OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH*

OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH* Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich. Tom 1 (Warszawa 1962, s. 611) opracowali: Weronika Gostyńska, Inessa Jażborowska, Prochor Olszański, Stanisław Wroński, Aleksander Zatorski. Tom 2 (Warszawa 1961, s. 890) opracowali: Weronika Gostyńska, Tadeusz Kuźmiński, Artur Leinwand, Stanisław Wroński, Aleksander Zatorski. Tom 3 (Warszawa 1964, s. 678) opracowali: Weronika Gostyńska, Inessa Jażborowska, Artur Leinwand, Stanisław Wroński, Aleksander Zatorski. Tom 4 (Warszawa 1965, s. 598) opracowali: Aleksy Deruga, Weronika Gostyńska, Jarosław Jurkiewicz, Prochor Olszański, Aleksander Zatorski. Tom 5 (Warszawa 1966, s. 682) opracowali: Tadeusz Cieślak, Margarita Czernych, Świetłana Falkowicz, Jarosław Jurkiewicz, Stanisław Łopatniuk, Aleksander Zatorski. Tom 6 (Warszawa 1967, s. 498) opracowali: Euzebiusz Basiński, Tadeusz Cieślak, Weronika Gostyńska, Inessa Jażborowska, Jarosław Jurkiewicz, Galina Makarowa, Olga Morozowa, Prochor Olszański, Stanisław Wroński. Ukazało się już 6 tomów z dużej 10-tomowej edycji źródeł obrazujących dzieje stosunków polsko-radzieckich, przygotowanej przez Zakład Historii Stosunków Polsko-Radzieckich Polskiej Akademii Nauk oraz Instytut Słowianoznawstwa Akademii Nauk Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W omawianych to- * W dziale tym przyjęto układ odpowiadający chronologii wydarzeń omawianych w publikowanych przekazach źródłowych. 174

mach znalazły się materiały archiwalne wytworzone w okresie od 1917 do 1938 r. Tom 1 zawiera 295 dokumentów powstałych w okresie od obalenia caratu (marzec 1917) do zakończenia I wojny światowej i odbudowy państwa polskiego (listopad 1918). Dokumenty tego tomu odzwierciedlają działania rewolucyjne w Rosji oraz kształtowanie się nurtu rewolucyjnego w Polsce. Z drugiej strony pokazują też siły, które temu przeciwdziałały. Na uwagę zasługują więc rezolucje rad robotniczych i zjazdów wojskowych, pierwsze dekrety władzy radzieckiej, raporty polityczne, fragmenty protokołów obrad komitetów rewolucyjnych. Szczególnego znaczenia nabierają teksty przemówień Włodzimierza Lenina w sprawach polskich. Tom 2 obejmuje 382 źródła wytworzone w okresie: 8 listopad 1918 24 kwiecień 1920 roku. Publikacja pokazuje, w oparciu o archiwalia, stosunek polskich stronnictw politycznych i ówczesnego państwa polskiego do młodej Republiki Rad, stosunek mas ludowych Polski do kraju Rad i czynne poparcie Rewolucji Październikowej. Są to uchwały rad delegatów robotniczych, protokóły posiedzeń komitetów rewolucyjnych, noty dyplomatyczne rządów polskiego i radzieckiego, fragmenty umów państwowych, stenogramy posiedzeń Rady Ministrów, korespondencja o charakterze dyplomatycznym i komunikaty polityczne. Znalazły się też materiały o charakterze wojskowym, jak: wykazy, meldunki i sprawozdania bojowe, informacje operacyjne oraz konwencja wojskowa między przedstawicielami Ministerstwa Spraw Wojskowych RP a rządem S. Petlury w sprawie wspólnej ofensywy przeciwko Ukrainie Radzieckiej. Kolejny tom 3 zawiera 275 przekazów źródłowych zamykających okres pomiędzy podjęciem przez wojska polskie ofensywy przeciwko Ukrainie Radzieckiej (kwiecień 1920) a podpisaniem traktatu pokojowego (marzec 1921). Dokumenty zamieszczone w tym wydawnictwie związane są z przebiegiem działań zbrojnych i wywołanymi tym skutkami politycznymi. Na uwagę zasługują noty rządowe, rezolucje i odezwy organów partyjnych, pisma ulotne do żołnierzy, depesze radiowe, deklaracje polityczne oraz wiele źródeł o charakterze wojskowym (rozkazy, komunikaty operacyjne, zarządzenia, instrukcje, meldunki). Tom ten zamyka traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą Radziecką zawarty w Rydze dnia 18 marca 1921 r. W tomie 4 znalazły się 334 dokumenty powstałe od 14 kwietnia 1921 do 15 maja 1926 r. (zakończenie stanu wojennego i ratyfikacji traktatu ryskiego zamach stanu J. Piłsudskiego). W zbiorze znalazły się dokumenty ilustrujące szeroki ruch solidarności mas pracujących republik radzieckich z walkami strajkowymi w Polsce. 175

Wymienić można też ustawy ratyfikacyjne, noty protestacyjne władz radzieckich przeciwko formowaniu na terenie Polski oddziałów petlurowskich, raporty polityczne, fragmenty protokółów posiedzeń czynników rządowych, umowy i konwencje międzypaństwowe oraz teksty przemówień posłów komunistycznych w Sejmie RP. Tom 5 zawiera 330 źródeł wytworzonych w okresie: 16.05.1926 24.12.1932 roku, od sytuacji powstałej po wypadkach majowych, aż do zawarcia paktu o nieagresji między Związkiem Radzieckim a Polską. Dokumenty mówią o konsekwentnej pokojowej polityce ZSRR, istniejącej wówczas sytuacji w Polsce oraz układających się stosunkach politycznych, ekonomicznych i kulturalnych. Na uwagę badacza zasługują opublikowane notatki z rozmów pomiędzy przedstawicielami rządowymi, informacje prasowe, depesze, deklaracje władz partyjnych, fragmenty przemówień czynników państwowych, odezwy do społeczeństwa, raporty posłów oraz umowy państwowe o charakterze politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Publikacja zawiera też tekst paktu o nieagresji zawartego 25 lipca 1932 roku pomiędzy RP a ZSRR. Na ostatni dotychczas opublikowany z tej edycji tom 6 składa się 270 źródeł powstałych w okresie od stycznia 1933 do grudnia 1938 roku obrazujących pewne ożywienie stosunków gospodarczych i kulturalnych. Obok pozytywnych spraw, archiwalia zarysowują też trudności polityczne wynikłe po podpisaniu przez Polskę w styczniu 1934 roku tzw. deklaracji o niestosowaniu przemocy w stosunkach polsko-niemieckich. Tom ten zawiera dokumenty w postaci raportów ambasadorów Polski i ZSRR informujących o przeprowadzonych rozmowach, sprawozdania stenograficzne przemówień posłów i senatorów RP poruszających problematykę stosunków polsko-radzieckich, umowy dotyczące spraw gospodarczych i kulturalnych. Ponadto zamieszczono kilka informacji notatek o pobycie delegacji floty radzieckiej w Polsce i delegacji polskiego lotnictwa wojskowego w ZSRR. W opublikowanych tomach zamieszczono źródła przechowywane obecnie w różnych archiwach polskich, radzieckich, angielskich i niemieckich. Dokumenty podano w języku oryginalnym. Wszystkie tomy zaopatrzone są we wstępy. Fragment końcowy każdego tomu stanowią: spis dokumentów, indeksy ważniejszych partii, dzienników i czasopism, osób i nazw geograficznych. Począwszy od tomu 3 zamieszczone są wykazy obrazujące chronologię wydarzeń zachodzących w danym okresie. Źródła do dziejów powstań śląskich. Pod redakcją Kazimierza Popiołka. Tom 1, część 1 wstępnie 176

przygotowali: Tadeusz Grygier, Piotr Stawecki, Waldemar Strzałkowski, Bolesław Woszczyński, Mieczysław Wrzosek. Wybrał i opracował: Henryk Zieliński. Edytorsko przygotował: Zygmunt Kolankowski. Wrocław Warszawa Kraków 1963, s. 454. Wydawnictwo to, zaplanowane jako 3-tomowa edycja, zainicjowane zostało przez Zakład Historii Śląska Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk i Centralne Archiwum Wojskowe. Inicjatywa ta spotkała się z poparciem Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach oraz Instytutu Śląskiego w Opolu. W publikacji tej zamieszczono 255 dokumentów (w tym 28 przekazów prasowych) powstałych w okresie od 12 października 1918 do 26 stycznia 1920 r. Wybrane źródła archiwalne charakteryzują sytuację na Górnym Śląsku przed wybuchem pierwszego powstania kiedy to wraz z odzyskaniem niepodległości przed ludnością tej dzielnicy stanęła sprawa jej przynależności państwowej, w czasie jego trwania (17 24.08.1919), aż do chwili przybycia na teren plebiscytowy Międzysojuszniczej Komisji Plebiscytowej i Rządzącej wraz z wojskami okupacyjnymi. Złożoną problematykę na terenie Górnego Śląska reprezentują więc: raporty i sprawozdania pochodzące od czynników cywilnych (polskich i niemieckich), okólniki, instrukcje, korespondencja z najwyższego szczebla władzy państwowej, protokóły posiedzeń różnych organów (wrocławskiej Rady Ludowej, Centralnej Rady Robotniczej i Żołnierskiej w Katowicach) memoriały władz administracyjnych, rezolucje zebrań załóg fabrycznych i organów partyjnych oraz obwieszczenia. Sam przebieg powstania, jak też stosunek czynników wojskowych do zbrojnego wystąpienia ludu śląskiego obrazują między innymi: komunikaty informacyjne, rozkazy, sprawozdania, pisma Ministerstwa Spraw Wojskowych, raporty o stanie bojowym i osobowym. Materiały prasowe, zamieszczone w wyborze, odzwierciedlają stanowisko kierowniczych kół polskich partii politycznych i organizacji społecznych wobec najważniejszych wydarzeń zachodzących na Górnym Śląsku. Na uwagę zasługuje też kilka dokumentów charakteryzujących stosunek wielkich mocarstw do sprawy górnośląskiej; są to sprawozdania z rozmów prowadzonych przez czynniki cywilne z członkami Komisji Międzysojuszniczej. Wybór źródeł poprzedzony został przedmową, wstępem i wykazem skrótów. Jego część końcową stanowią: spis dokumentów, wykaz ważniejszych organizacji śląskich, kalendarzyk ważniejszych wydarzeń na Górnym Śląsku i dotyczących 177

sytuacji na tym obszarze oraz indeksy nazwisk i nazw geograficznych. Załącznik stanowi mapa pierwszego powstania śląskiego z 1919 r. Wszystkie dokumenty opublikowane zostały w języku oryginału (polskim, niemieckim, francuskim). Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Dokumenty i materiały. Redakcja zbioru: Remigiusz Bierzanek i Józef Kukulka. Tom 1 (Warszawa 1965, s. 463) opracowali: Karol Lapter, Remigiusz Bierzanek, Tadeusz Cieślak, Beniamin Perelmuter. Tom 2 (Warszawa 1967, s. 48l) opracowali: Jarosław Jurkiewicz, Włodzimierz T. Kowalski, Irena Lachowska, Maria Safianowska. Dwa tomy ogłoszonych drukiem dokumentów i materiałów to wynik pracy Zakładu Historii Stosunków Międzynarodowych Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. W przygotowaniu tom trzeci, który zamknie serię publikacji źródeł przedstawiających podstawowe problemy międzynarodowe związane z kształtowaniem się po pierwszej wojnie światowej odrodzonego państwa polskiego, ustaleniem jego granic, stosunkami z krajami sąsiednimi oraz społeczno-ekonomiczną i polityczną sytuacją Polski w powojennej Europie. Przy publikacji przyjęto podział na tomy i części, opierając je na zasadzie problemowo-terytorialnej. Tom pierwszy, obejmujący ogółem 202 dokumenty wytworzone w okresie 11 listopad 1918 8 grudzień 1919, dzieli się na trzy części. W części pierwszej znalazły się 54 dokumenty obrazujące w zarysie węzłowe problemy polskie, stanowiące przedmiot sporów i rozważań wielkich mocarstw na paryskiej konferencji pokojowej. Są to protokóły z posiedzeń Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, depesze i noty rządowe, teksty przemówień delegatów, oświadczenia poszczególnych komisji i sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Rady Czterech. W części drugiej tego tomu 78 źródeł ukazuje polityczno-terytorialne postulaty polskie na odcinku Gdańska i Pomorza oraz stanowisko mocarstw w sprawie ustalenia granicy polsko-niemieckiej w tym rejonie. Na uwagę zasługują sprawozdania i protokóły posiedzeń odpowiednich komisji, zrządzenia, obwieszczenia, przemówienia i wywiady z działaczami politycznymi, odezwy oraz interpelacje poselskie. Część trzecia zawiera 70 dokumentów przedstawiających konflikt polsko-niemiecki na tle powstania wielkopolskiego i naru- 178

szania przez Niemcy rozejmu oraz ustosunkowanie się państw sprzymierzonych do tego konfliktu. Wymienić tu można: pisma Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, protokóły, depesze, sprawozdania i projekty układów międzypaństwowych. Tom 2 326 dokumentów powstałych między 5 listopada 1918 a 22 grudnia 1919 składa się z pięciu części. Część 1 zawiera relacje, sprawozdania, memoriały, noty, raporty łącznie 78 dokumentów obrazujących stanowisko mocarstw w sprawie Górnego Śląska, jego sytuację społeczno-polityczną, nastroje ludności polskiej, przygotowania do I powstania śląskiego, dążenia rządu polskiego do powstrzymania wybuchu powstania, represje władz niemieckich wobec ludności polskiej oraz przygotowania do przeprowadzenia plebiscytu. Część drugą (25 dokumentów) stanowią: umowy, raporty, memoriały i komunikaty dotyczące stosunków polsko-czeskich. W części 3, obejmującej 45 dokumentów, znajdują się noty, uchwały, oświadczenia w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych z Rosją Radziecką, polityki polskiej na Wschodzie oraz prób podjęcia rokowań pokojowych przez stronę radziecką. Najobszerniejsza jest część czwarta 112 dokumentów omawiających sprawy stosunków polsko-ukraińskich i przyszłości Galicji Wschodniej. Są to m.in.: notatki z posiedzeń Rady Czterech, protokóły posiedzeń Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu, projekty układów rozejmowych, raporty z przebiegu walk polsko-ukraińskich oraz korespondencja w sprawie autonomii Galicji. W części piątej zgromadzono 66 źródeł archiwalnych przedstawiających stosunki polsko-litewskie w latach 1918 1919 (sprawozdania i raporty, noty w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych i ustanowienia linii demarkacyjnej, raporty o sytuacji wojskowo-politycznej na Litwie, orędzie i deklaracje Tymczasowego Rewolucyjnego Robotniczo-Chłopskiego Rządu Litwy oraz Centralnego Komitetu Wykonawczego Rad Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Litwy i Białorusi). Zebrane w tomach dokumenty i materiały pochodzą z różnych archiwów polskich oraz z wcześniejszych publikacji źródłowych polskich i obcych. W opublikowanym wyborze znalazły się jedynie najważniejsze źródła archiwalne wszechstronnie oświetlające problematykę. W tomach poszczególne części zostały poprzedzone wstępami merytorycznymi. Każdy tom zamykają: wykaz skrótów i spis dokumentów. Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł. Zebrali i opracowali: Mieczysław Cieplewicz, Tadeusz Jurga, Wacław Ryżewski, Andrzej Rzepniewski, 179

Piotr Stawecki pod kierownictwem Eugeniusza J. Kozłowskiego. Wojskowy Instytut Historyczny. Seria: Wojna Wyzwoleńcza Narodu Polskiego. Warszawa 1968, s. 1256. Wydawnictwo to stanowi wybór źródeł dotyczących stanu obronności Polski w ostatnich kilku latach przed wybuchem drugiej wojny światowej oraz przebiegu już samych działań wojennych we wrześniu październiku 1939 roku. Zamieszczone w tym tomie dokumenty pochodzą z zasobów: Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowego Instytutu Historycznego, Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Archiwum Akt Nowych. Ponadto do publikacji wykorzystane zostały również mikrofilmy zdobycznych dokumentów niemieckich, przechowywanych obecnie przez The National Archives i Records Service General Services Administration w USA. Wybór obejmuje źródła archiwalne powstałe w okresie od 16 maja 1935 do 5 października 1939 r. i składa się z trzech zasadniczych części. Pierwsza obejmuje archiwalia powstałe w okresie od 16 maja 1935 do 31 sierpnia 1939 r., druga zawiera źródła archiwalne do działań wojennych, wytworzone od 1 września do 5 października 1939 r., trzecia stanowi wybór relacji. W części pierwszej wydawnictwa zaprezentowano 125 ważniejszych dokumentów naczelnych władz wojskowych, obrazujących stan sił zbrojnych i potencjał wojenny Polski w latach 1936 1939 oraz programy jego modernizacji i rozbudowy. Główny nacisk położony został na pokazanie przede wszystkim archiwaliów omawiających sytuację w tym zakresie bezpośrednio przed wybuchem wojny. Kolejna, najobszerniejsza, część druga zawiera zestaw 432 dokumentów szczebla strategiczno-operacyjnego, związanych już bezpośrednio z działaniami bojowymi. Przy wyborze źródeł do tej części zrezygnowano z dokumentów, które dotyczą działań oddziałów od szczebla pułku w dół. Omawiane wydawnictwo nie zawiera również źródeł dotyczących obrony Warszawy, gdyż stanowią one oddzielną publikację Wojskowego Instytutu Historycznego. Tak więc część drugą wypełniają rozkazy, instrukcje i zarządzenia naczelnego dowódcy oraz dowódców poszczególnych armii i grup operacyjnych, wytyczne szefów sztabów, meldunki sytuacyjne i komunikaty informacyjne. Część trzecia zawiera 15 pozycji; jest to niewielki wybór relacji lub ich fragmentów złożonych przez polskich dowódców i oficerów sztabów szczebla strategiczno-operacyjnego. Powstały one jeszcze w okresie działań wojennych lub też w pierwszych dniach po ich zakończeniu. 180

W wyborze zamieszczono akta niemieckie, przeważnie są to materiały archiwalne przedstawiające przygotowania III Rzeszy do agresji na Polskę oraz dokumenty dowództw hitlerowskich z działań wojennych we wrześniu 1939 r. Wszystkie dokumenty niemieckie podano w tłumaczeniu na język polski. Wybór źródeł zaopatrzony został w skorowidz nazwisk i nazw geograficznych oraz wykaz skrótów. Wydawnictwo ilustrują reprodukcje fotograficzne niektórych dokumentów. Zasadniczo wybrane dokumenty zostały opublikowane po raz pierwszy. Wyjątek stanowią pojedyncze źródła archiwalne, które fragmentarycznie lub też w językach obcych ogłoszone były poprzednio drukiem. Obrona Warszawy w 1939 roku. Wybór dokumentów wojskowych. Zebrał i opracował: Mieczysław Cieplewicz. Wojskowy Instytut Historyczny. Seria: Wojna Wyzwoleńcza Narodu Polskiego. Warszawa 1968, s. 670 + plan m.st. Warszawy. Ogłoszony drukiem wybór źródeł wiąże się bezpośrednio z omawianą wyżej publikacją WOJNA OBRONNA POLSKI w 1939 roku. Zgromadzono w nim dokumenty związane bezpośrednio z działaniami bojowymi Dowództwa Obrony Warszawy oraz dowództw Warszawa Zachód i Warszawa Wschód w okresie tragicznych dni od 3 do 27 września 1939 roku. W tomie znalazły się w zasadzie tylko archiwalia wytworzone przez jednostki wojskowe od szczebla pułku w górę. Publikowany wybór składa się z dwóch zasadniczych części. W części pierwszej, obejmującej 458 pozycji, znalazły się ważniejsze źródła archiwalne odzwierciedlające działalność władz naczelnych, dowództwa armii Warszawa, a przede wszystkim samego Dowództwa Obrony Warszawy. Uzupełnieniem tej części są archiwalia rodzajów wojsk i służb szczególnie czynnej obrony przeciwlotniczej stolicy. Zgromadzono tu: rozkazy organizacyjne i operacyjne, wszelkie zarządzenia, raporty stanu, meldunki sytuacyjne, komunikaty informacyjne, instrukcje o charakterze organizacyjnym, notatki osobiste dowódców i odezwy. Część pierwszą otwiera rozkaz organizacyjny nr 1 ministra spraw wojskowych w sprawie zorganizowania obrony Wisły na odcinku Modlin Sandomierz (3.09.1939, dok. 1). Dalej umieszczono między innymi: rozkaz operacyjny odcinka Warszawa w sprawie zorganizowania obrony Warszawy i przejść przez Wisłę 181

(4.09.1939, dok. 4), list naczelnego wodza nakazujący bezwzględną obronę Warszawy (8.09.1939, dok. 19), instrukcję o organizacji prac obronnych w stolicy (14.09.1939, dok. 79), rozkaz naczelnego wodza internowanego w Rumunii, nakazujący bronić stolicy do czasu wyczerpania żywności i amunicji (26.09.1939, dok. 380), rozkaz dowódcy armii Warszawa o zawieszeniu broni (27.09.1939, dok. 411), rozkaz dowództwa grupy gen. J. Zulaufa w związku z kapitulacją Warszawy (29.09.1939, dok. 456). Część drugą omawianego wydawnictwa stanowią aneksy w postaci 43 dokumentów niemieckich. Są to przede wszystkim rozkazy 8 armii i podległego jej dowództwa artylerii oraz meldunki 3 armii i podległego jej 1 korpusu armijnego, wytworzone w okresie od 14 do 30 września 1939 roku. Wszystkie te archiwalia związane są bezpośrednio z działaniami na kierunku warszawskim. Publikację zamykają: wykaz skrótów, spis dokumentów, indeks nazwisk oraz indeks nazw geograficznych. Zamieszczono w niej również kilka reprodukcji fotograficznych dokumentów archiwalnych. Ogłoszone drukiem źródła pochodzą z Centralnego Archiwum Wojskowego, Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego oraz Archiwum Zakładu Historii Partii. Wszystkim dokumentom zamieszczonym w omawianym wydawnictwie nadany został układ chronologiczny, w ramach którego zachowano podział zgodny z przyjętą strukturą organizacyjną wojska oraz szczeblem dowodzenia. Dowództwo Główne GL i AL. Zbiór dokumentów z lat 1942 1944. Opracowali: Wacław Poterański, Maria Turlejska, Waldemar Tuszyński, Maria Wilusz. Wojskowy Instytut Historyczny. Seria: Wojna Wyzwoleńcza Narodu Polskiego. Warszawa 1967, s. 426 + 11. Publikacja ta ma na celu udostępnienie szerszemu ogółowi źródeł archiwalnych obrazujących całokształt działalności Gwardii i Armii Ludowej w latach wojny. Znalazły się tam głównie rozkazy, instrukcje i regulaminy wytworzone przez Dowództwo Główne GL i AL. Charakter tych źródeł pod względem treści jest różnorodny. Są to więc rozkazy obrazujące sytuację w kraju i na świecie oraz wytyczające zadania stojące przed Gwardią i Armią Ludową, dokumenty o charakterze ogólno-politycznym 182

i odezwy, ulotki, wezwania czy oświadczenia. Dalej wymienić można rozkazy wewnątrzorganizacyjne dotyczące spraw formowania oddziałów i ich taktyki oraz instrukcje, schematy organizacyjne i regulaminy Wreszcie na uwagę zasługują rozkazy informujące o sprawach personalnych, nominacyjnych i odznaczeniowych. Wydawnictwo składa się z dwóch zasadniczych części: pierwsza źródła wytworzone przez Dowództwo Główne Gwardii Ludowej w okresie od 15 maja 1942 do 10 lutego 1944 r., druga dokumenty Armii Ludowej od 1 stycznia do 21 lipca 1944 r. W części pierwszej ogłoszono drukiem 65 dokumentów, z których pierwszym jest rozkaz Dowództwa Głównego GL z dnia 15 maja 1942 roku określający m.in. najważniejsze zadania bojowe oddziałów partyzanckich w terenie. Wydanie tego rozkazu związane jest z historyczną datą utworzenia 14 osobowego oddziału bojowego gwardzistów wysłanego do akcji zbrojnej w Piotrkowskie pod dowództwem Franciszka Zubrzyckiego Małego Franka. Ostatnim przekazem źródłowym w tej części jest rozkaz Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej z dnia 10 lutego 1944 roku zatwierdzający nominacje dowództw obwodowych i okręgowych GL. Część druga zawiera 41 dokumentów Dowództwa Głównego Armii Ludowej. Znalazły się tu między innymi rozkazy tajne i organizacyjne. Na uwagę zasługują też: regulamin organizacyjny AL (dok. 68), rozkaz w sprawie wzmożenia akcji bojowej przeciwko okupantowi (dok. 75), ściśle tajny rozkaz w sprawie zadań oddziałów w chwili wkroczenia Armii Radzieckiej (dok. 84) oraz odezwa wzywająca do zjednoczenia szeregów żołnierskich Armii Ludowej, Batalionów Chłopskich, Armii Krajowej i wzmożenia walki z okupantem. Wymienić można ponadto zamieszczone w publikacji aneksy w postaci 11 dokumentów, jak: deklarację programową PPR z listopada 1943 roku, kilka dekretów Krajowej Rady Narodowej w sprawach organizacyjnych oraz ustawę z 21 lipca 1944 roku o przejęciu zwierzchnictwa nad Armią Polską w ZSRR i scaleniu AL z AP w ZSRR w jednolite Wojsko Polskie. Wydawnictwo źródłowe zawiera spis dokumentów oraz indeks osób. Na uwagę zasługują też zamieszczone reprodukcje kilkunastu dokumentów. Ogłoszone drukiem źródła stanowią całość dokumentów wytworzonych przez Dowództwo Główne GL i AL; jedynie materiały takie, jak korespondencja 183

wewnętrzna oraz z podległymi dowództwami obwodów i okręgów zostały pominięte w tym zbiorze. W regestrach nie podano miejsca wydania poszczególnych źródeł, ponieważ wszystkie one zostały wytworzone w Warszawie stałym miejscu funkcjonowania Dowództwa Głównego GL i AL. Omawiane wydawnictwo źródłowe nie jest pierwszym i jedynym zbiorem dokumentów Dowództwa Głównego Gwardii i Armii Ludowej, jaki ukazał się po wojnie. Pierwsze ukazało się w roku 1946 pt. Rozkazy i odezwy Dowództwa Głównego Gwardii Ludowej w latach 1942 1944. Wówczas ogłoszono drukiem 57 dokumentów, które weszły właśnie w skład omawianej publikacji. Organizacja i działania bojowe Ludowego Wojska Polskiego w latach 1943 1945. Wybór materiałów źródłowych. Tom 1 (Warszawa 1958,. s. 484) oraz tom 2, część 1 (Warszawa 1962, s. 893) i część 2 (Warszawa 1964, s. 1017) opracowali: Leon Ponahajba, Józef Czmut, Jerzy Jankowski, Leszek Lewandowicz, Janusz Magnuski, Juliusz Malczewski, Piotr Stawecki, Mieczysław Wrzosek. Tom 3 (Warszawa 1965, s. 1104) opracowali: Leszek Lewandowicz, Juliusz Malczewski, Leon Ponahajba, Piotr Stawecki, Mieczysław Wrzosek. Tom 4 (Warszawa 1963, s. 927) opracowali: Ignacy Blum, Leszek Lewandowicz, Juliusz Malczewski, Roman Leszek Polkowski, Wincenty Romanowski, Mieczysław Wrzosek. Ogłoszone staraniem Wojskowego Instytutu Historycznego i Centralnego Archiwum Wojskowego wydawnictwo ma na celu udostępnienie szerokiemu ogółowi badaczy w zasadzie najważniejszych źródeł archiwalnych obrazujących możliwie całokształt dziejów powstania i walk oddziałów polskich od Lenino do Berlina. Tom 1 publikacji zawiera materiały organizacyjne powstałe w okresie od 28 kwietnia 1943 do końca 1945 r. W ogłoszonych drukiem 273 dokumentach odtworzony został proces formowania Armii Polskiej w ZSRR i dalszy jej rozwój po wkroczeniu na tereny ojczyste. Znalazły się więc tam dokumenty informujące o zgodzie rządu radzieckiego na organizowanie wszystkich oddziałów od 1 dywizji, 184

poprzez 1 korpus do 1 Armii Polskiej w ZSRR. W tym tomie znalazło swoje odzwierciedlenie formowanie władz naczelnych, jak: Rady Wojskowej, Głównego Sztabu Formowania oraz szkół i kursów oficerskich. Ponadto zamieszczone źródła obrazują pomoc władz radzieckich dla organizowanej armii. W pierwszej części tomu drugiego znalazły się 523 dokumenty o charakterze operacyjnym, wytworzonych już podczas działań bojowych przez 1 dywizję i 1 armię WP (29 sierpnia 1943 roku 7 stycznia 1945 roku). Są to więc rozkazy i zarządzenia bojowe, plany działań poszczególnych jednostek, meldunki bojowe, komunikaty operacyjne oraz biuletyny informacyjne. Rozkazy, meldunki czy sprawozdania zawierają też informacje o stanie uzbrojenia, sytuacji personalnej i poniesionych stratach. Część druga tego tomu zawiera materiały źródłowe o charakterze bojowym za okres od stycznia do zakończenia wojny w 1945 roku. Zgromadzono tu ogółem 699 dokumentów obrazujących m.in. przebieg operacji warszawskiej, działania na Wale Pomorskim, walki o Kołobrzeg i udział 1 armii WP w operacji berlińskiej. Kolejny tom 3 to 899 źródeł archiwalnych powstałych w kancelariach Naczelnego Dowództwa WP, dowództwach frontu, armii, związków taktycznych, samodzielnych oddziałów obrazujących organizację, szkolenie oraz działania bojowe 2 armii WP. Znalazły się tu oryginalne rozkazy szkoleniowe i bojowe, plany i wytyczne dowódcy armii, wyciągi z dyrektyw operacyjnych, zarządzenia bojowe, plany operacyjne, meldunki o stanie siły ludzkiej, uzbrojeniu oraz stratach osobowych. Działania bojowe obrazują ponadto dokumenty z okresu od 4 do 10 maja 1945 roku, kiedy to armia uczestniczyła w ostatniej fazie wojny operacji praskiej. W tym wyborze znalazły się źródła pochodzące również z archiwów wojskowych Armii Radzieckiej, pisane w języku rosyjskim. Ostatni z tej serii tom 4 zawiera 341 dokumentów archiwalnych, informujących o pracy aparatu polityczno-wychowawczego w latach 1943 1945. Publikacja składa się z dwóch części: w pierwszej znalazły się źródła związane z działalnością kadry politycznej w okresie formowania jednostek w obozie sieleckim do powstania PKWN (maj 1943 lipiec 1944), w drugiej powstałe w okresie działań bojowych, aż do zakończenia wojny. Tak więc w tomie tym zgromadzono teksty przemówień działaczy politycznych i wojskowych, rozkazy okolicznościowe, meldunki i sprawozdania, komunikaty informacyjne, ulotki, biuletyny sławy oraz wykazy obsady personalnej aparatu polityczno-oświatowego. Ponadto opublikowano meldunki i protokół z oględzin zwłok pomordowanych i spalonych przez 185

Niemców we wsi Flederborn wziętych do niewoli żołnierzy polskich oraz informację o tragicznych warunkach, w jakich żyli więźniowie obozu koncentracyjnego w Oranienburgu. Wszystkie omawiane cztery tomy wydawnictwa źródłowego zawierają wykazy skrótów, spisy dokumentów, indeksy nazwisk i nazw geograficznych. Publikacja ta dostarcza wiele cennych informacji do bezpośredniego wykorzystania, ułatwia prowadzenie poszukiwań archiwalnych oraz w dużym stopniu przyczynia się do zabezpieczenia źródeł przed zniszczeniem. 186