Aktywność fizyczna gimnazjalistów a wybrane wyznaczniki ich stanu zdrowia

752 Probl Hig Epidemiol 12, 93(4): 752-758 Aktywność fizyczna gimnazjalistów a wybrane wyznaczniki ich stanu zdrowia Physical activity of junior high school students vs. selected indicators of their medical condition Iwona Bodys-Cupak 1,2/, Aneta Grochowska 2/, Magdalena Prochowska 1/ 1/ Pracownia Teorii i Podstaw Pielęgniarstwa, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Wydział Nauk o Zdrowiu, Collegium Medicum, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie 2/ Zakład Pielęgniarstwa, Instytut Ochrony Zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie Wstęp. Aktywność fizyczna jest nieodłącznym i integralnym elementem zdrowia. Stanowi jedną z podstawowych potrzeb człowieka, a zwłaszcza dzieci i młodzieży. Jej zaspokojenie gwarantuje optymalny rozwój fizyczny, motoryczny, psychiczny oraz społeczny. Powoduje łagodzenie stresu oraz zapewnia niezbędny człowiekowi komfort psychiczny. Cel badań. Ocena aktywności fizycznej i jej wpływu na wybrane wyznaczniki stanu zdrowia młodych ludzi. Materiał i metoda. Badania prowadzono wśród 91 uczniów w wieku 13-14 lat z pierwszych klas Publicznego Gimnazjum nr 3 w Chrzanowie, w listopadzie i grudniu 9 oraz styczniu 1 roku. Do oceny aktywności fizycznej posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, wykorzystano test pomiaru szybkości i zwinności w postaci biegu kopertowego na sali gimnastycznej, kondycję zdrowotną oceniono badaniem przedmiotowym. Wyniki. Sposób spędzania wolnego czasu przez gimnazjalistów był zarówno aktywny, jak i pasywny. Ponad jedna trzecia badanych (36%) spędzała czas wolny przed komputerem. Aktywne formy spędzania wolnego czasu preferowało zaledwie % uczniów. Prawie jedna trzecia dziewcząt w ogóle nie interesowała się sportem (3%), natomiast 11 z nich regularnie go uprawiało (21%). Większość badanych (82%) nie spędzała aktywnie czasu wolnego ze swoimi rodzicami. Istotna zależność statystyczna istniała między sposobem spędzania wolnego czasu a wartościami ciśnienia tętniczego, szybkością tętna oraz wynikiem testu kopertowego. Wnioski. Aktywność fizyczna nie stanowiła ważnego aspektu stylu życia badanych, dotyczyło to szczególnie dziewcząt. Rodzice badanych w większości nie dawali im dobrego przykładu w kwestii uprawiania sportu. Wykazano umiarkowaną zależność między poziomem aktywności fizycznej a średnimi wartościami ciśnienia tętniczego, szybkości tętna oraz wynikami testu kopertowego badanych. Masa ciała i wady postawy nie korelowały z aktywnością fizyczną uczniów. Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, młodzież, styl życia Probl Hig Epidemiol 12, 93(4): 752-758 www.phie.pl Nadesłano: 7.9.12 Zakwalifikowano do druku: 22.1.12 Introduction. Physical activity is an inseparable and integral element of health. It constitutes one of the fundamental human needs, particularly in children and young people. Meeting this need guarantees an optimal physical, motor, mental and social development. It brings about stress reduction as well as provides mental comfort which is necessary for people. Aim. To assess physical activity and its influence on the selected factors of the health condition of the young people. Material & methods. The research was carried out among 91 students aged from 13 to 14 years attending first grades of the Public Junior High School No. 3 in Chrzanów in November and December 9 as well as January 1. The diagnostic survey, speed and agility measurement test in the form of agility runs in the gym were applied to evaluate physical activity whereas health condition was assessed by means of physical examination. Results. The junior high school students spend their free time both actively and passively. Over a third of the examined (36%) spent free time in front of the computer. Active forms of leisure were preferred by only % of the students. Almost a third of the girls were not interested in sports at all (3%) whereas 11 of them regularly practiced it (21%). The majority of the examined (82%) did not spend free time actively with their parents. There was a significant statistical dependence between the way of spending free time and blood pressure values, pulse rate and the result of the agility test. Conclusions. Physical activity did not constitute an important aspect of the lifestyle of the young people, particularly among girls. The parents of the examined did not set a good example in terms of practicing sports. A moderate dependence between the level of physical activity and mean values of blood pressure, pulse rate and results of the agility test of the examined was confirmed. Body mass and faulty postures did not correlate with physical activity of the students. Key words: physical activity, young people, lifestyle Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n med. Iwona Bodys-Cupak Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa ul. Kopernika 25, 31-51 Kraków tel. 12 421 4 1, 12 424 72 81, fax 12 429 48 72 instpiel@cm-uj.krakow.pl

Bodys-Cupak I i wsp. Aktywność fizyczna gimnazjalistów a wybrane wyznaczniki ich stanu zdrowia 753 Wstęp Aktywność fizyczna jest nieodłącznym i integralnym elementem zdrowia. Stanowi jedną z podstawowych potrzeb człowieka, a zwłaszcza dzieci i młodzieży. Jej zaspokojenie gwarantuje optymalny rozwój fizyczny, motoryczny, psychiczny oraz społeczny. Powoduje łagodzenie stresu oraz zapewnia niezbędny człowiekowi komfort psychiczny. Dobrostan społeczny uwarunkowany aktywnością fizyczną przyczyniania się do integracji zbiorowości, zacieśniania więzi społecznych, a także przeciwdziałania izolacji człowieka. Aktywność fizyczna spełnia kluczową rolę w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym, takim jak choroby układu krążenia, otyłość, cukrzyca typu II, osteoporoza, a także zapobiega powstawaniu chorób nowotworowych [1, 2]. Rekreacja ruchowa to nie tylko alternatywny sposób spędzania czasu wolnego, to też bardzo ważna forma profilaktyki, utrzymywania i podnoszenia kondycji psychofizycznej człowieka [3]. Aktywność fizyczna jest szczególnie ważna dla młodego organizmu, gdyż jest głównym stymulatorem rozwoju biologicznego, regulatorem procesów organicznych oraz pociąga za sobą doskonalenie budowy i funkcji poszczególnych narządów [4]. Ćwiczenia wpływają korzystnie nie tylko na biologiczny aspekt stanu zdrowia, ale również na sferę psychiczną. Dzięki ćwiczeniom fizycznym podnosi się we krwi poziom hormonu szczęścia endorfiny, co sprzyja dobremu samopoczuciu. Aktywny styl życia jest jednym z łatwiejszych i efektywniejszych sposobów radzenia sobie ze stresem, ruch bowiem skutecznie redukuje i rozładowuje napięcie emocjonalne. Uprawianie sportu przez młodych ludzi wspomaga ich rozwój psychospołeczny poprzez kształtowanie konsekwencji i systematyczności w działaniu, poczucia obowiązku, pokonywania trudności, radzenia sobie ze zmęczeniem, przeżywania sukcesów i porażek oraz poczucia samokontroli. Sport uczy także zasad obowiązujących w grupie, współdziałania z rówieśnikami i porównywania siebie z innymi, co sprzyja rozwojowi obrazu własnej osoby i poczucia własnej wartości. Zajęcia fizyczne w znaczący sposób rozwijają poczucie pewności siebie, własnej skuteczności oraz uczą szacunku do samego siebie [5, 6, 7]. Cel badań Podjęto próbę oceny aktywności fizycznej i jej wpływu na wybrane wyznaczniki stanu zdrowia młodych ludzi ze względu na szeroką skalę i powagę problemu biernego stylu życia młodzieży. Materiał i metoda Do oceny aktywności fizycznej posłużono się metodą sondażu diagnostycznego. Do zebrania danych służył autorski kwestionariusz ankiety. W celu dokonania oceny sprawności fizycznej wykorzystano test pomiaru szybkości i zwinności w postaci biegu kopertowego na sali gimnastycznej. Polegał on na obiegnięciu pięć razy pięciu pachołków ustawionych w postaci koperty. Do oceny kondycji zdrowotnej badanych posłużono się badaniem przedmiotowym. Obejmowało ono pomiar ciśnienia tętniczego, pomiar tętna spoczynkowego przed rozpoczęciem testu oraz wysiłkowego po jego zakończeniu, a także pomiary wzrostu i masy ciała na podstawie których wyliczono wskaźnik BMI. Wykorzystano również wyniki badań przesiewowych dotyczących wad postawy ciała. Wyniki uzyskane w czasie zbierania materiału badawczego poddano analizie statystycznej przy użyciu testu chi 2, a zależność pomiędzy zmiennymi określano stosując współczynnik korelacji C-Pearsona. W badaniach wzięło udział 91 uczniów w wieku 13-14 lat z pierwszych klas Publicznego Gimnazjum nr 3 w Chrzanowie. W grupie respondentów były 53 dziewczęta i 38 chłopców. Dla 81 uczniów miejscem zamieszkania było miasto, natomiast dla 1 uczniów wieś. Badania prowadzono w listopadzie i grudniu 9 oraz styczniu 1 roku. Wyniki badań Sposób spędzania wolnego czasu przez gimnazjalistów był zarówno aktywny, jak i pasywny. Ponad jedna trzecia badanych (36%) spędzała czas wolny przed komputerem. Aktywne formy spędzania wolnego czasu preferowało zaledwie % wszystkich uczniów. Większość ankietowanych deklarowała, że przeznacza na aktywność fizyczną około 15-3 minut dziennie. Niespełna jedna trzecia badanych gimnazjalistów (29%) przeznaczała dziennie ponad godzinę na ruch. Natomiast 22% dziewcząt uznało, że w ogóle nie planuje w ciągu dnia czasu na aktywny wypoczynek (ryc. 1). Prawie jedna trzecia dziewcząt w ogóle nie interesowała się sportem (3%), natomiast 11 z nich regularnie go uprawiało (21%). Zainteresowanie sportem 25 15 1 5 dziewczęta chłopcy w ogóle nie 15-3 min. około godziny ponad godzinę przeznaczam czasu na ruch Ryc. 1. Czas przeznaczony przez uczniów na aktywność fizyczną w ciągu dnia Fig. 1. Duration of students physical activity daily

754 Probl Hig Epidemiol 12, 93(4): 752-758 wśród chłopców w porównaniu z dziewczętami było większe, 32% badanych uprawiało go, a tylko13% uczniów w ogóle nie interesowało się nim. Najczęściej wybieraną formą aktywności fizycznej będącej stałym elementem dnia uczniów była piesza droga z domu do szkoły. Ponad jedna trzecia badanych (35%) wybrała rekreacyjne uczestniczenie w zajęciach sportowych, natomiast wyczynowo uprawiało sport codziennie 1% uczniów. W sumie niespełna połowa uczniów (45%) wybrała sport jako stały element swojego dnia. Największą grupę badanych dziewcząt (4%) stanowiły te, które niechętnie uczęszczały na zajęcia wychowania fizycznego, 32% uczennic bardzo lubiło te lekcje, natomiast 7% uczennic posiadało zwolnienie lekarskie z zajęć. Większość chłopców (6%) chętnie uczęszczała na lekcje wychowania fizycznego i bardzo je lubiła. Tylko 3 chłopców (7%) niechętnie uczestniczyło w zajęciach, a pozostałe osoby miały do nich stosunek obojętny. Większość badanych (82%) nie spędzała aktywnie czasu wolnego ze swoimi rodzicami. Najczęstszą formą spędzania wolnego czasu przez rodziców uczniów były według badanych prace domowe (6%). Drugie miejsce zajmowało spędzanie czasu przy komputerze i telewizorze, trzecie praca na działce lub w ogrodzie. Tylko 5% uczniów wskazało, że rodzice w wolnym czasie uprawiają sport. Wiedza gimnazjalistów na temat korzyści płynących z aktywności fizycznej była zróżnicowana. Zarówno dziewczęta jak i chłopcy zgodnie odpowiadali, że wysiłek fizyczny pomaga w rozładowaniu złego samopoczucia (dziewczęta 41%, chłopcy 61%). Większość badanych twierdziła, że ruch powoduje wzmocnienie mięśni i kości (88%), redukuje tkankę tłuszczową i zapobiega otyłości (81%) oraz poprawia jakość snu (63%). Uczniowie nie wiedzieli natomiast, że obniża ciśnienie tętnicze (32%), poprawia samopoczucie i łagodzi stres (32%) oraz zwiększa odporność na infekcje (27%). Według ustalonych norm czasowych przez nauczycieli wychowania fizycznego w Gimnazjum nr 3 w Chrzanowie, średni czas biegu kopertowego w pierwszej klasie gimnazjum wynosi 65 sekund. W klasie Ia najlepszy czas w biegu kopertowym wyniósł 54,8 sekundy, najgorszy 75 sekund, natomiast średnim wynikiem w tej klasie był czas wynoszący 64 sekundy, co jest wynikiem powyżej średniej czasowej (ryc. 2). W klasie I b najlepszy wynik to 58,2 sekundy, natomiast najgorszy czas wyniósł 97 sekund. Średni czas uzyskany w tej klasie to 72 sekundy był to wynik znacznie poniżej normy (ryc. 3). Wśród uczniów klasy I c najlepszym czasem biegu kopertowego było 56 sekund, najgorszym aż 15 sekund, natomiast średnim wynikiem tej klasy było 68 sekund, co stanowiło wynik poniżej ustalonej średniej (ryc. 4). czas w sekundach 8 7 6 5 4 3 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 11112 13141516171819 2122232425 Ryc. 2. Wyniki biegu kopertowego w klasie I a Fig. 2. Results of agility run in grade I a czas w sekundach 1 1 8 6 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 11 12 13 14 15 16 17 18 19 21 22 23 24 25 26 Ryc. 3. Wyniki biegu kopertowego w klasie I b Fig. 3. Results of agility run in grade I b czas w sekundach 1 1 8 6 4 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1111213141516171819212223242526 Ryc. 4. Wyniki biegu kopertowego w klasie I c Fig. 4. Results of agility run in grade I c Średni czas uzyskany przez wszystkich badanych uczniów (77 badanych, 14 uczniów nie uczestniczyło w teście) wyniósł 68 sekund, co daje wynik 3 sekundy poniżej przeciętnego czasu. Masa ciała ponad połowy dziewcząt (29) mieściła się w granicach normy. U 21 dziewcząt wystąpiło podejrzenie nadwagi, co stanowiło aż 4% badanych dziewcząt, podejrzenie otyłości dotyczyło jednej badanej. U dwóch badanych gimnazjalistek wystąpiło podejrzenie niedowagi (ryc. 5). Wyniki pomiarów masy ciała większości badanych chłopców (31) mieściły się w granicach normy.

Bodys-Cupak I i wsp. Aktywność fizyczna gimnazjalistów a wybrane wyznaczniki ich stanu zdrowia 755 Podejrzenie nadwagi rozpoznano u trzech badanych, otyłości u dwóch, natomiast podejrzenie niedowagi dotyczy również dwóch chłopców (ryc. 6). liczba dziewcząt 35 3 25 15 1 5 niedowaga <5 centyla prawidłowa masa ciała 1-75 centyl nadwaga 85-95 centyl otyłość >95 centyla Ryc. 5. Masa ciała dziewcząt według siatek centylowych BMI opracowanych przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie z 1999 r. z uzupełnieniami z 7 r. Fig. 5. Girls body mass by BMI centile charts of the Institute of Mother and Child of 1999 with appendix of 7 liczba chłopców 35 3 25 15 1 5 niedowaga <5 centyla prawidłowa masa ciała 1-75 centyl nadwaga 85-95 centyl otyłość >95 centyla Ryc. 6. Masa ciała chłopców według siatek centylowych BMI opracowanych przez Instytut Matki i Dziecka w Warszawie z 1999 r. z uzupełnieniami z 7 r. Fig. 6. Boys body mass by BMI centile charts of the Institute of Mother and Child of 1999 with appendix of 7 Wady postawy ciała posiadała większość badanych, czyli 56 osób (62%). Wśród rozpoznanych wad postawy najczęściej występowała skolioza. Prawidłową postawę ciała posiadało natomiast 35 badanych, czyli 38% uczniów. Średnie ciśnienie tętnicze badanych uczniów w klasie I a wyniosło 15/69 mm Hg, w klasie I b 14/67 mm Hg, a w klasie I c 18/66 mm Hg, co mieści się w granicach normy dla trzynasto- i czternastolatków (tab. I). Tabela I. Wartości ciśnienia tętniczego badanych Table I. Values of blood pressure of subjects Klasy Maksymalne ciśnienie tętnicze (mm Hg) Skurczowe Rozkurczowe Minimalne ciśnienie tętnicze (mm Hg) Skurczowe Rozkurczowe Średnie ciśnienie tętnicze (mm Hg) Skurczowe Rozkurczowe I a 1 8 8 6 15 69 I b 125 8 9 5 14 67 I c 125 8 9 45 18 66 Jak wynika z tabeli II, różnica pomiędzy średnią szybkością tętna spoczynkowego a wysiłkowego uczniów była stosunkowo niewielka, również średnie wartości tętna wysiłkowego badanych były dość niskie. Fakt ten może świadczyć o dobrej wydolności fizycznej organizmów badanych. Tabela II. Szybkość tętna spoczynkowego i wysiłkowego uczniów Table II. Normal and exertion pulse rates of subjects Klasy Tętno spoczynkowe (liczba uderzeń/min.) Średnie Tętno wysiłkowe (liczba uderzeń/min.) Maksymalne Minimalne Maksymalne Minimalne Średnie I a 155 6 94 16 72 19 I b 15 74 88 16 8 114 I c 17 79 92 162 9 132 Z przedstawionych wyników analizy statystycznej testem chi-kwadrat można stwierdzić, iż nie zaobserwowano związku między sposobem spędzania czasu wolnego a masą ciała i obecnością wad postawy badanych uczniów. Istotna zależność istnieje jednak między sposobem spędzania wolnego czasu a wartościami ciśnienia tętniczego, szybkością tętna oraz wynikiem testu kopertowego. Współczynnik korelacji C-Pearsona określa te zależności w stopniu umiarkowanym (tab. III). Tabela III. Formy spędzania czasu wolnego a kondycja zdrowotna badanych Table III. Forms of spending free time vs. health condition of subjects Preferowane formy spędzania czasu wolnego a: Zmienne dotyczące kondycji zdrowotnej Wartość krytyczna C-Pearson Masa ciała 16,15 21,3 Wady postawy 3,5 9,49 Ciśnienie tętnicze 21,67 21,2,44 Szybkość tętna 22,71 21,3,45 Wynik testu kopertowego 26,4 26,3,47 Na podstawie danych z tabeli IV można zauważyć, iż nie obserwuje się związku między czasem przeznaczonym na aktywność fizyczną w ciągu dnia a masą ciała, obecnością wad postawy i wartościami ciśnienia tętniczego badanych. Zależność istotna statystycznie istnieje między ilością czasu przeznaczoną na aktywność fizyczną w ciągu dnia a szybkością tętna i wynikiem testu kopertowego uczniów. Współczynnik korelacji C-Pearsona określa ją jako zależność umiarkowaną. Tabela IV. Czas przeznaczony na aktywność fizyczną w ciągu dnia a kondycja zdrowotna badanych Table IV. Duration of physical activity daily vs. health condition of subjects Czas przeznaczony na aktywność fizyczną w ciągu dnia a: Zmienne dotyczące kondycji zdrowotnej Wartość krytyczna C-Pearson Masa ciała 8,89 16,92 Wady postawy,79 7,81 Ciśnienie tętnicze 11,9 16,92 Szybkość tętna 21,71 16,92,44 Wynik testu kopertowego 26,78 21,3,48

756 Probl Hig Epidemiol 12, 93(4): 752-758 Analizując przedstawione dane można stwierdzić, iż nie zaobserwowano związku między stosunkiem badanych do lekcji wychowania fizycznego a masą ciała, obecnością wad postawy, wartościami ciśnienia tętniczego oraz szybkością tętna. Związek istotny statystycznie istnieje między stosunkiem uczniów do lekcji wychowania fizycznego a wynikami testu kopertowego. Współczynnik korelacji C-Pearsona określa zależność jako umiarkowaną (tab. V). Tabela V. Stosunek do lekcji wychowania fizycznego a kondycja zdrowotna badanych Table V. Attitude towards Physical Education classes vs. health condition of subjects Stosunek do lekcji wychowania fizycznego a: Zmienne dotyczące kondycji zdrowotnej Wartość krytyczna C-Pearson Masa ciała 5,73 16,92 Wady postawy,69 7,81 Ciśnienie tętnicze 9,78 16,92 Szybkość tętna 14,62 16,92 Wynik testu kopertowego 25,66 21,3,47 Dyskusja Zachowania sedenteryjne dominowały nad aktywną formą spędzania wolnego czasu wśród uczniów chrzanowskiego gimnazjum. Tylko % z nich preferowało w czasie wolnym różne formy ruchu. Spędzanie dużej ilości czasu w pozycji siedzącej, głównie przed komputerem wynikało nie tylko z konieczności używania go do nauki, ale również różnorodności gier komputerowych. W badaniach przeprowadzonych wśród gimnazjalistów przez T. Wołowskiego i M. Jankowską czas wolny uczniów był również najczęściej spędzany w pozycji siedzącej przy komputerze, telewizorze i odtwarzaczach muzyki. Według tych badań, największa ilość uczniów poświęcała na naukę dziennie od 2 do 3 godzin, a 13,3% wszystkich respondentów przeznaczała na ten cel ponad 3 godziny dziennie [8]. Z badań przeprowadzonych wśród 1 uczniów gimnazjum z nadmiarem masy ciała w 5 r. wynikało, iż co szósty otyły gimnazjalista spędzał przed telewizorem co najmniej 4 godziny dziennie, a co 14 uczeń tyle samo czasu przed komputerem [9]. Zbieżne wyniki uzyskał Cezary Relidzyński w badaniach uczniów zespołu szkół w Skarżysku-Kamiennej, gdzie najczęstszym sposobem spędzania czasu wolnego było korzystanie z komputera (3%), chodzenie do kina, oglądanie telewizji, video i słuchanie radia (28%), dopiero na dalszej pozycji uprawianie ćwiczeń fizycznych (9%) [1]. Wśród uczniów chrzanowskiego gimnazjum zaobserwowano, iż chłopcy częściej niż dziewczęta preferowali sport w czasie wolnym i przeznaczali na niego więcej czasu. W badaniach przeprowadzonych w 4 roku w województwie kujawsko-pomorskim wśród 14 i 15 letnich uczniów wykazano podobnie, że dziewczęta chętniej wybierały w czasie wolnym spotkania towarzyskie i słuchanie muzyki, natomiast chłopcy przeznaczali go na uprawianie sportu (57,5%) [11]. W badaniach wśród gimnazjalistów z Ustrzyk Dolnych, gdzie wystąpiła przewaga aktywnych form spędzania czasu nad biernymi, 43% respondentów spędzało czas wolny na boisku, 22% jeżdżąc na rowerze, natomiast 29% badanych wolało spędzać czas wolny przed telewizorem lub komputerem [12]. Zgodnie z powszechnie uznawanymi wytycznymi młodzież w wieku szkolnym powinna przeznaczać na wysiłek fizyczny co najmniej 6 minut dziennie. Uczniowie chrzanowskiego gimnazjum w większości przeznaczali w ciągu dnia tylko 15 do 3 minut na ruch. Niepokojący jest fakt, że 12 na 53 badanych dziewcząt w ogóle nie przeznaczało czasu na aktywność fizyczną. We wspomnianych już badaniach T. Wołowskiego i M. Jankowskiej poziom aktywności ruchowej ponad połowy badanych gimnazjalistów był niedostateczny w stosunku do zaleceń higienicznych [8]. W świetle badań C. Relidzyńskiego, zajęcia ruchowe uprawiało codziennie tylko 38% gimnazjalistów, zaś 3% w ogóle nie uprawiało sportu. Najwięcej badanych przeznaczało na aktywność fizyczną od 6 do 8 godzin w tygodniu, mniej niż godzinę tygodniowo 13% respondentów [1]. Z kolei większość uczniów gimnazjum w Ustrzykach Dolnych przeznaczało dziennie 1 godzinę lub mniej, a 2 godziny dziennie wybrało aż 4% [12]. Jeżeli chodzi o zainteresowanie sportem to uczniowie chrzanowskiego gimnazjum wyrażali je w stopniu średnim. W badaniach przeprowadzonych wśród 112 uczniów gimnazjum w Częstochowie zdecydowana większość, bo aż 84 badanych, w ogóle nie interesowało się sportem i nie uprawiało go, większość również nie brała udziału w zajęciach pozalekcyjnych w ramach SKS-u [13]. Wśród badanych gimnazjalistów z Chrzanowa brak zainteresowania sportem był wyraźny głównie u dziewcząt. Z badań przeprowadzonych przez J. Kopczyńskiego wśród uczennic olsztyńskiego liceum wynikało, iż tylko 11% z nich interesowało się sportem [14]. Brak zainteresowania sportem przekładał się także na stosunek respondentów do lekcji wychowania fizycznego. W świetle badań własnych, dziewczęta w większości niechętnie uczęszczały na te zajęcia, z kolei większość chłopców bardzo lubiło lekcje w-f. We wspomnianych badaniach J. Kopczyńskiego, systematycznie ćwiczyło na lekcjach tylko 42% dziewcząt, pozostałe osoby podawały, że nie lubią ćwiczyć [14]. W innych badaniach przeprowadzonych w gimnazjum w Łomazach w powiecie bialskim 8,6% ankietowanych wyraziło pozytywny stosunek do zajęć wychowania fizycznego, przy czym większość z nich stanowili chłopcy [15]. Z kolei według badań T. Wołowskiego, pozytywne nastawienie do lekcji wychowania fizycznego zadeklarowało 72,2% wszystkich gimnazjali-

Bodys-Cupak I i wsp. Aktywność fizyczna gimnazjalistów a wybrane wyznaczniki ich stanu zdrowia 757 stów, a 5,2% badanych pozostawało na całorocznym zwolnieniu lekarskim [8], podobnie jak gimnazjaliści z Chrzanowa, gdzie zwolnienie lekarskie posiadało 5,5% uczniów. Bardzo pozytywny stosunek do zajęć wychowania fizycznego potwierdzały badania wśród uczniów szkoły podstawowej w Kazanowie w woj. lubelskim, gdzie zdecydowana większość uczniów uważała wychowanie fizyczne za przedmiot ważny, a 1% uczniów wyraziło pozytywny stosunek do tych zajęć [16], co może potwierdzać regułę, że im młodsi uczniowie, tym chętniej uczęszczali na lekcje wychowania fizycznego. Można zauważyć, że wiedza chrzanowskich gimnazjalistów na temat aktywności fizycznej i jej wpływu na organizm była przeciętna. Najwięcej problemów przysporzyło pytanie o wpływ ruchu na ciśnienie tętnicze i obniżenie ryzyka chorób nowotworowych. Z badań T. Wołowskiego wynikało, iż większość badanych gimnazjalistów dostrzegało pozytywny wpływ aktywności fizycznej na zdrowie, jednak nie wiele osób potrafiło wymienić korzyści z niej wynikające. Respondenci najczęściej wskazywali na profilaktyczną funkcję ruchu w zapobieganiu chorób cywilizacyjnych oraz jej pozytywny wpływ na poprawę kondycji fizycznej człowieka [8]. W świetle badań przeprowadzonych wśród uczniów klas IV do VI szkoły podstawowej w Kazanowie uczniowie w zdecydowanej większości opowiedzieli się za pozytywnym wpływem ruchu na zdrowie, jednak 11,6% nie miało na ten temat zdania [16]. Wyniki badania bilansowego chrzanowskich gimnazjalistów wykazały, że zdecydowana ich większość posiadała wady postawy, głównie skoliozę. Według badań przeprowadzonych wśród uczniów pierwszych klas gimnazjum w Suwałkach, wady postawy również stanowiły istotny problem zdrowotny. Dominującą wadą była skolioza, która dotyczyła 65% uczniów, a asymetria łopatek dotyczyła % dzieci. Z podobnych badań Sokołowskiej i Krakowiak przeprowadzonych wśród gimnazjalistów w Bydgoszczy wynika, że tylko 5% uczniów nie miało wad postawy, pojedyncze wady występowały u 21% dzieci, a 65% z nich wykazywało nieprawidłowości w 2-3 elementach postawy [17]. Sprawność fizyczna uczniów chrzanowskiego gimnazjum, uzyskana na podstawie czasów biegu kopertowego, była nieco poniżej przeciętnej i korelowała z aktywnością fizyczną badanych i ich stosunkiem do lekcji wychowania fizycznego. Wydolność badanych, która została oceniona na podstawie różnicy pomiarów tętna spoczynkowego i wysiłkowego była zadowalająca. Według opublikowanego w 4 r. raportu na temat efektu realizacji Narodowego Programu Zdrowia, poziom sprawności i wydolności fizycznej dzieci i młodzieży ulega systematycznemu pogorszeniu. Wyniki masowych badań oceniające rozwój i sprawność fizyczną polskich dzieci wskazują, że obecnie dzieci w próbach wydolności i siły uzyskują takie same albo nawet gorsze wyniki od chłopców i dziewcząt z 1979 r., chociaż od tego czasu nastąpiła wyraźna poprawa wskaźników rozwoju somatycznego [18]. Masa ciała gimnazjalistów z Chrzanowa, oceniona na podstawie siatek centylowych BMI, w zdecydowanej większości była prawidłowa, chociaż u 4% dziewcząt rozpoznano podejrzenie nadwagi. Według wyników sprawozdania z realizacji programu Waga Zdrowia z 8 r. wśród badanych uczniów drugich klas gimnazjów, 78% dzieci miało prawidłową masę ciała, natomiast nadmiar masy ciała stwierdzono u ponad 17% badanych, z czego większość stanowili chłopcy [19]. Według badań przeprowadzonych w 6 r. wśród gimnazjalistów z Radomska, niespełna połowa bo 46% uczniów miała prawidłową masę ciała, niedobór masy ciała posiadało 4% dziewcząt i 42% chłopców, natomiast nadwaga i otyłość dotyczyła około % dziewcząt jak i chłopców []. W badaniach własnych nie zaobserwowano zależności pomiędzy poziomem aktywności fizycznej (formami spędzania czasu wolnego, czasem przeznaczonym na ruch w ciągu dnia) i stosunkiem do lekcji wychowania fizycznego, a masą ciała badanych uczniów. Z badań przeprowadzonych w Białymstoku wśród uczniów szkół średnich wynikało, że duża aktywność fizyczna w czasie wolnym sprzyjała mniejszemu otłuszczeniu ciała u chłopców, natomiast masa ciała dziewcząt nie korelowała z poziomem ich aktywności fizycznej [21]. Inne badania przeprowadzone wśród gimnazjalistów, w których próbowano określić zależności między poziomem aktywności fizycznej, a masą ciała z roku 5, nie wykazały istotnych statystycznie różnic między zachowaniami sedenteryjnymi a masą ciała uczniów otyłych i z prawidłową masą ciała, natomiast otyła młodzież wykazywała istotnie mniejszą aktywność ruchową [9]. Wnioski 1. Aktywność fizyczna nie stanowi ważnego aspektu stylu życia badanych. Fakt ten jest bardziej widoczny wśród dziewcząt niż wśród badanych chłopców. 2. Rodzice badanych w większości nie dają im dobrego przykładu w kwestii uprawiania sportu, aktywność fizyczna jest dla nich mało popularną formą spędzania czasu wolnego. 3. Wiedza uczniów dotycząca korzyści wynikających z uprawiania sportu jest przeciętna. Prawie połowa uczniów wykazała się bardzo dobrą wiedzą na temat aktywności fizycznej i jej wpływu na organizm, druga połowa badanych takiej wiedzy nie posiadała.

758 Probl Hig Epidemiol 12, 93(4): 752-758 4. Sprawność fizyczna badanych uczniów na podstawie biegu kopertowego jest nieco poniżej przeciętnej, natomiast wydolność ich organizmów wynikająca z badania szybkości tętna jest bardzo dobra. 5. Wykazano umiarkowaną zależność między poziomem aktywności fizycznej a średnimi wartościami ciśnienia tętniczego, szybkości tętna oraz wynikami testu kopertowego badanych. Masa ciała i wady postawy nie korelują z aktywnością fizyczną uczniów. Piśmiennictwo / References 1. Bielski J. Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego. Impuls, Kraków 5: 43, 64, 96, 548-551, 554. 2. Ambroziak M. Wysiłek fizyczny a układ krążenia. Podstawy fizjologiczne i genetyczne. Wpływ na ryzyko chorób sercowo naczyniowych. Post Nauk Med 8, 1: 653 659. 3. Gacek M. Aktywność fizyczna w stylu życia młodzieży akademickiej uwarunkowania psychologiczne. Ann UMCS Lublin-Polonia 5: 5. 4. Kunicki BJ. Rekreacja fizyczna. [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. Krawczyk Z (red). Instytut Kultury, Warszawa 1997: 93-94. 5. Gacek M, Frączek B. Aktywność fizyczna jako element zaradczy w redukowaniu stresu psychologicznego wśród młodzieży. Ann UMCS Lublin-Polonia 5: 496. 6. Kunikowski S, Kryniecka A (red). Edukacja społeczeństwa w XXI w. Dom Wyd, Warszawa 9: 225-231. 7. Janus B. Aktywność fizyczna w rodzinie. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa 1997: 14, 25, 35, 42-45. 8. Wołowski T, Jankowska M. Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej cz. II. Aktywność fizyczna oraz formy spędzania czasu wolnego. Probl Hig Epidemiol 7, 88(1): 69-73. 9. Jodkowska M, Tabak I, Oblacińska A. Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne gimnazjalistów nadwagą i otyłością w Polsce w 5 r. Probl Hig Epidemiol 6, 87(supl): 29. 1. Relidzyński C. Aktywność ruchowa uczniów w czasie wolnym od nauki szkolnej. http://www.duszmen1.tkdami.net/ (12.5.1). 11. Napierała M, Nowicki G. Aktywność fizyczna elementem zdrowego stylu życia w świadomości uczniów. www.21.edu. pl/ks/3/276.doc (12.5.1). 12. Marcysiak M, Ciosek A, Żywica M. Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna uczniów klas sportowych i ogólnych w Ustrzykach Dolnych. Probl Pielęgn 9, 17: 216-222. 13. Sadowska B. Aktywność ruchowa uczniów na zajęciach pozalekcyjnych. www.sod.ids.czest.pl/publikacje/l493/a493. pdf (12.5.1). 14. Kopczyński J. Aktywność fizyczna dziewcząt klas I. http:// lo9.zso3.olsztyn.pl (12.5.1). 15. Prokopiuk M. Wybrane aspekty zajęć wychowania fizycznego w opinii uczniów Gimnazjum im. Unitów Podlaskich w Łomazach. szkolalomazy.pl/publikacje.htm (12.5.1). 16. Matyaszczyk M. Aktywność fizyczna w opinii uczniów, rodziców i nauczycieli Szkoły Podstawowej w Kazanowie. www.spkaznow.neostrada.pl/publi/prac_dypl_mariola.doc (12.5.1). 17. Kuczyński J, Romanowska W. Występowanie wad postawy u dzieci w wieku 13 lat w klasach pierwszych Gimnazjum nr 1 w Suwałkach. http://www.pwsz.suwalki.pl (12.5.1). 18. Materiały konferencji prasowej: Żywienie i aktywność fizyczna dzieci i młodzieży szkolnej jako priorytet polityki zdrowotnej państwa. www.rpo.gov.pl/pliki/119542943.pdf (12.5.1). 19. Cieplińska A. Sprawozdanie z realizacji programu Waga Zdrowia 8. www.opzisdz.pl (12.5.1).. Wolnicka A, Albrecht P. Analiza stanu odżywienia młodzieży na przykładzie uczniów gimnazjów w Radomsku. Pediatr Współcz Gastroenterol Hepatol Żyw Dziec 8, 1: 37 42. 21. Wądołowska L, Cichon R. Aktywność fizyczna a masa ciała i jej skład u młodzieży w wieku od 16 do 19 lat. Nowa Med Medycyna w Sporcie, IV, 18(12): 45-48.