OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH

Transkrypt

1 OMÓWIENIA WYDAWNICTW ŹRÓDŁOWYCH Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku. Dokumenty i materiały. Redakcja zbioru: Remigiusz Bierzanek i Józef Kukułka. Tom 3 opracowali: część I, II i III Remigiusz Bierzanek, aneks i indeks Maria Safianowska. Warszawa 1968, s Tom trzeci dokumentów i materiałów przygotowany do druku przez Zakład Historii Stosunków Międzynarodowych Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, zamyka serię publikacji źródeł, poświęconą przedstawieniu zasadniczych problemów międzynarodowych, politycznych i społeczno-ekonomicznych związanych z kształtowaniem się odrodzonego po pierwszej wojnie światowej państwa polskiego. W dwóch pierwszych tomach zgromadzono dokumenty dotyczące problematyki polskiej na paryskiej konferencji pokojowej w roku 1919, ustalenia granicy polsko-niemieckiej, stosunków polsko-czeskich, polityki polskiej wobec Rosji Radzieckiej oraz stosunków polsko-ukraińskich i polsko-litewskich *. Tom 3 zawierający 152 dokumenty z okresu październik 1918 styczeń 1920 składa się z trzech części: I Sprawy gospodarcze i ogólna sytuacja w kraju, II Odszkodowania wojenne i sprawy likwidacyjne, III Międzynarodowa ochrona mniejszości narodowych. W części pierwszej zgromadzono 55 dokumentów, które dotyczą trzech kategorii zagadnień będących przedmiotem zainteresowania organów konferencji pokojowej i strony polskiej. Najliczniejszą grupę stanowią dokumenty przedstawiające sytuację gospodarczą i społeczną, a częściowo także polityczną w Polsce. Na uwagę * Dwa pierwsze tomy omówiono w Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej nr 1, 1969, s

2 zasługują depesze i sprawozdania oraz protokóły posiedzeń Komisji Międzysojuszniczej w Polsce, organu mocarstw zachodnich mającego na celu zbadanie sytuacji w Polsce i informowanie w tym zakresie Konferencji Pokojowej. Wyróżnić należy także memorandum członka Misji Amerykańskiej Pomocy Żywnościowej w Polsce, płka W.R. Grove'a w sprawie ogólnego położenia w kraju, depesze, pisma, układy i sprawozdania dotyczące pomocy żywnościowej dla Polski oraz memoriał delegacji polskiej na konferencję pokojową omawiający sytuację gospodarczą odrodzonego państwa polskiego i konieczność zaspokojenia jego najpilniejszych potrzeb w tej dziedzinie. Druga grupa dokumentów dotyczy prac przygotowawczych związanych z projektowanym przez państwa zachodnie wprowadzeniem klauzul ekonomicznych i komunikacyjnych do traktatu, który został zawarty między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polską w dniu 28 czerwca 1919 r. Państwa zachodnie wykorzystując artykuł 93 traktatu umożliwiający nałożenie na Polskę licznych zobowiązań starały się zabezpieczyć własne interesy w dziedzinie handlu, przemysłu i komunikacji. Na wyróżnienie zasługuje notatka Huberta Llevellyn Smitha zawierająca propozycje narzucenia Polsce zobowiązań natury gospodarczej oraz odpowiedź delegacji polskiej na projekty klauzul ekonomicznych do traktatu z Polską. Trzecią grupę tworzą dokumenty dotyczące zarządzeń komunikacyjnych: umiędzynarodowienia Wisły, Odry i Niemna, spraw związanych z dowozem żywności i innych artykułów do Polski drogą przez Gdańsk, taboru kolejowego oraz spraw transportowych w stosunkach między Polską a Niemcami i Austrią. Część druga tomu zawiera 55 dokumentów przedstawiających głównie zabiegi delegacji polskiej w celu zabezpieczenia roszczeń odszkodowawczych oraz ograniczenia udziału Polski w długach państw zaborczych z tytułu przejęcia części ich terytoriów. Występują tu opracowania, sporządzone przez organa państwowe i osoby prywatne, określające zakres i różnorodny charakter strat wojennych w Polsce oraz materiały zawierające argumentację delegacji polskiej na rzecz udziału Polski w odszkodowaniach uzyskanych od Niemiec na tych samych zasadach, co państwa sprzymierzone i stowarzyszone. Na uwagę zasługują memoriały strony polskiej w sprawie odszkodowań w naturze, udziału Polski w podziale handlowej marynarki niemieckiej, ogólnych zasad odszkodowań strat wojennych, a także lista strat wojennych Polski przedstawiona przez K. Olszowskiego Komisji Odszkodowań. 154

3 W części tej zawarte są również dokumenty umożliwiające prześledzenie przebiegu dyskusji i podejmowania decyzji przez Wielkie Mocarstwa w sprawie roszczeń polskich, m.in. memorandum F.L. Warrina w sprawie udziału państw Europy Wschodniej w odszkodowaniach wojennych, notatki i protokóły z posiedzeń Rady Czterech, Rady Dziesięciu, szefów Delegacji Pięciu Wielkich Mocarstw i Komisji Odszkodowań oraz komentarz J.F. Dullesa do uwag niemieckich w sprawie reparacji wojennych. W części trzeciej zgromadzono materiały źródłowe dotyczące spraw związanych z międzynarodową ochroną mniejszości narodowych. Zamieszczone dokumenty odzwierciedlają przebieg prac przygotowawczych nad traktatem zawartym z. Polską oraz negatywne stanowisko delegacji polskiej w kwestii traktatowej ochrony mniejszości narodowych. Narzucony państwu polskiemu traktat oceniano jako akt dyskryminacji wobec Polski, która została zobowiązana do ochrony mniejszości pod gwarancją międzynarodową, podczas gdy mniejszość polska w Niemczech miała być pozbawiona tego rodzaju gwarancji. Spośród 42 dokumentów wyróżnić należy memoriały i projekty w sprawie ochrony mniejszości narodowych (m.in. projekt memorandum delegacji polskiej), sprawozdania Komisji Państw Nowych i Ochrony Mniejszości, projekty paktu Ligi Narodów, projekt traktatu między Głównymi Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Polską, raport J. Ciechanowskiego zawierający ocenę traktatu mniejszościowego oraz notatki z posiedzeń Rady Czterech. Tom 3, podobnie jak i dwa poprzednie, zawiera jedynie najważniejsze materiały źródłowe dotyczące omawianej problematyki. Opublikowane dokumenty pochodzą z Archiwum Akt Nowych oraz z wcześniejszych publikacji polskich i obcych. Poszczególne części tomu zostały poprzedzone wstępami merytorycznymi, na końcu zaś zamieszczono aneks przedstawiający, organizację Konferencji Pokojowej w Paryżu, wykaz skrótów, indeks osób (do tomów 1 3) oraz spis dokumentów. II Zjazd Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (19 IX 2 X 1923). Protokóły obrad i uchwały. Przygotowali do druku i wstępem opatrzyli: Gereon Iwański, Henryk Malinowski i Franciszka Świetlikowa. Warszawa 1968, s Opublikowane protokóły obrad i uchwały II Zjazdu PKRP stanowią kolejną pozycję z cyklu wydawnictw materiałów źródłowych do dziejów Komunistycznej Partii Polski. 155

4 Drugi Zjazd KPRP obradujący w okresie od 19 września do 2 października 1923 r. w miejscowości Bolszewo pod Moskwą odegrał doniosłą rolę w dziejach polskiego ruchu robotniczego, jako wyraz ewolucji ideologicznej dokonanej przez partię w latach W Zjeździe uczestniczyli delegaci ze wszystkich okręgów KPRP, z wyjątkiem krakowskiego, poznańskiego i płockiego, w liczbie 40, a ponadto członkowie KC KPRP, przedstawiciele Międzynarodówki Komunistycznej i niektórych partii komunistycznych oraz zaproszeni goście. Ogółem odbyło się 19 posiedzeń plenarnych podsumowujących i omawiających prace komisji zjazdowych. Twórcza i krytyczna analiza działalności KPRP dokonana na Zjeździe oraz wyciągnięcie wniosków z walk polityczno-społecznych w kraju pozwoliło na opracowanie węzłowych zagadnień programowych, taktycznych i strategicznych najbardziej odpowiadających żywotnym interesom mas robotniczo-chłopskich. Nakreślona na II Zjeździe KPRP nowa linia programowa w kwestii narodowej, chłopskiej i jednolitego frontu klasy robotniczej stanowi trwały dorobek polskiego ruchu robotniczego. Uchwały Zjazdu oparte na zasadach strategii leninowskiej umożliwiły KPRP zacieśnienie więzi z masami pracującymi i realizowanie polityki sojuszu robotniczochłopskiego. Ewolucja poglądów uczestników Zjazdu kształtowała się w oparciu o ocenę przyczyn niepowodzeń KPRP w latach oraz w związku z uświadomieniem sobie konieczności dostosowania programu partii do aktualnej sytuacji istniejącej w Polsce. Omawiane wydawnictwo zawiera wszystkie materiały, jakie zdołano zebrać i zidentyfikować, a więc: protokóły posiedzeń, referaty, koreferaty, teksty rezolucji, uchwał i odezw. Protokóły pochodzą z Archiwum Instytutu Marksizmu-Leninizmu w Moskwie (mikrofilmy protokółów, znajdują się w Archiwum Zakładu Historii Partii przy KC PZPR), uchwały i rezolucje opublikowano na podstawie unikalnych już wydawnictw KC KPRP. Opublikowane protokóły umożliwiają poznanie treści większości zasadniczych referatów wygłoszonych podczas trwania obrad oraz pozwalają na prześledzenie szerokiej dyskusji, w której znalazły odzwierciedlenie stanowiska poszczególnych delegatów wobec linii ideologicznej i programowej II Zjazdu PKRP. Na szczególną uwagę zasługują referaty Marii Koszutskiej-Kostrzewy Partia komunistyczna jako kierowniczy sztab rewolucji, Henryka Lauera-Branda O sytuacji politycznej i taktycznej partii, Adolfa Warskiego 5 lat KPRP i Karola Radka O kwestii narodowościowej. Ponadto wymienić należy sprawozdania polityczne: KC wygłoszone przez Władysława Stein-Krajewskiego oraz 156 delegatów o sytu- 156

5 acji partii w poszczególnych okręgach. Interesujące są również liczne wystąpienia dyskutantów zwłaszcza w kwestiach jednolitego frontu, narodowościowej i rolnej. Ponadto w wydawnictwie zamieszczono teksty uchwał (m.in. Sytuacja polityczna i taktyka partii, w sprawie narodowościowej Za naszą i waszą wolność ), rezolucji (m.in. W sprawie sojuszu robotniczo-chłopskiego ) i odezw (m.in. Do emigracji zarobkowej ) oraz statut KPRP, tezy w sprawie Związków Zawodowych i manifest II Zjazdu do ludu pracującego Polski. W aneksie podano luźne notatki Ostapa Dłuskiego związane z referatem Marii Koszutskiej-Kostrzewy o polityce organizacyjnej partii oraz Tezy agrarne omawiane na III konferencji KPRP w roku 1922 i zatwierdzone przez II Zjazd jako dokument wytyczający politykę rolną partii. Publikacja zawiera wykaz Uczestników zjazdu wraz z krótkimi danymi biograficznymi, wykaz skrótów oraz, indeksy nazwisk, miejscowości, organizacji politycznych i społecznych. Dokumenty Komunistycznej Partii Polski Opracowali: Seweryn Ajzher, Zbigniew Szczygielski. Pod redakcją Zbigniewa Szczygielskiego. Warszawa 1968, s Dokumenty prezentowane w zbiorze pochodzą z okresu styczeń 1935 czerwiec 1938 i stanowią oficjalny wykładnik stanowiska KPP wobec najistotniejszych problemów politycznych, społecznych, gospodarczych Polski oraz ważniejszych wydarzeń międzynarodowych. Charakterystyczną cechą okresu historycznego, z którego pochodzą publikowane źródła była walka sił postępu i demokracji całej Europy z siłami faszyzmu i reakcji. Na czele tej walki stanęli komuniści, którzy dążąc konsekwentnie do zahamowania ofensywy faszyzmu podjęli wysiłki w celu skupienia pod hasłami antyfaszystowskimi wszystkich sił demokratycznych. Również komuniści polscy, dostrzegając niebezpieczeństwo grożące ze strony hitlerowskiej III Rzeszy, podjęli walkę o utworzenie ogólnonarodowego frontu ludowego. Publikowane dokumenty ukazują wysiłki KPP zmierzające do zjednoczenia obozu demokracji, zmiany systemu rządów, poprawy bytu mas pracujących oraz do umocnienia pozycji Polski w Europie poprzez zmianę zasad i kierunków polityki zagranicznej. Zawarte w tomie, przygotowanym do druku przez Zakład Historii Partii przy KC PZPR, materiały źródłowe pozwalają na prześledzenie ewolucji poglądów, tak- 157

6 tyki i polityki KPP w stosunku do instytucji burżuazyjno-demokratycznych, kwestii narodowej, ruchu ludowego oraz stronnictw drobnomieszczańskich. Zmiany, jakie zaszły w polityce i działalności komunistów polskich w latach stanowiły, poważny krok naprzód w pojmowaniu roli partii rewolucyjnej jako organizatora i przywódcy szerokich rzesz narodu obejmujących robotników, chłopów, inteligencję i spauperyzowane drobnomieszczaństwo. Charakter dokumentów zamieszczonych w zbiorze jest bardzo różnorodny; występują tam uchwały, okólniki, deklaracje, oświadczenia, rezolucje, listy otwarte i odezwy. Najliczniejsza grupa materiałów dotyczy walki z reżymem sanacyjnym i utworzenia frontu ludowego z udziałem wszystkich partii niefaszystowskich. Na wyróżnienie zasługują listy otwarte KC KPP do kierownictw centralnych m.in. PPS, Bundu, Ukraińskiej Socjaldemokratycznej Partii, Ukraińskiej Socjalno-Radykalnej Partii, Niezależnej Socjalistycznej Partii Pracy, SL, OM TUR, ZMW Wici i Komisji Centralnej Związków Zawodowych wzywające do wspólnej akcji przeciwko konstytucji kwietniowej, ograniczeniu praw obywatelskich i nowej ordynacji wyborczej, do bojkotu wyborów, zawarcia porozumienia przeciw faszyzmowi i w obronie pokoju, zjednoczenia sil demokratycznych przeciwko reżymowi sanacyjnemu oraz utworzenia rządu ocalenia Polski. Podobny charakter mają oświadczenia proponujące partiom socjalistycznym, SL, Chrześcijańskiej Demokracji i Narodowej Partii Robotniczej podjęcie wspólnej akcji w celu obalenia reżymu sanacyjnego na zasadzie szerokiej platformy ogólnodemokratycznej. Wymienić należy ponadto uchwały, rezolucje i deklaracje w sprawie rozszerzenia i utrwalenia jednolitego frontu antyfaszystowskiego. W zbiorze zamieszczono również wiele odezw do robotników, chłopów i rzemieślników wzywających do masowej akcji protestacyjnej przeciwko nowej konstytucji i ordynacji wyborczej, do strajków i demonstracji pod hasłami jednolitego frontu oraz do walki przeciwko programowi hitleryzacji Polski. Niektóre odezwy zawierają protesty w sprawie antylitewskiej polityki rządu i polsko-niemieckiej współpracy skierowanej przeciwko Czechosłowacji. Z innych dokumentów poświęconych zagadnieniom społeczno-politycznym należy wymienić odezwy i listy otwarte występujące przeciwko antysemityzmowi oraz w sprawie poprawy bytu mas pracujących, a także okólniki i uchwały dotyczące zjednoczenia związków zawodowych. Jeżeli chodzi o wydarzenia międzynarodowe, to w latach najwięcej uwagi poświęca KPP sprawom walki ludu hiszpańskiego z rebelią faszystowską. 158

7 Opublikowane w zbiorze odezwy i listy wzywają do okazywania pomocy walczącej Hiszpanii, solidaryzują się z walką komunistów hiszpańskich w obronie Republiki oraz wyrażają protest przeciwko pozbawieniu obywatelstwa polskiego Polaków walczących, w szeregach hiszpańskiej armii republikańskiej. Z innych przekazów źródłowych na uwagę zasługują: okólnik z lipca 1936 r. w sprawie kampanii przygotowawczej do Światowego Kongresu Pokoju w Brukseli, uchwała V Plenum O podstawowych brakach partii oraz deklaracja KC KPP pt. Przeciw zaborowi Gdańska przez bandy hitlerowskie. Większość (45 spośród 63) zamieszczonych w zbiorze dokumentów pochodzi z Archiwum Zakładu Historii Partii przy KC PZPR; część to przedruki z prasy i wydawnictw KPP. Wydawnictwo zaopatrzone zostało w wykaz najczęściej występujących w tekście skrótów, indeks nazwisk oraz indeks partii i organizacji. Udział Polaków w szturmie Berlina 24 kwietnia 2 maja 1945 roku. Wybór relacji i dokumentów. Zebrali i opracowali: relacje Juliusz Jerzy Malczewski i Waldemar Strzałkowski, dokumenty Juliusz Jerzy Malczewski. Dobór zdjęć Wincenty Romanowski i Waldemar Strzałkowski. Wojskowy Instytut Historyczny i Centralne Archiwum Wojskowe. Seria: Wojna Wyzwoleńcza Narodu Polskiego. Warszawa 1969, s zdjęcia. Opublikowane w tomie materiały archiwalne dzielą się na trzy części: relacje, dokumenty aktowe i dokumenty fotograficzne. Najobszerniejsza jest część pierwsza zawierająca relacje. Zbiór, przechowywany w Centralnym Archiwum Wojskowym, powstał dzięki akcji odszukiwania uczestników walk ulicznych w Berlinie, których w 20 rocznicę powstania ludowego Wojska Polskiego Rada Państwa odznaczyła medalem pamiątkowym Za Berlin. Na podstawie źródeł ustalono początkowo przeszło nazwisk osób, które pełniły służbę w jednostkach uczestniczących w szturmie Berlina. Po sprawdzeniu w Centralnym Biurze Adresowym uzyskano aktualne adresy 6300 byłych żołnierzy i uzupełniono je około 400 adresami żołnierzy pełniących do dziś zawodową służbę wojskową. Niewiele (ponad 5000 osób odpowiedziało na 159

8 pismo zawierające prośbę o wspomnienia i fotografie, a około 3000 nadesłało swoje relacje. Spośród nich wybrano właśnie 204 wyjątki, które znalazły się ostatecznie w omawianym wydawnictwie. W publikacji przyjęto układ według jednostek dowództwo 1 armii WP, 1 dywizja piechoty i jej jednostki, 1 samodzielna brygada moździerzy i jej pułki, 2 brygada artylerii haubic ze swoimi trzema pułkami, wreszcie 6 zmotoryzowany batalion pontonowo-mostowy i żołnierze innych jednostek, jacy znaleźli się w owym czasie w Berlinie. Wewnątrz poszczególnych jednostek relacje ułożono zgodnie z ówczesnym schematem organizacyjnym: dowództwo, jednostki ochrony, bataliony (dywizjony) i jednostki pomocnicze oraz pododdziały zaopatrzenia. Taki układ ułatwia posługiwanie cię relacjami dla ewentualnych prac analitycznych i badawczych. Na początku każdej relacji znajdują się fotografie ich autorów. Starano się publikować zdjęcia osób z okresu walki w Berlinie, tylko w pojedynczych przypadkach umieszczono współczesne. Część drugą tomu, stanowią dokumenty. Opublikowano łącznie 67 przekazów źródłowych, to jest wszystkie do jakich zdołano dotrzeć w chwili przygotowywania tomu do druku. Stanowią je rozkazy, plany, meldunki i sprawozdania jednostek biorących udział, w szturmie Berlina od szczebla pułku wzwyż. Dokumenty ułożono chronologicznie. Zdecydowana większość to źródła przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym, trzy pochodzą ze zbiorów Wojskowego Instytutu Historycznego, pięć stanowi tłumaczenie fragmentów dokumentów przechowywanych w archiwach radzieckich. Trzecia część zawiera dokumentację wizualną. Umieszczono tutaj 117 fotografii, które pochodzą ze zbiorów: Centralnego Archiwum Wojskowego, Wojskowej Agencji Fotograficznej, Wojskowego Instytutu Historycznego, Wytwórni Filmów Dokumentalnych, Wytwórni Filmowej Czołówka oraz zbioru osób prywatnych, które nadesłały swoje zdjęcia wraz z relacjami. Wśród załączników znajdują się: imienny wykaz żołnierzy ludowego Wojska Polskiego poległych w Berlinie oraz wykaz byłych uczestników szturmu Berlina, których fragmenty relacji umieszczono w zbiorze wraz z aktualnymi adresami. Fragment końcowy stanowią indeksy. nazwisk i nazw geograficznych oraz wykaz dokumentacji fotograficznej. Całość wydawnictwa poprzedza wstęp pióra pika dypl. Stanisława Komornickiego oraz fotokopia radzieckiego planu Berlina, a ściślej dzielnic, w których walczyli Polacy (niestety mało czytelna). 160