empirycznego pt. Postrzegana przez ekspertów przydatności efektywność metod diagnoza ryzyka personalnego W p. 4.2.2. Wybrane metody, techniki i narzędzia badania percepcji na 10 stronach (s. 184-193) scharakteryzowano różne metody, także te nie związane z badaniem właściwym. A z kolei zamieszczony w tym punkcie opis kwestionariusza ankiety jest ogólny i nie zawiera tak ważnych kwestii takich jak zastosowane skale, czy weryfikacja rzetelności i trafności pomiaru. Podobnie jest w przypadku 4.3. Dobór ekspertów, gdzie znajduje się niemal 12 stron opisu (s.193-205) a wystarczyłoby uzasadnić zastosowaną metodę. W związku z tym krytycznie oceniam strukturę rozdziału czwartego, za dużo jest w nim zbędnych tu opisów teoretycznych a brakuje analizy. Zaraz po podrozdziale 4.6. Wyniki badań pilotażowych i właściwych, od razu zamieszczono podrozdział 4. 7. Podsumowanie. Brakuje podpunktu Analiza wyników, wnioski i rekomendacje. Jak w każdej pracy zdarzają się pewne niedociągnięcia, słabości językowe np. s. 7. Celem teoretycznym pracy jest analiza i ocena istniejących definicji ogólnie rozumianego ryzyka a Celem metodyczny stanowi analiza i ocena stopnia przydatności metod i 3
technik oceny ryzyka.... Analiza nie jest celem ale metodą. W tym przypadku celem teoretycznym jest identyfikacja występujących w literaturze koncepcji ryzyka i ryzyka personalnego, a celem metodycznym może być np. identyfikacja możliwych do wykorzystania metod i technik oceny ryzyka sklasyfikowanych w polskiej normie PN-EN 31010:2010 jako właściwych do oceny ryzyka personalnego. Także rozdziału trzeciego Analiza i ocena efektywności metod i technik diagnozy ryzyka personalnego oraz wyniki jej zastosowania można by uprościć i wyrazić np. Efektywność metod i technik diagnozy ryzyka personalnego wyniki i zastosowanie. Wiadomo, że w pracy doktorskiej nie chodzi o sam opis ale przede wszystkim analizę, następnie wyrażenie własnego zdania, czyli ocenę. Generalnie podkreślić pragnę ogromną pracowitość Pani mgr inż. Justyny Dudek i Jej wysiłek włożony w opis metod oceny ryzyka występujących w normie PN-EN 31010:2010. Jednakże z uwagi na naukowy rozprawy, opisy o charakterze dydaktycznym, a przede wszystkim te dotyczące dobrze już znanych pojęć są tu zbędne. Nie zmienia to jednak mojej opinii co do tego, że Doktorantka dokonała poprawnej, samodzielnej oceny opisywanych metod w kontekście ich zastosowania do oceny ryzyka personalnego. Jednakże skrócenie opisu ułatwiło by skupienie się wszystkim na części dowodowej, związanej z weryfikacją hipotez. W pracy można dostrzec jeszcze inne, niedociągnięcia formalne, jednakże nie rzutują one na ostatecznie pozytywną ocenę rozprawy, a raczej mają służyć możliwościom jej doskonalenia. 3. Ocena zastosowanej metodyki i prowadzenia badań Do realizacji celów oraz weryfikacji hipotez zaproponowano krytyczną analizę literatury oraz badania ilościowe z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Ogólnie zaproponowaną w pracy metodykę oceniam jako poprawną, umożliwiającą realizację założonych celów i weryfikację hipotez. Przed przeprowadzeniem badań empirycznych dokonano analizy literatury i zaproponowano jej syntezę oraz wnioski, stanowiące podstawę do założeń badawczych oraz konstrukcji narzędzia badawczego. Wnioskowanie Autorki jest logiczne, poprawne i dało podstawę do powstania pierwszej wersji kwestionariusza ankiety. Pozytywnie należy ocenić podjętą próbę weryfikacji treści kwestionariusza ankiety w badaniach pilotażowych. Cel rozprawy jednoznacznie wynika z przesłanek określonych przez Doktorantkę we Wstępie (s.7 i s.8). Na s. 6 napisano: Głównym problemem badawczym podjętym w 4
rozprawie jest więc odpowiedź na pytanie, które metody i techniki oceny ryzyka personalnego prezentowane w standardzie PL-EN 310110: 2010 mogą być zastosowane również do diagnozy całościowego ryzyka personalnego lub/i poszczególnych jego rodzajów (ryzyka selektywnego) oraz co wynika z porównania określonych analitycznie i uzyskanych od praktyków wyników dotyczących ich efektywności. Autorka skutecznie zrealizowała główny cel rozprawy: 1. dokonując identyfikacji metod i technik diagnozy ryzyka personalnego w oparciu o przegląd literatury, 2. Określając determinanty ich efektywności, 3. Zbierając opinie na temat percepcji ich efektywności w badaniach empirycznych. Do tak sformułowanego celu zaproponowano hipotezę główną oraz hipotezy szczegółowe (s.7). Hipoteza główna: Metody normy PN-EN 31010: 2010 cechuje zróżnicowany stopień przydatności do analizy albo do analizy i oceny poziomu ryzyka personalnego. Metody przydatne na tego celu charakteryzują się przy tym różną określoną analityczne i postrzeganą efektywnością, zbliżonym charakterem determinant oraz zróżnicowanymi możliwościami jej kształtowania, co stanowi barierę ich stosowania w praktyce. Tak sformułowane zdania nie są hipotezą. Hipoteza jest propozycją twierdzenia naukowego, które jest sprawdzalne. W tym przypadku występuje wiele zmiennych i związków, a terminy są nieostre. Mamy tu co najmniej 3 twierdzenia: dotyczące stopnia przydatności, dotyczące efektywności oraz dotyczące barier. Tak zaproponowane sformowania są trudne do weryfikacji np. użycie terminu zróżnicowany nie pozwala poprawnie zweryfikować hipotezy. Kiedy zbiór jest bardzo zróżnicowany, a kiedy mało zróżnicowany, jak to mierzyć? Np. jeśli w całym zbiorze choć jedna cecha będzie inna niż pozostałe zbiór będzie już zróżnicowany, jeśli połowa będzie podobna też zbiór też będzie zróżnicowany. W takiej postaci mogą to być ogólne wnioski z przeglądu literatury. Podobna uwaga dotyczy termin zbliżony charakter. Co to znaczy i jak to zmierzyć? Jak do tego ma się poziom istotności i błąd wyniku? Mając na uwadze zaproponowane w rozdziale drugim i trzecim rozważania teoretyczne związane z analizą literatury, taką postawioną hipotezę można uznać za wnioski, które są wprawdzie słuszne, jednakże nie mogą być uznane za hipotezę. Podobnie uwagi dotyczą pozostałych hipotez. Np. H1: część metod normy PN 30 1010 2010 nie jest przydatna do diagnozy ryzyka personalnego. Jest to wniosek z przeglądu literatury opisującej metody, który może stanowić założenie badawcze dla części empirycznej, tj. poprzez stwierdzenie, że w dalszej części zostaną poddane analizie tylko wybrane metody. Przede wszystkim nie dostrzegam tu związku między zmiennymi, który 5
jest warunkiem prawidłowo sformułowanej hipotezy (Babbie, E. 2007). Poza tym termin część metod nie może występować w hipotezie. Co znaczy część metod, czy do weryfikacji wystarczy jedna metoda, połowa, czy 99%? Takie same uwagi dotyczą hipotez 2,3,4. Natomiast w przypadku hipotezy 5 można by spróbować określić trzy hipotezy szczegółowe dotyczące związków między percepcją zmiennych (a, b, c) a barierą aplikacyjną. 4. Merytoryczna ocena poszczególnych rozdziałów Na wstępie pragnę podkreślić, iż Doktorantka wykazała się dobrą wiedzą teoretyczną w obszarze rozpatrywanej problematyki, a także zaprezentowała w oparciu o przegląd literatury interesujące wnioski, dotyczące zarówno możliwości zastosowania metod oceny ryzyka do oceny ryzyka personalnego, jak i zidentyfikowała determinanty, oraz metody kształtowania efektywności. Stanowi to niewątpliwy wkład Doktorantki w dyscyplinę nauk o zarządzaniu. Słabiej natomiast oceniam umiejętności związane z analizą i prezentowaniem wyników w części empirycznej. W rozdziale 1. Charakterystyka i znaczenie ryzyka personalnego dokonano wyczerpującej charakterystyki i opisu koncepcji ryzyka personalnego z uwzględnieniem literatury polskiej i zagranicznej, opracowano typologie ryzyka, oraz ryzyka personalnego w kontekście jego znaczenia dla organizacji. Kluczowy jest tu wniosek Autorki, zgodnie z którym ryzyko personalne zakłada możliwość nieosiągnięcia zakładanych celów organizacji w obszarze działań personalnych na skutek zmaterializowania się czynników ryzyka, co stanowi dobre wprowadzenie do podjętej w dalszej części dyskusji na temat metod i technik diagnozy ryzyka w oparciu o normę PN-EN31010:2010. Takie podejście bardzo oryginalne i jest walorem tej pracy. R.2. Zakres zastosowania metod i technik normy PN-EN31010:2010 do diagnozy ryzyka personalnego. Zastosowane tu podejście tj. ocena metody metod i technik oceny ryzyka opisanych w normie PN-EN31010:2010 w kontekście możliwości ich wykorzystania do diagnozy ryzyka personalnego jest bardzo intersujące i nowatorskie. Autorka dokonała szerokiego opisu metod oraz przeprowadziła wstępną analizę możliwości ich zastosowania do oceny ryzyka personalnego (tab.2.15, s. 129-130), oceniła przydatność metod i technik z wyżej wspomnianej normy do diagnozy ryzyka personalnego według etapów diagnozy ryzyka personalnego (tab.2.16, s.131) oraz oceniła zakres zastosowania tych metod ze względu na 6
rodzaj ryzyka personalnego (całościowe, selektywne) tab. 2.17 (s. 132, 133). Pozytywnie należy ocenić podsumowanie rozważań zamieszczane w tabelach 2.15, 2.16, 2.17 w kontekście realizacji celów teoriopoznawczych. Można odnieść wrażenie, że są one efektem nie tylko dużej wiedzy i pracowitości Doktorantki ale posiadanego już doświadczenia związanego z tą tematyką. Wywód jest prowadzony logicznie, poprawnie. Rozdział kończą wnioski z oceny 31 metod i technik oceny ryzyka występujących w prezentowanej normie z podziałem na możliwości ich zastosowania w zależności od zakresu diagnozy ryzyka personalnego. Wnioski stanowią dobrą podstawę dla części badawczej, jak wstęp do rozważań podjętych w III części pracy. Tak więc cel szczegółowy dotyczący analizy i oceny stopnia użyteczności metod prezentowanych w normie PN-EN31010:2010 rodzaju został osiągnięty. W kolejnym rozdziale teoretycznym pt. Analiza i ocena efektywności metod i technik diagnoza ryzyka personalnego zaprezentowano wnioski z przeglądu literatury, w tym między innymi autorską propozycję typologii nakładów i efektów związanych z wykorzystaniem proponowanych metod i technik, zidentyfikowano determinanty efektywności oraz metody jej kształtowania. Podjęte rozważania oceniam pozytywnie, są one wartościowe i wnoszą interesujące treści do nauki. Ostatni rozdział Postrzegana przez ekspertów przydatność i efektywność metod diagnozy ryzyka personalnego jest rozdziałem badawczym. Zaproponowane metody i dobór próby oceniam jako prawidłowe. Pozytywnie należy ocenić fakt, przeprowadzenia badań pilotażowych, które miały pozwolić na ocenę stopnia zrozumienia zastosowanych w kwestionariuszu pytań. Jednakże ten rozdział ma pewne niedociągnięcia, na które składają się: trudny w interpretacji sposób prezentacji zastosowanych metod i wyników oraz niewłaściwa struktura (brak podpunktu dotyczącego analizy wyników, zbędne opisy teoretyczne dotyczące metod i technik nie wykorzystanych w tym badaniu). W związku z tym proszę Panią mgr inż. Justynę Dudek o wyjaśnienie i doprecyzowanie ważnych dla interpretacji zaprezentowanych tu treści informacji poprzez odpowiedz na poniższe pytania. 1. Na s. 216 napisano: poziom istotności (p) wynosi 0,95 a błąd w wyniku 10%. W jednym z tych twierdzeń jest błąd bowiem 1-0.95 = 0.05, a nie 0,10. Jaki jest więc przyjęty poziom ufności i których wyników on dotyczy? 7
2. Co Doktorantka ma na myśli pisząc na s. 225 porównanie wyników zastosowanych parametrów statystycznych wskazuje, że są one zbliżone. O jakie konkretnie parametry chodzi? 3. Pytanie dotyczące rozkładu próby. Na s. 205 napisano przyjęto założenie, że badane zjawisko ma rozkład normalny. Na jakiej podstawie przyjęto takie założenie (przy próbie pilotażowej 50 respondentów, że zjawisko ma rozkład normalny większość badanych przypadków jest bliska średniego wynikowi. Jakiej zmiennej/ statystyki dotyczy ten wynik? Jaki test do weryfikacji rozkładu zastosowano? I jeśli dotyczy to próby pilotażowej to jakie są założenia dotyczące rozkładu dla badań właściwych i czym weryfikowano rozkład? Których zmiennych dotyczy? 4. Proszę o wyjaśnienie ilu respondentów wzięło udział w badaniach właściwych? Na s. 217 Charakterystyka badanych napisano, że Badania właściwe objęły grupę 38 ekspertów. Łącznie udział w badaniach wzięło 87 osób. Z kolei w podsumowaniu na s. 233 napisano iż przebadano jedynie 18 ekspertów. Ponadto przy w tabelach dotyczących rozkładu odpowiedzi respondentów nie ma informacji na temat liczby respondentów stąd trudno jest je interpretować. I czy tabele zawierają łączne wyniki z badań pilotażowych i głównych? 5. I co zostało zmienione w kwestionariuszu po przeprowadzeniu badań pilotażowych (brak w załączniku kwestionariusza ankiety)? 6. Tab.4.10 (s. 226). Jak może Pani zinterpretować różnice w wynikach w kolumnie trzeciej efektywność metody (rozkład wyników) w kontekście liczby ekspertów (kolumna druga)? Poza wyżej postawionymi pytami dotyczącymi metodyki badań chciałabym poznać opinię Doktorantki w kilku kwestiach Są to: 7. W założeniach badawczych dotyczących percepcji metod efektywności (s.181) stwierdzono związek doświadczenia respondentów z percepcją efektywności metod. Proszę o komentarz jak Doktorantka ocenia związek doświadczenia zawodowego respondentów ze znajomością ocenianych technik, oraz percepcją ich efektywności? 8. Jak Pani ocenia wyniki badań w kontekście możliwości ich aplikacji tj. jakie wnioski można zalecić dla menedżerów i specjalistów ds. ZZL oraz jakie kroki należy podjąć dla aplikacyjności wyników badań? Jakie wiążą się z tym bariery i wyzwania? 8
9. Jakie podejścia i metody oceny ryzyka personalnego zaleca Doktorantka dla projektów zarządzanych z wykorzystaniem zwinnej metodyki tzw. agile project management? 10. Jakie powinny być kierunki i metody dalszych badań dotyczących zastosowania metod oceny ryzyka personalnego oraz oceny ich efektywności? Wnioski końcowe Prezentowana praca doktorska mgr inż. Justyny Dudek zawiera wartościowe i oryginalne treści dotyczące metod oceny ryzyka personalnego oraz efektywności tych metod. Postawiony cel pracy został poprawnie sformułowany i osiągnięty. Przeprowadzone studia literatury świadczą o tym, że kandydatka posiada dobrą wiedzę teoretyczną w dyscyplinie nauk o zarządzaniu. Zastosowane podejście polegające na wykorzystaniu do oceny metod opisanych w normie PN-EN 31010:2010 stanowi o oryginalności podjętego problemu naukowego. Umiejętności Kandydatki w zakresie samodzielnego prowadzenia pracy naukowej oceniam jako dostateczne, wystraczające do realizacji postawionych celów badawczych i formułowania prawidłowych wniosków. Podsumowując rozprawa napisana przez mgr inż. Justynę Dudek spełnia warunki i wymagania niezbędne do nadania stopnia doktora, stawiane ustawą z dnia 14 marca 2003 r. o tytułach i stopniach naukowych, oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. nr 65, poz. 595 z póź.zm) w związku z tym wnioskuję o przyjęcie rozprawy mgr inż. Justyny Dudek Efektywność metod diagnozy ryzyka personalnego i jej percepcja przez Radę Wydziału Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach i dopuszczenie jej do publicznej obrony. Lublin, 28 maja 2018 9