Wpływ kormorana czarnego na ichtiofaunę Zbiornika Koronowskiego.

Wpływ kormorana czarnego na ichtiofaunę Zbiornika Koronowskiego. Projekt dotowany przez: Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu Opracowanie wykonane przez: dr inż. Bogdan Wziątek prof. dr hab. Andrzej Martyniak Olsztyn 2009

Spis treści 1 Metodyka badań... 3 1.1 Obserwacje terenowe... 3 1.2 Analiza składu pokarmu... 3 1.3 Straty rybackie... 6 2 Wyniki... 8 2.1 Liczebność populacji, miejsca noclegowe... 8 2.1.1 Miejsca noclegowe... 8 2.1.2 Liczebność populacji... 11 2.2 Szkody w drzewostanach... 13 2.3 Pokarm... 16 2.3.1 Skład jakościowy pokarmu... 16 2.3.2 Zmiany sezonowe składu pokarmu... 17 2.3.3 Wielkość ofiar... 20 2.4 Biomasa pokarmu... 24 2.4.1 Konsumpcja kolonii... 24 3 Kormoran a gospodarka rybacka... 26 3.1 Udział w pokarmie gatunków ryb o istotnym znaczeniu dla gospodarki rybacko-wędkarskiej Jeziora Koronowskiego... 26 3.2 Zmiany sezonowe... 28 4 Szkody Rybackie... 30 4.1 Szkody bezpośrednie... 30 4.2 Szkody pośrednie ubytek w dostępnej w przyszłości populacji łownej.... 32 5 Zarządzanie populacją kormorana na Zbiorniku Koronowskim... 33 6 Metody minimalizacji szkód... 35 2

1 Metodyka badań 1.1 Obserwacje terenowe Obserwacje terenowe prowadzono w czasie wyjazdów terenowych w okresie od kwietnia do października na terenie obwodu rybackiego Zbiornika Koronowskiego. W trakcie wyjazdów inwentaryzowano: liczebność populacji kormoranów w poszczególnych miesiącach roku, miejsca nocowania ptaków, miejsca odpoczynku ptaków, główne miejsca żerowania, zniszczenia w drzewostanach powodowane przez kormorany, Dla dokładnego opisu obserwacji wykorzystano urządzenie GPS etrex Vista HCX (Garmin). Uzyskane dane nanoszono następnie na mapę wykorzystując w tym celu program MapSource z dołączoną mapą topograficzną Polski (GP TopoMapa 2008, Garmin). Szacowania liczebności populacji dokonywano, co najmniej raz w miesiącu. Liczenie ptaków wykonywano późnym popołudniem na zidentyfikowanych miejscach noclegowych. Dla dokładnego określenia liczebności, noclegowiska fotografowano aparatem cyfrowym, a następnie liczebność określano na podstawie zdjęć. W tym czasie dokonywano także szacowania powierzchni zajmowanych przez kormorany, oraz oceny szkód powodowanych przez nie w drzewostanach. 1.2 Analiza składu pokarmu Analizę składu pokarmu oparto głównie o: ryby wyksztuszone oraz wypluwki, czyli niestrawione elementy kostne wyksztuszone przez ptaki (Fot.1 i 2). 3

Fot. 1. Wypluwka kormorana, strzałkami zaznaczono pozostałości ofiar. października. Fot. 2. Szczupak wyksztuszony przez kormorana noclegowisko Wysepki, 16 4

Łącznie w okresie od kwietnia do października przeanalizowano 200 wypluwek kormoranów. Ryby-ofiary oznaczano na podstawie otolitów kości gardzielowych dolnych, płytek żujących i kości szczęk (Fot 3.). Kość gardzielowa - lin Płytka żująca - lin Otolit płoci Fot. 3. Elementy kostne znajdowane w wypluwkach kormoranów na przykładzie lina i płoci, znalezionych w wypluwce z 16 października 2009. Wielkość ryb ofiar określano albo na podstawie bezpośrednich pomiarów (ryby wyksztuszone przez kormorany (Fot.2.)), albo na podstawie zależności pomiędzy długością elementu kostnego a długością ciała ryby, wyrażonej ogólnym wzorem: lc a dł. elementu b gdzie: lc długość ciała ofiary, dł. elementu długość elementu kostnego na podstawie, którego odtworzono wielkość ryby, a i b współczynniki równia charakterystyczne dla danego gatunku ryby. 5

Masę ofiar określano na podstawie zależności pomiędzy długością a ciężarem ciała ryby-ofiary. Masa k lc n gdzie: Masa masa ciała ryby ofiary, k i n współczynniki równia charakterystyczne dla gatunku. Uzyskane wyniki opracowano metodami udziału wagowego i liczbowego. Określono także częstość występowania poszczególnych ofiar w pokarmie. W przypadku ryb drapieżnych na podstawie otolitów określano także wiek ofiar. 1.3 Straty rybackie Ogólną biomasę wyjadanych przez kormorany ryb wyliczono w oparciu o dane przedstawione przez van Dam i in. (1995), oraz Crass a i in. 2005. Stosując w tym celu równanie: C DRP N Dn gdzie: C łączna konsumpcja kormoranów, DPR dobowa racja pokarmu w miesiącu (van Dam i in. (1995) oraz Crass a i in. 2005), N liczba kormoranów w miesiącu, Dn liczba dni żerowania w miesiącu, Na podobnej zasadzie obliczono wielkość konsumpcji kormoranów w poszczególnych miesiącach roku. Biomasę poszczególnych gatunków ofiar w ogólnej konsumpcji kolonii kormoranów obliczono na podstawie równania: C C % gi W gi Gdzie: C gi biomasa gatunku ryby w pokarmie kormoranów, C ogólna biomasa ryb zjadanych przez kormorany, % Wgi procent wagowy danego gatunku ofiary w pokarmie kormoranów 6

Na podobnej zasadzie wyznaczono biomasę poszczególnych gatunków ofiar w poszczególnych miesiącach roku, przyjmując, że: C gi biomasa danego gatunku ofiary zjadana przez kormorany w danym miesiącu, C biomas ryb ofiar w danym miesiącu, % Wgi udział wagowy danego gatunku ofiary w miesiącu. Uzyskane tą drogą wartości posłużyły do określenia wysokości strat rybackich powstałych w wyniku drapieżnictwa kormoranów. Dla określenia wymiaru finansowego strat przyjętą w przypadku: 1. materiału zarybieniowego - cennik materiału zarybieniowego dla obszaru wodnego RZGW Gdańsk obowiązujący w roku 2009, 2. - w przypadku pozostałych ryb ceny zbytu ryb odławianych na zbiorniku. Ubytek w dostępnej w przyszłości populacji łownej gatunków cennych gospodarczo, powodowany wyjadaniem przez kormorany ryb młodocianych narybku, obliczono na podstawie równania: Zg N g i O g P g, (Wziątek i in. w druku) w którym: ΣZ g ubytek w populacji danego gatunku wynikający z wyżerowywania ryb niewymiarowych, N gi ilość sztuk narybku lub kroczka danego gatunku o określonej masie, zjedzonych przez kormorany w ciągu sezonu (granice poszczególnych klas masy, określono na podstawie odpowiednich norm branżowych); O przyrost jednostkowy sztuki, P przeżywalność ryb o określonej wielkości do uzyskania wielkości pierwszego odłowu (w wyliczeniach przyjęto dane dotyczące przeżywalności przedstawione przez: Szczerbowski i Mamcarz 1985, oraz Guziur 2001. Dane dotyczące wieku ryb niewymiarowych głównie gatunków drapieżnych uzyskano na podstawie odczytu wieku otolitów (rozdział 1.2) 7

2 Wyniki 2.1 Liczebność populacji, miejsca noclegowe 2.1.1 Miejsca noclegowe Na podstawie dokonanych obserwacji terenowych stwierdzono, że liczebność populacji kormoranów ulega w trakcie roku dużym wahaniom. Wiosną i latem (czerwiec, lipiec) oszacowana liczebność ptaków nie przekraczała 150 osobników. Głównym zaś noclegowiskiem była zatoka zbiornika w okolicy ośrodka wypoczynkowego Zacisze (Fot 4, Mapa 1, Rys. 1.). Fot. 4. Noclegowisko kormoranów w okolicy Ośrodka Wypoczynkowego Zacisze 25 września 2009. W okresie kwietnia i maja około 50 kormoranów nocowało także na zachodnim brzegu jeziora, w południowej części Zbiornika. W czerwcu i lipcu cała populacja przebywała w noclegowisku Zacisze. Stopniowy wzrost liczebności ptaków obserwowany od połowy sierpnia (Rys. 1.) powodował, że zaczęły one nocować także w okolicy tamy Zbiornika zwłaszcza na wschodnim brzegu. We wrześniu populacja kormoranów wzrosła do około 400 szt., z czego około 340 ptaków nocowało w okolicy Zacisza natomiast pozostałe w południowej części zbiornika, w noclegowisku Wysepki. (Fot 5, Mapa 2) 8

Fot. 5. Noclegowisko kormoranów Wysepki wrzesień i październik 2009. 9

W październiku stwierdzono, że większa część populacji przemieściła się do południowej części Zalewu Koronowskiego, zasiedlając noclegowisko Wysepki oraz Dęby (Mapa 2., Fot. 6) Fot. 6. Noclegowisko kormoranów Dęby zasiedlone około połowy października ptaki odpoczywające na drzewach i na wodzie w pobliżu noclegowiska. 10

liczba ptaków 2.1.2 Liczebność populacji Przeprowadzone badania terenowe wskazują, że liczebność populacji kormoranów przebywających na zbiorniku ulega bardzo dużym wahaniom sezonowym (Rys. 1) 500 500 400 400 300 200 200 150 150 120 120 120 100 0 kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad miesiąc Rys. 1. Sezonowe zmiany liczebności populacji kormoranów nocującej nad Jeziorze Koronowskim. W okresie od kwietnia do maja na Zbiorniku przebywa stale około 150 kormoranów. W okresie czerwca i lipca liczebność populacji zmniejszyła się nieznacznie do około 120 sztuk. Ponowny wzrost liczebności zanotowano w sierpniu, zaś pod koniec września liczebność populacji osiągnęła około 400 sztuk. W połowie października na zbiorniku przebywało stale około 500 kormoranów. Stwierdzono przy tym, że były to w większości tegoroczne ptaki, przy czym pochodziły one nie tylko z usytuowanej niedaleko kolonii lęgowej, ale także z innych rejonów Polski a nawet z zagranicy, o czym świadczy zdjęta z martwego ptaka (utopiony w sieciach) obrączka z duńskimi oznaczeniami (Fot. 7.). 11

Fot. 7. Obrączką kormorana utopionego w sieciach na Jeziorze Koronowskim. Sygnatura wskazuje wyraźnie, że ptak został zaobrączkowany w Danii. 12

2.2 Szkody w drzewostanach Przeprowadzone badania terenowe wykazały, że kormorany nie powodowały dużych szkód w drzewostanach. Wpływ na to miał zarówno krótki okres pobytu większej liczby ptaków przypadający na okres jesieni, jak również warunki atmosferyczne panujące w okresie prowadzenia badań - duża ilość opadów atmosferycznych zwłaszcza w lecie. Maksymalna liczebność populacji notowana na Zbiorniku koronowskim obserwowana była w okresie późnej jesieni a więc w czasie, kiedy wegetacja jest w zasadzie zakończona Duża ilość opadów atmosferycznych w tym okresie powoduje także, że pobielenia spowodowane odchodami ptaków są szybko spłukiwane, co powoduje, że aparat asymilacyjny liści nie ulega uszkodzeniu. Największe szkody wynikające z przebywania kormoranów zanotowano na obszarze noclegowiska Zacisze. Wynikały one przede wszystkim z: pobytu kormoranów przez cały sezon oraz nocowania ptaków na drzewostanie sosnowym (Fot. 7, 8.) Fot. 7. Fragment lasu niepoddanego oddziaływaniu kormoranów około 100m od noclegowiska Zacisze. W okresie od maja do września powierzchnia lasu poddana bezpośredniemu oddziaływaniu kormoranów wynosiła 1080 metrów kwadratowych (Mapa 3). Przy czym 13

trudno jest określić czy drzewa, na których siedziały ptaki zamarły za ich przyczyną czy też w takim stanie zostały przez nie zasiedlone. Z powodu dużej ilości opadów atmosferycznych w lecie oraz spadkowi terenu, na którym usytuowane było noclegowisko nie stwierdzono w tym czasie zamierania runa leśnego i warstwy podszytu (Fot. 8.). A B Fot. 8. Noclegowisko kormoranów Zacisze. A lipiec 2009 liczebność populacji oszacowana na 120 szt., B wrzesień 2009 widoczna wyraźna degradacja piętra podszytu i runa leśnego szacowana liczebność populacji 350 szt. Wzrost liczebności kormoranów w okresie od sierpnia do września spowodował, że powierzchnia lasu poddana oddziaływaniu kormoranów wzrosła ponad dwukrotnie do 2300 14

metrów kwadratowych. Wzrost liczebności ptaków spowodował także degradację warstwy runa leśnego i podszytu. Pod drzewami, na których nocowała większa liczba ptaków stwierdzono całkowity zanik runa leśnego. Znacznym uszkodzeniom uległa także warstwa podszytu (Fot. 8 B.). W pozostałych noclegowiskach nie stwierdzono znaczących szkód w drzewostanach oraz podszycie i runie leśnym. Jak wspomniano powyżej wynikało to głównie z faktu, że były one zasiedlane jesienią, czyli po zakończeniu wegetacji drzew oraz innych roślin. Miejsca te były jednocześnie intensywnie penetrowane przez inne zwierzęta głównie dziki 15

2.3 Pokarm 2.3.1 Skład jakościowy pokarmu Na podstawie zebranych materiałów stwierdzono, że w pokarmie kormoranów występowało 14 gatunków ryb. 80 70 60 U.L. U.W. Cz.W. 50 % 40 30 20 10 0 jazgarz karaś krąp leszcz lin okoń płoć sandacz boleń jaź szczupak ukleja węgorz wzdręga Gatunek Rys. 2. Udział liczbowy (U.L.), wagowy (U.W.) i częstość występowania (Cz.W.) ryb-ofiar w pokarmie kormoranów na Jeziorze Koronowskim w roku 2009. Pod wzglądem udziału wagowego w pokarmie dominowały płoć i okoń. Trzecią pod względem ważności ofiarę stanowił lin oraz leszcz i krąp (Rys. 2). Płoć i okoń charakteryzowały się także wysokimi wartościami wskaźnika częstości występowania, co świadczy o ich dużym znaczeniu w pokarmie, podobnie jak leszcz i krąp. Natomiast w przypadku lina wartość tego wskaźnika wskazuje, że była to ofiara typowo sezonowa. Z pośród gatunków o dużym znaczeniu dla gospodarki rybacko wędkarskiej prowadzonej na zbiorniku oprócz lina w pokarmie występowały: szczupak, jaź, węgorz, boleń i sandacz (Rys. 2). 16

udział wagowy [%] 2.3.2 Zmiany sezonowe składu pokarmu Przeprowadzone badania wskazują na występowanie znacznych różnic występujących w składzie pokarmu (Rys. 3 i 4). Przy czym różnice te były związane nie tylko z okresem roku, ale także miejscami nocowania ptaków i dotyczyły nie tylko składu gatunkowego, ale także wielkości ofiar. W wypluwkach zbieranych wiosną i jesienią w noclegowiskach Wysepki i Dęby stwierdzono zarówno duży udział gatunków cennych gospodarczo, jak również większą długość ofiar poszczególnych gatunków. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik miesiąc płoć okoń krąp leszcz lin szczupak jaź karaś węgorz sandacz pozostałe Rys. 3. Zmiany sezonowe udziału wagowego głównych gatunków ofiar kormoranów na Zbiorniku Koronowskim. 17

Częstość występowania % 350 300 250 200 150 100 50 0 kw iecień maj czerw iec lipiec sierpień w rzesień październik płoć okoń krąp leszcz lin jaźmiesiąc szczupak w ęgorz karaś sandacz pozostałe Rys. 4. Zmiany sezonowe częstości występowania głównych gatunków ofiar kormoranów na Zbiorniku Koronowskim. W noclegowisku Zacisze zwłaszcza w okresie lata stwierdzano w pokarmie głównie drobne ryby zooplanktonożerne takie jak: mała płoć, leszcz i okoń oraz krąp i ukleja. W trakcie całego sezonu badań, gatunkiem dominującym w pokarmie pod względem ilościowym (udział liczbowy) były: płoć oraz okoń (Tabela 3). Pod względem udziału wagowego płoć dominowała zdecydowanie we wszystkich miesiącach z wyjątkiem czerwca i października, kiedy zdecydowanym dominantem był lin (Rys. 3.). Płoć była także we wszystkich miesiącach najczęstszą ofiarą kormoranów (Rys 4). Była bowiem stwierdzana w każdej wypluwce. Największy udział wagowy szczupaka zanotowano we wrześniu 17, 1%, jazia w maju 6,7%, a węgorza, podobnie jak karasia, zanotowano w pokarmie jedynie w kwietniu i październiku. Stanowił on wtedy odpowiednio 4,9 i 18,4% pokarmu (Rys 3). W przypadku lina w październiku zanotowano także wysoką wartość wskaźnika częstości występowania 25,8%, co wskazuje, że był on ofiarą wyraźnie wybieraną przez ptaki w tym okresie. 18

Sandacz został stwierdzony jedynie w jednej próbie zebranej w sierpniu, był więc prawdopodobnie przypadkową ofiarą kormoranów. 19

2.3.3 Wielkość ofiar Zebrane materiały wskazują, że przeciętna długość ofiary kormoranów wynosiła 15,7 cm, zaś masa 135g (Tab. 4). Tabela. 4. Długość ciała głównych gatunków ryb-ofiar kormoranów zjadanych przez kormorany na Jeziorze Koronowskim. ` Gatunek Przeciętna długość ciała cm Przeciętna masa ciała g Jazgarz 9,6 21 Karaś 13,9 173 Krąp 7,4 13 Leszcz 14,5 67 Lin 17,2 282 Okoń 9,4 19 Płoć 9,6 29 Sandacz 19,0 168 Ciernik 4,5 4 Boleń 11,0 24 Jaź 14,8 95 Szczupak 20,4 147 Ukleja 9,7 10 Węgorz 50,6 826 Wzdręga 12,4 76 Przeciętna długość lub masa ofiary 15,7 139 Przy czym oprócz gatunku na wielkość ofiary wpływała także pora roku w jakim uzyskana została próba. W kwietniu, październiku i listopadzie przeciętna długość i masa ofiar kormoranów była większa niż w pozostałych okresach roku. Wzrost wielkości zjadanych ofiar jest także wyraźnie skorelowany z miejscem nocowania ptaków, ponieważ wyraźnie większe ofiary występują w pokarmie w okresie zasiedlania przez nie, noclegowisk Dęby i Wysepki (Rys. 5). 20

długość ciała [cm] masa ciała [g] 18,0 160 16,0 14,0 12,0 długość masa 140 120 100 10,0 8,0 80 6,0 4,0 60 40 2,0 20 0,0 30.04. 25.05 15.06 30.06 10.07 28.07 09.08 18.08 05.09 27.09 16.10 data próby 0 Rys. 5. Zmiany sezonowe przeciętnej długości i masy ciała ofiar zjadanych przez kormorany na Jeziorze Koronowskim. Dane uzyskane na podstawie analizy rozkładów długości ryb-ofiar kormoranów należących do gatunków eksploatowanych gospodarczo wskazują, że w przypadku płoci i okonia większość ofiar stanowiły ryby o długości do 12,0 cm (Rys. 7 A i B). Natomiast długość ciała większości leszczy nie przekraczała 20,0 cm (Rys. 7 C). Ryby o wielkości handlowej w przypadku płoci stanowiły około 13,0%, okonia 12,0%, zaś leszcza 45,5%. 21

Procent obserwacji 96% 89% 83% 76% 70% 64% 57% 51% 45% 38% 32% 25% 19% 13% 6% 0% 87% N = 314; Średnia = 9,8; Odch.std. = 2,7; Maks = 29,0; Min = 6,1 12% 12 20 Długość ciała [cm] 88% A. B. 1% Procent obserwacji 97% 81% 65% 49% 32% 16% 0% N = 617; Średnia = 9,4; Odch.std. = 3,5; Maks = 29,9; Min = 4,3 9% 12 22 Długość ciała [cm] 2% 61% 55% 48% 42% 54,5% 45,5% C. Procent obserwacji 36% 30% 24% 18% N = 33; Średnia = 16,9; Odch.std. = 6,6; Maks = 25,8; Min = 4,7 12% 6% 0% 20 30 Długość ciała [cm] Rys. 7. Rozkład długości ciała płoci (A.), okonia (B.) i leszcza (C.), stwierdzanych w pokarmie kormorana na Jeziorze Koronowskim. Rozkład długości ciała jazia, lina i szczupaka przedstawiono na rysunku 8. Zebrane materiały wskazują, że wśród szczupaków dominowały ryby o długości powyżej 20 cm długości ciała, ale mniejsze niż wynosi wymiar ochronny (Rys. 8 A). Pięćdziesiąt sześć procent linów podobnie jak jazi (53,0%) zjadanych przez kormorany zawierała się w przedziale wielkości 5 14 cm. Większe osobniki tego gatunku stanowiły w pokarmie kormorana mniej niż połowę (Rys. 8 B i C). 22

71% 59% 65% A. B N = 17; Średnia = 21,2; Odch.std. = 6,7; Maks = 30,0; Min = 7,7 40% 33% 33% N = 30; Średnia = 14,8; Odch.std. = 6,4; Maks = 26,7; Min = 6,8 47% 27% Udział procentowy 35% 24% 24% Udział procentowy 20% 13% 23% 17% 20% 12% 12% 7% 7% 0% 10 20 30 40 Długość ciała [cm] 0% 5 10 15 20 25 30 Długość ciała [cm] 56% 44% C. 44% N = 9; Średnia = 13,6; Odch.std. = 4,2; Maks = 23,0; Min = 9,3 Udział procentowy 33% 22% 33% 11% 11% 11% 0% 5 10 15 20 25 30 Długość ciała [cm] Rys. 8. Rozkład długości ciała szczupaka (A.), lina (B.) i jazia (C.) stwierdzanych w pokarmie kormorana na Jeziorze Koronowskim. 23

kilogramy 2.4 Biomasa pokarmu 2.4.1 Konsumpcja kolonii Na podstawie zebranych materiałów wyliczona konsumpcja kolonii za okres od połowy kwietnia do listopada wynosiła 21.193 kg. Przy czym największa wartość biomasy zjadanych ryb przypadała na miesiące jesienne: wrzesień, październik i listopad. Zwłaszcza w tych dwóch ostatnich, wielkość biomasy ryb wyjadanych przez ptaki znacząco wzrastała. Było to związane nie tylko ze wzrostem liczebności kormoranów, ale również z większym zapotrzebowaniem energetycznym wynoszącym około 550 gramów na dobę, podczas gdy latem jedynie około 350 gramów na dobę (Rys. 9.) 9000 8525 8000 7000 6000 5000 4800 4000 3000 2000 1860 1440 1488 2480 1980 1000 600 0 kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik listopad miesiąc Rys. 9. Biomasa ryb wyjadanych przez kormorany z Jeziora Koronowskiego w poszczególnych okresach roku. Szacunkową biomasę poszczególnych gatunków ryb zjadanych przez ptaki przedstawiono w tabeli 4. W okresie od kwietnia do listopada kormorany zjadły około 7235 kg płoci, 3671 kg lina oraz 2973 kg okonia. Istotną pozycję w pokarmie ptaków ogrywały także szczupak 1730 kg i leszcz 1095. 24

Tabela 4. Biomasa poszczególnych gatunków ofiar zjadanych przez kormorany na Jeziorze Koronowskim. Gatunek Biomasa 1. Jazgarz 261 2. Karaś 360 3. Krąp 578 4. Leszcz 1095 5. Lin 3671 6. Okoń 2973 7. Płoć 7235 8. Sandacz 94 9. Ciernik 15 10. Boleń 19 11. Jaź 623 12. Szczupak 1732 13. Ukleja 437 14. Węgorz 1594 15. Wzdręga 513 16. Łącznie 21200 25

3 Kormoran a gospodarka rybacka 3.1 Udział w pokarmie gatunków ryb o istotnym znaczeniu dla gospodarki rybacko-wędkarskiej Jeziora Koronowskiego Przeprowadzone badania wskazują, że ryby będące przedmiotem zainteresowania rybaków i wędkarzy stanowią także podstawowy składnik pokarmu kormoranów. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% kwiecień maj czerwiec lipiec sierpień wrzesień październik Płoć i okoń i leszcz Gatunki cenne gospodarczo Pozostałe gatunki ryb Rys. 10. Udział procentowy w pokarmie kormoran gatunków o dużym znaczeniu gospodarczym, w stosunku do innych składników pokarmu kormoranów. Jako gatunki ryb o dużym znaczeniu dla gospodarki rybacko-wędkarskiej prowadzonej na zbiorniku przyjęto:, lina, jazia, szczupaka, sandacza, bolenia, węgorza oraz karasia. Spośród nich istotny składnik pokarmu ptaków stanowiły: lin, jaź i szczupak. Analiza wielkości ofiar wykazała, że wśród: płoci leszczy i okoni, dominowały ryby mniejsze niż sortyment rybacki M, czyli w przypadku leszcza mniejsze niż 0,25 kg, zaś płoci i okonia poniżej 12 cm, przy czym ze względu na wolne tempo wzrostu nie można ich określić jako narybek (Rys. 11). Były to więc głównie ryby nie stanowiące obiektu połowów wędkarskich i rybackich. 26

kilogramy kilogramy 7000 6000 5000 4000 3000 N M S 2000 1000 0 płoć okoń leszcz gatunek wagowe. Rys. 11. Biomasa płoci okonia i leszcza w rozbiciu na poszczególne sortymenty 1600 1400 narybek kroczki M S 1200 1000 800 600 400 200 0 lin szczupak jaź gatunek wagowe. Rys. 12. Biomasa lina, szczupaka i jazia w rozbiciu na poszczególne sortymenty W przypadku lina, szczupaka i jazia główny składnik pokarmu ptaków stanowiły ryby mniejsze niż obowiązujący ustawowo wymiar ochronny: 25 cm dla lina i jazia oraz 45 cm dla szczupaka (Rys. 12). Oszacowany na podstawie długości wiek ofiar w przypadku lina i jazia wskazuje, że większość zjadanych przez kormorana ryb należała do narybku (ryby w wieku 0+) i kroczków 27

(ryby w wieku 1+), natomiast w przypadku szczupaka były to przede wszystkim ryby w wieku 1+ oraz 2+ dwulatki. Były to wiec głównie ryby, objęte ustawową ochroną ze względu na niedojrzałość płciową. 3.2 Zmiany sezonowe Największą presję na ryby cenne gospodarczo jak wspomniano w rozdziale 2.3.2 zanotowano przede wszystkim wiosną oraz jesienią. Jesienią obserwowano także największy udział w biomasie pokarmu kormorana płoci leszczy i okoni o rozmiarach handlowych, tj. sortymentu M i S. Jedynie w przypadku lina obserwowano, że stanowił on istotną pozycję pokarmu w czerwcu czyli w okresie tarła tego gatunku w zbiorniku. Latem w pokarmie dominowały przede wszystkim ryby małe głównie płoć okoń i leszcz oraz gatunki bez znaczenia gospodarczego. Stwierdzono przy tym wyraźnie, że wzrostowi liczebności kormoranów na zbiorniku obserwowanemu od sierpnia, towarzyszył wzrost udziału ryb cennych gospodarczo w pokarmie. Udział ryb cennych gospodarczo wyraźnie korelował też z zasiedlaniem przez ptaki noclegowisk: Wysepki i Dęby położonych w południowej części zbiornika (Rys.13.). Podobnie w przypadku większych osobników płoci i okonia stwierdzono, że wzrost ich udziału w pokarmie był wyraźnie skorelowany z migracjami ptaków w obrębie Jeziora. 28

80 70 440 udział w biomasie pokarmu [%] 60 50 40 30 y = 14,4446 + 0,1235*x; r = 0,9999; p = 0,0079; r 2 = 0,9998 20 3 60 10 0 50 100 150 200 250 300 350 400 450 500 liczba kormoranów Rys. 11. Zależność pomiędzy liczebnością kormoranów w noclegowiskach Dęby i Wysepki, a udziałem procentowym w biomasie pokarmu ryb cennych gospodarczo (r współczynnik korelacji, p - prawdopodobieństwo, r 2 współczynnik zmienności określający dopasowanie modelu do danych empirycznych. 29

4 Szkody Rybackie Szkody rybackie powodowane przez żerowanie kormoranów na Jeziorze Koronowskim można podzielić na dwie grupy: 1. Szkody bezpośrednie wynikające bezpośrednio ze zjadania przez ptaki ryb o rozmiarach handlowych lub też stanowiących obiekt połowów wędkarskich. 2. Szkody pośrednie powodowane wyjadaniem przez kormorany ryb młodocianych, przed osiągnięciem wieku pierwszej łowności (wymiaru gospodarczego), czyli ubytku w dostępnej w przyszłości populacji łownej. 4.1 Szkody bezpośrednie Wartość szkód bezpośrednich wyliczono na podstawie biomasy danego gatunku pomnożonej przez wartość jednostki. Oszacowana wartość ryb zjedzonych przez kormorany w roku 2009 na Zbiorniku Koronowskim wyniosła 108.882 zł. Zestawienie wartości szkód w rozdziale na materiał zarybieniowy, wskazuje że wartość ryb niewymiarowych zjadanych przez kormorany jest znacznie większa niż ryb o rozmiarach handlowych. W przypadku tych pierwszych jest to suma 82.944 zł, na podstawie cennika dla obszaru wodnego, RZGW Gdańsk, i za taką kwotę należałoby zarybić zbiornik aby zniwelować skutki żerowania kormoranów na narybku i kroczku lina, jazia i szczupaka. Straty bezpośrednie wynikające z wyjadania ryb towarowych wynoszą 25.938 zł. Wartość ta nie uwzględnia węgorza, trudno jest, bowiem określić jego rzeczywiste znaczenie w pokarmie. 30

Tab. 5. Wartość szacunkowa bezpośrednich szkód rybackich powodowanych przez kormorany na Zbiorniku Koronowskim. Gatunek Rodzaj Biomasa kg Cena jednostki Wartość Karaś - 360 5,0 1.800 Leszcz N < 0,25 kg 597 0.50 298 M - 0,25 0,5 kg 498 2.00 996 Lin Nar 2. 1211 13.75 16.651 Kroczek 2 1468 15.00 22.020 M 0,25-0,5 kg 734 11.50 8.441 S 0,5 do 1,0 kg 237 15.00 3.555 Płoć N - < 12 cm 6367 0.50 3.184 M - do 0,2 kg 651 0.50 325 S >0,2 kg 145 4.00 580 Okoń N < 12 2587 1.00 2.587 M - do 0,2 kg 457 8.00 3.656 S>0,2 kg 30 8.00 240 Jaź Nar 2. 349 14.00 4.886 Kroczek 206 13.00 2.678 S >0,25 kg 69 4.00 276 Szczupak Nar 2. 104 19.00 2.028 Kroczek 970 17.00 16.490 Dwulatek 658 15.00 9.728 Węgorz 1 S - 0,5 1 kg 1594 40 Łączna wartość 19292 108.882 1 w przypadku węgorza uzyskana wartości biomasy w pokarmie może być zawyżona, ponieważ w pokarmie wystąpiły jedynie trzy duże osobniki, dlatego też nie ujęto go w ogólnej wycenie strat. 2 cenę materiału zarybieniowego określono na podstawie cennika dla obszaru RZGW Gdańsk za rok 2009, w przypadkach, gdy podane były dwie formy mała i duża przyjęto cenę średnią. 31

masa [kg] 4.2 Szkody pośrednie ubytek w dostępnej w przyszłości populacji łownej. Drapieżnictwo kormoranów na narybku i kroczku gatunków cennych gospodarczo powodowało nie tylko straty bezpośrednie, ale także zmniejszenie ilości ryb dostępnych do odłowu dla wędkarzy i rybaków w latach 2010 (wyjadanie kroczków) i 2011 (wyjadanie narybku). Na rys. 12 przedstawiono prognozowany ubytek w populacjach łownych trzech najliczniej reprezentowanych ofiar, obliczony na podstawie równania przedstawionego w rozdziale 1. 1175 1200 1000 lin 800 582 szczupak 600 jaź 400 200 132 202 87 121 0 2010 2011 rok Rys. 12. Prognozowany ubytek w dostępnej w latach 2010 i 2011 populacji łownej: lina, szczupaka i jazia, wynikający z drapieżnictwa kormorana na formach młodocianych tych gatunków w roku 2009. Wyniki obliczeń wskazują, że gdyby nie drapieżnictwo kormorana na młodocianych formach lina szczupaka i jazia w roku 2009, wędkarze i rybacy mogliby potencjalnie odłowić o 2300 kg ryb więcej w latach 2010 i 2011. Jak wspomniano w rozdziale 4.1, koszt uzupełnienia populacji wyniósłby prawie 83.000 złotych, taka jest bowiem w chwili obecnej wartość materiału zarybieniowego. 32

5 Zarządzanie populacją kormorana na Zbiorniku Koronowskim Zebrane i opracowane materiały wskazują, że oddziaływanie kormoranów na ichtiofaunę Zbiornika Koronowskiego należy rozpatrywać wielopłaszczyznowo. Przeprowadzone badania i obserwacje terenowe wskazują, że optymalna liczebność kormoranów na Jeziorze Koronowskim nie powinna przekraczać 100 szt. Przy tej liczebności ptaki nie wpływają negatywnie zarówno na ichtiofaunę zbiornika jak również siedliska roślinne. Przy takiej liczebności kormorany żerowały głownie na drobnych rybach planktonożernych: płoci, okoniu, uklei i krąpiu, często zainfekowanych larwami tasiemca Ligulla sp. (Fot. 9). Fot. 9. Larwa tasiemca Ligulla sp. w jamie ciała leszcza ( Lc. 12cm), znalezionego w noclegowisku Zacisze 28 czerwca 2009 roku. Różnice w składzie pokarmu związane z miejscem nocowania w powiązaniu z obserwacjami miejsc żerowania wskazują, że w czasie, kiedy kormorany przebywają głownie 33

w noclegowisku Zacisze, żerują w północnej części zbiornika lub poza nim, zaś w pokarmie występują głownie ryby małocenne. Wzrost liczebności kormoranów powodował oprócz wzrostu biomasy pokarmu także przemieszczanie się ptaków w południową część zbiornika. W pokarmie stwierdzano wtedy znaczący wzrost gatunków i sortymentów o dużym znaczeniu dla gospodarki rybackiej. Wskazuje to że kormorany wybierają wtedy ryby większe lub tak jak lin przebywające na zimowiskach. Dlatego też na tym obszarze kormorany powinny być odstraszane nawet poprzez odstrzał (Mapa 2.) Za celową należy także uznać redukcję populacji, jeśli jej wielkość przekroczy 100 osobników, zwłaszcza w okresie jesiennym. Zebrane materiały wskazują, że w tym okresie w pokarmie kormoranów notuje się duży udział ryb cennych gospodarczo w tym pochodzących z zarybień. Powoduje to duże straty finansowe i przyczynia się do ograniczenia atrakcyjności wędkarskiej zbiornika Część północna Zbiornika i obszar noclegowiska Zacisze powinny natomiast stanowić dla kormoranów strefę bezpieczną gdzie nie powinny być one narażone na działanie człowieka płoszenie, odstrzał, a także prace leśne w odległości mniejszej niż 200 m. Przy założeniu, że liczebność populacji nie przekroczy 100 osobników. Takie działanie pozwala na pogodzenie interesów człowieka i zapewnienie kormoranom miejsca do spokojnej egzystencji, przyczyniając się jednocześnie do zwiększenia bioróznorodności obszaru. 34

6 Metody minimalizacji szkód i ochrona populacji kormoranów 1. Zamiana rodzaju materiału zarybieniowego ryb drapieżnych, głownie szczupaka z narybku letniego na formy młodsze. Wprowadzenie wylęgu szczupaka zwiększy presję na wylęg ryb karpiowatych, który nie stanowi pokarmu kormoranów oraz starszych szczupaków. Pozwoli to na zmniejszenie niekorzystnego efektu powodowanego wyjadaniem przez kormorany szczupaków w wieku 1+ oraz okoni powyżej 100g (obligatoryjne drapieżniki). 2. Zmiana terminu prowadzenia zarybień. Z uzyskanych przez nas danych wynika, że miesiące: maj, czerwiec i lipiec są okresem najmniejszej presji na gatunki drapieżne jak również nocująca populacja kormoranów jest wtedy najmniej liczna. 3. Systematyczne zarybienia zbiornika narybkiem letnim oraz wylęgiem suma. Gatunek ten jest również drapieżnikiem a jego ofiarami są te same gatunki ryb, co szczupaka okonia i sandacza, zbliżona jest także wielkość ofiar. Sum poluje jednak przede wszystkim w nocy, kiedy kormorany odpoczywają w dzień zaś przebywa w kryjówkach. Jest, więc zdecydowanie mniej podatny na drapieżnictwo kormoranów. Świadczy o tym także brak tego gatunku w pokarmie ptaków ustalonym na podstawie zebranych przez nas materiałów. Wprowadzenie suma w okresie letnim zamiast jesiennym spowoduje, zwiększenie presji drapieżników na ryby w wieku 0+, niebędących ofiarami kormoranów. 4. Zaniechanie zarybień linem i karasiem pospolitym na rzecz karpia o masie powyżej 400g, w mniejszym stopniu narażonego na drapieżnictwo kormorana. 5. Zintensyfikowanie odłowów rybackich ryb stanowiących podstawę pokarmu kormoranów głównie: drobnego okonia i płoci, jazgarza, oraz innych drobnych gatunków mogących stanowić bazę pokarmową dla ptaków; 6. Do działań prowadzonych bezpośrednio w obrębie populacji kormoranów należy zaliczyć: a. Populacja kormoranów która może przebywać nad zbiornikiem bez negatywnych konsekwencji nie powinna przekraczać 100 osobników, powyżej tej wielkości populacja powinna być redukowana także poprzez odstrzał. b. Kormorany powinny być bezwzględnie płoszone z południowej części zbiornika gdzie ich żerowanie powoduje największe szkody. 35

c. Części północna zbiornika w okolicy noclegowiska Zacisze powinna stanowić strefę bezpieczną dla kormoranów, zakaz odstrzału i ograniczenie prac leśnych w okolicy noclegowiska o ile liczebność populacji ptaków nie przekroczy 100 osobników. 36

37