Rozwój dziecka dr n. med. Jolanta Meller Rozwój dziecka Rozwój fizyczny - całokształt procesów biologicznych (biochemicznych i biofizycznych, bez sfery życia psychicznego) zachodzących od chwili poczęcia do śmierci danego osobnika. Prowadzi to do dojrzałości biologicznej i zdolności do reprodukcji. Wyróżniamy 3 grupy procesów zachodzących w przebiegu rozwoju fizycznego: wzrastanie różnicowanie dojrzewanie 1
Rozwój fizyczny WZRASTANIE - zmiany wielkości elementów morfologicznych, przewaga procesów anabolicznych nad katabolicznymi. Tu oceniamy wzrost, tempo wzrastania, rytm wzrastania wyrażony zmianami tempa w różnych okresach rozwoju. RÓŻNICOWANIE - proces jakościowy i składa się z przebudowy struktury komórek i tkanek (cytohistiogeneza); grupowanie się tkanek w określone organy (organogeneza), wzajemne formowanie kształtów, proporcji (typogeneza). DOJRZEWANIE - przebiega równolegle z dwoma poprzednimi i oznacza doskonalenie budowy i czynności oraz osiągnięcie max. sprawności. Rozwój nie przebiega w jednakowym tempie i rytmie, wykazując w kolejnych okresach życia przyspieszenie lub zwolnienie wzrastania i różne natężenie procesów dojrzewania. Również poszczególny narządy i tkanki rozwijają się z właściwym dla nich tempem i rytmem. Czynniki wpływające na rozwój dziecka Endogenne i egzogenne Genetyczne (endogenne) - determinanty -zespół genów dziedziczonych po rodzicach. Genotyp - zespół informacji genetycznej zawartej w DNA w chromosomach. Kierują one procesami metabolicznymi, ich natężeniem, przebiegiem procesów różnicowania się, dojrzewania tkanek i narządów. Konstytucja psychiczna a nawet skłonność do występowania chorób. Genetycznie silniejsze są dziewczynki bo mają XX. Paragenetyczne - środowisko matczyne, wewnątrzmaciczne. Środowiskowe - modyfikują one genetycznie zdeterminowany przebieg rozwoju. Zaliczamy tu : czynniki biogeograficzne (klimat, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i wodne, świat roślinny i zwierzęcy). W temperaturach umiarkowanych rozwój szybki, wahania szybkości wzrostu (na wiosnę szybciej), nabieranie masy ciała (największe w zimie) - najprawdopodobniej jest to mechanizm hormonalny czynniki społeczno-ekonomiczne, kultura: czyli sytuacja rodzinna, zarobki, warunki mieszkaniowe, higieniczne, poziom wykształcenia, żywienie dziecka, aktywność ruchowa czynniki psychiczne: zmiana środowiska dziecka, stresy (zaburzenia sekrecji hormonów) choroby przewlekłe 2
Okresy rozwojowe Wewnątrzmaciczny przed urodzeniem Pozamaciczny po urodzeniu Rozwój wewnątrzmaciczny Kształtuje się podstawowa budowa i czynności organizmu ludzkiego 3 fazy Faza jaja płodowego od chwili zapłodnienia do 10-14 dni tj. do zagnieżdżenia się jaja płodowego Faza zarodkowa od 3 do 6-8 tyg. tj. do utworzenia się łożyska Faza płodowa od 6-9 tyg. do porodu 3
Okres zarodkowy Okres różnicowania się i specjalizacji komórek na tkanki i narządy (intensywna organogeneza) Gastrulacja 3 listki zarodkowe Zewnętrzny ektoderma Wewnętrzny entoderma środkowy - mezoderma Narządy pierwotne Narządy ostateczne Okres płodowy Masa i długość płodu Układ krążenia (czynność serca 5-10 tydz. ciąży) Układ oddechowy Układ wewnątrzwydzielniczy (matka, płód, łożysko) Przewód pokarmowy Układ moczowy Układ nerwowy ( z ektodermy w 3. tyg. ciąży) 4
Rozwój wewnątrzmaciczny Rozwój morfologiczny i odrębności czynnościowe narządów i układów Proporcje ciała: określamy w 3 proporcjach wysokość głowy, długość tułowia i długość kończyn. U noworodka 1:2:1; u dorosłego 1:3:4. 5
Rozwój morfologiczny i odrębności czynnościowe narządów i układów Kościec : u noworodka przeważa tkanka chrzęstna. Tworzenie się tkanki kostnej na podłożu chrząstki określa się nazwą punktu kostnienia. Punkty kostnienia pojawiają się w określonej kolejności i w określonym wieku, stąd też na ich podstawie określamy czy wiek kalendarzowy jest zgodny z tzw. wiekiem kostnym (na podstawie rtg nadgarstka i nasad kości przedramienia) Układ mięśniowy: I etap do 3 r.ż. opanowanie podstawowych umiejętności ruchowych - postawa pionowa (3 kroki milowe) chodzenie, bieganie, II etap od 4 r ż do okresu dojrzewania - zwiększenie koordynacji oraz dokładności ruchów, wyspecjalizowanie poszczególnych grup mięśniowych, III etap - dalsza koordynacja w pracach precyzyjnych. Uwaga: wady postawy (w 8-9 r ż.) fizjologiczna w pierwszych latach życia lordoza lędźwiowa ( brzuch do przodu), fizjologiczne płaskostopie. Rozwój morfologiczny i odrębności czynnościowe narządów i układów cd. Rozwój uzębienia rozpoczyna się u płodu pod koniec 1 m. ż. płod. i trwa do końca 2 dekady. Pierwsze ząbkowanie zębów mlecznych rozpoczyna się od 6 30 m.ż., stałych między 6 a 14 r.ż. 6
Rozwój morfologiczny i odrębności czynnościowe narządów i układów cd. Skóra: cienka i delikatna - skłonność do uszkodzeń, większy stosunek powierzchni do masy ciała - skłonność do oziębienia lub przegrzania. Na podstawie pomiaru grubości tkanki podskórnej ocenia się stopień odżywienia dziecka. Układ oddechowy: Płuca niemowlęcia mało pojemne 50 ml, u dorosłego 400 ml. Duże zapotrzebowanie na tlen stąd przy tak małej pojemności częstsze są oddechy noworodek - 40-60/min., 3 - latek 30/min, u dorosłego - 16/min. Układ krążenia: serce stosunkowo duże ale mała pojemność stąd szybciej pracuje. Rozwój morfologiczny i odrębności czynnościowe narządów i układów cd. Układ pokarmowy: U niemowląt jelita są dłuższe niż u dorosłego w stosunku do długości ciała, wolniejsza perystaltyka sprzyja dłuższemu przebywaniu pokarmów i lepszemu trawieniu. Błony śluzowe są delikatne i większe mają ukrwienie stąd łatwe procesy zapalne. Wątroba słabsza, niedojrzałe mechanizmy enzymatyczne przy wysokim metabolizmie Układ moczowy: Mniejsze przesączanie kłębkowe i mniejszy przepływ przez nerki. Układ nerwowy: Dojrzewanie powoli, szybkie wyczerpywanie się i znużenie, chwiejność emocjonalna. Najszybciej tkanka nerwowa dojrzewa między 1 a 3 r. ż., następnie w wieku dojrzewania. 7
Ocena wieku rozwojowego Wiek rozwojowy oceniamy na podstawie: wiek morfologiczny - ocena mierników antropometrycznych (wysokość, masa ciała, proporcje) wiek kostny - ocena dojrzałości układu kostnego wyrażona w latach, w odniesieniu do wartości średnich dla populacji. wiek zębowy - ocena stanu dojrzałości uzębienia oparta na wyrzynaniu zębów. wiek wtórnych cech płciowych - na podstawie drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych Pełną informację o wieku rozwojowym uzyskuje się oceniając wszystkie mierniki równocześnie. Przykładowa siatka centylowa 8
Czynniki warunkujące rozwój psychomotoryczny i przyczyny zaburzeń rozwoju i zaburzeń zachowania Przyczyny biologiczne zmiany CUN Przyczyny społeczne - zakłócają funkcjonowanie CUN bez uszkodzeń anatomicznych np. zaburzenia nerwicowe Rozwój psychomotoryczny dziecka Na rozwój psychiczny mają wpływ 1) wyposażenie biologiczne organizmu 2) własna aktywność dziecka 3) czynniki środowiskowe 4) wychowanie OKRES NIEMOWLĘCY ( do 1 r ż.) - posiada odruchy: ssania, połykania, szukania, chwytny, Moro. Odruchy te zależą od czynności ośrodków podkorowych, stopniowo niektóre z nich zanikają (Moro). Rozwój przebiega wg prawa głowowo - ogonowego czyli : gałki oczne, głowa, szyja, ręce, tułów, nogi, ze stopniową pionizacją postawy ciała. Zdolności motoryki małej czyli sięganie, chwytanie i manipulacja wg prawa proksymo - dystalnego: ruchy w stawach barkowych, stawy łokciowe, nadgarstkowe stawy śródpaliczkowe. Chwytanie łokciowo-dłoniowe (4-5 m ż.), chwytanie dłoniowe proste czyli zagarnianie (5-6), chwyt nożycowy, (7-8) chwyt pęsetkowy (9) Prawidłowy rozwój zależy od więzi emocjonalnej i stymulowania jego aktywności przez bodźce. Niemowlę ma wrodzone popędy, przede wszystkim ciekawość poznania, a pozbawione wrażeń wpatrzone tylko w sufit nie trenuje swego mózgu, nie rozwija się i zostaje w tyle w stosunku do swoich rówieśników. (film Dotyk) 9
Rozwój psychomotoryczny dziecka cd. OKRES PONIEMOWLĘCY (do 3 r ż.) - doskonalenie ruchowe - ruchy stają się płynne i pewne, celowe, rozwój mowy biernej (rozumienie) i czynnej, dziecko zaczyna mówić zdaniami, zmienność stanów emocjonalnych. Przełom w kształtowaniu się egocentryzm (ja), negatywizm (wszystko na nie), upór, pod koniec 3 r ż. potrafi poinformować czy jest chłopcem czy dziewczynką. OKRES PRZEDSZKOLNY (do 7 r ż.) dalsze doskonalenie ruchów (chód, bieganie,skoki, manipulacja). Zwiększa się zaradność i samodzielność, dominuje ruchliwość, impulsywność, skłonność do agresji, egocentryzm. Około 5 r. ż. wzrasta aktywność intelektualna, dociekliwość, rozwój wyobraźni, koncentracja uwagi lepsza. W wieku 6-7 lat dziecko swobodnie posługuje się mową potoczną. Kształtują się sposoby zachowania, nawyki, wzory osobowościowe przez naśladowanie rodziców. Rozwój psychomotoryczny dziecka cd. MŁODSZY OKRES SZKOLNY (7-12) rozwój intelektualny, poczucie obowiązku związane z nauką w szkole, zwiększenie zasobu wiadomości, samodzielność myślenia, postęp w myśleniu abstrakcyjnym, krytycyzm. W początkowym okresie mogą się ujawniać trudności z czytaniem i pisaniem (dysleksja i dysgrafia). Rozwój kontaktów społecznych. Ostre przejawy antagonizmu płci. Na postęp w nauce wpływają środowisko rodzinne, czynniki dydaktycznopedagogiczne oraz grupy rówieśnicze. 10
Wiek miesiąc Czynności ruchowe Tabela rozwoju dziecka Inne czynności 1 Pełza w pozycji na brzuchu. W pozycji tej unosi głowę na chwilę, lecz nie odwraca jej. Zaciska dłoń po dotknięciu, lecz natychmiast wypuszcza przedmiot włożony w dłoń. Wodzi oczami za światłem i przedmiotami, czasem przez chwilę wpatruje się. Zdradza zadowolenie w związku z karmieniem i uspokaja się po wzięciu na ręce. 2 Podnosi głowę w pozycji leżącej na brzuchu. Obraca się na plecy z pozycji na boku. Uśmiecha się do matki. Słucha dźwięków, wodzi oczami za przedmiotami, rozpoczyna bawić się zabawkami. 3 Utrzymuje przez chwilę przedmiot włożony w dłoń. Trąca zawieszone zabawki. Bawi się rękami. Dobrze trzyma głowę. Lubi leżeć na brzuchu. Wierzga nogami. Wodzi oczami za osobami i rozpoznaje je, zwłaszcza matkę. Zaczyna gaworzyć. 4 Chwyta i trzyma drobne przedmioty obiema rękami i niesie je do ust. Potrząsa zabawkę. W pozycji na brzuchu dźwiga głowę i klatkę piersiową i utrzymuje je. Zwraca głowę w stronę butelki lub dźwięku. Gaworzy. Łatwo odwzajemnia uśmiech innych osób, śledzi wzrokiem zmiany w otoczeniu. Rozpoznaje butelkę. 5 Trzyma prosto głowę bez wysiłku. Obraca się na boki i na brzuch. Chwyta całą dłonią. Może długo siedzieć z podparciem. Sięga po zabawki i obmacuje je. Figluje w zabawie. Wydaje okrzyki radości. Odróżnia osoby obce. Jest wyraźnie zainteresowane zabawkami. 6 7 Zdejmuje papier z twarzy. Przewraca się swobodnie z pleców na brzuch i odwrotnie. Podtrzymywane pod pachy opiera się pewnie na nogach. Siedzi. Siad podciągane za ręce lub gdy się czegoś uchwyci. Podtrzymywane pod pachy podskakuje. Reaguje śpiewnym gaworzeniem na głos lub muzykę. Manipuluje przedmiotami, przekłada je z ręki do ręki. Rozpoznaje matkę w innym ubiorze. Postukuje zabawką o stół. Lubi dźwięki. Śmieje się do siebie w lustrze. Upuszcza i podnosi przedmioty 8 Pełza energicznie w pozycji na brzuchu. Zaczyna odróżniać siebie od otoczenia. Powtarza bezwiednie te same sylaby (ma-ma). Pierwsze oznaki odróżniania głębi i odległości. Przygląda się sobie w lustrze. 9 Stoi przy poręczy. Raczkuje. Pomaga trzymać butelkę podczas picia. Podtrzymywane próbuje chodzić. Bawi się w chowanego (a kuku). Szuka odebranego przedmiotu. Wyrzuca przedmioty z łóżeczka i obserwuje jak spadają Wyciąga rękę, by je podnieść. Tabela rozwoju dziecka cd. 10 Stoi. Stąpa bokiem, trzymając się poręczy lub mebli. Pije z filiżanki. Uderza zabawkami o siebie w celu wywołania hałasu. Wyraźnie lubi matkę. Podaje zabawkę. Bawi się w kosi-kosi lub baran bęc. Przysłuchuje się cykaniu zegarka. Zdradza lęk wobec obcych i przed samotnością. 11 12 Staje samodzielnie. Prowadzone za rękę chodzi do przodu. Obraca się w pozycji siedzącej Zaczyna chodzić samodzielnie. Pierwsze oznaki regularnego oddawania moczu i kału podnosi zabawki. Rozumie zakazy. Mówi 1-2 wyrazy. Wyjmuje mniejsze przedmioty z większych. Mówi 2-3 wyrazy. Układa wieżę z 2-3 klocków. Objawia uczucie lęku zazdrości itp. 15 Chodzi samodzielnie. Wczołguje się na schody. Posługuje się łyżeczką. Trzyma filiżankę Ogląda obrazki. Zna swoje imię. Mówi kilka słów. Otwiera i zamyka pudełka, szuflady. Wykonuje proste polecenia. 18 Wspina się na krzesła. Chodzi do tyłu. Trzymane za rączkę wchodzi po schodach. Przekręca wyłączniki. Mówi kilkanaście słów. Wyraża żądania słowami. Pokazuje części ciała. 21 Biega. Wchodzi samodzielnie na schody. Kuca Buduje wieżę z kilku klocków. Buduje zdania dwuwyrazowe. Sygnalizuje w porę potrzeby fizjologiczne. 24 Wchodzi i schodzi po schodach. Siedzi przy stole. Kopie piłkę. Słucha opowiadań. Mówi o sobie w 3 osobie. 36 Rzuca piłkę nie tracąc równowagi. Podskakuje i biega przy muzyce. Buduje domki w dwóch wymiarach. Lubi bawić się w piasku. Rysuje kształty zamknięte. Wymienia przedmioty i czynności na obrazkach. Mówi dosyć gramatycznie, używa ok. 1000 wyrazów, tworzy zdania wielowyrazowe. O sobie mówi ja 11
Przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego i zaburzeń zachowania Czynniki patogenne Czynniki genetyczne działające przed zapłodnieniem i tuż po zapłodnieniu ( faza jajowa ) a. na komórkę rozrodczą -nieprawidłowe geny od rodziców; genopatie; ostatnie badania dowodzą, że specyficzne zaburzenia w czytaniu i pisaniu mają również tło genetyczne. Geny te występują w chromosomach 6 i 15, a ostatnie badania wskazują także na geny z chromosomów 1 i 2. Geny te niosą ze sobą niedostateczny rozwój lewej półkuli, przede wszystkim okolic związanych z mową. - anomalie niezapłodnionych komórek rozrodczych ( m.in. chromosomów ); genopatie (m.in. chromosomopatie, np. zespół Downa ). b. na zygotę - zaburzenia rozwoju zapłodnionej komórki ( m.in. anomalie chromosomów; blastopatie ( m.in. chromosomopatie ). Przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego i zaburzeń zachowania cd. Czynniki zewnątrzpochodne działające po zapłodnieniu ( w ontogenezie ) na zarodek i płód / embriopatie; do 3 m.ż w łonie matki, fotopatie; od 3 do 9 m.ż w łonie matki / - wirusy; embriopatie ( fotopatie ) wirusowe; - bakterie; embriopatie ( fotopatie ) bakteryjne -naświetlania; e. aktyniczne; matka w okresie ciąży nie powinna być poddawana promieniowaniu rtg - środki toksyczne; e. toksyczne; najlepiej żeby kobiety nie przyjmowały żadnych leków -zakażenia przez pasożyty m.in. toksoplazmoza ; fotopatie - konflikt serologiczny - niedobory pokarmowe i witaminowe - zaburzenia krążenia Im wcześniej działa niekorzystny czynnik na centralny układ nerwowy tym bardziej drastyczne są objawy, szczególnie somatyczne, np. niewykształcenie kończyn, rozszczep podniebienia. 12
Przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego i zaburzeń zachowania cd. na dziecko w czasie porodu - bezpośredni uraz czaszki, np. w porodach kleszczowych - wylewy śródczaszkowe wskutek urazu; są to pęknięcia naczyń krwionośnych wskutek np. przedłużającego się porodu lub nadmiernie szybkiego gwałtownego porodu. Wylew może uszkodzić komórki mózgowe w efekcie czego występuje mózgowe porażenie dziecięce. - zaburzenia w krążeniu płodowym - niedotlenienie: dziecko po porodzie nie krzyczy, jest zasinione ( zamartwica ) Przyczyny zaburzeń rozwoju psychoruchowego i zaburzeń zachowania cd. Encefalopatie wczesnodziecięce lub określone zespoły zaburzeń psychoneurologicznych mające wpływ na dziecko po urodzeniu - urazy, infekcje wirusowe i bakteryjne, zapalenie opon mózgowych, wstrząśnienie mózgu - intoksykacje np. połknięcie przez dziecko tabletek - zaburzenia metabolizmu; nieprawidłowa przemiana materii ( celiakia, zespół złego wchłaniania, fenyloketonuria, zaburzenia hormonalne, niedoczynność tarczycy, niedotlenienie) 13
Hospitalizacja a rozwój dziecka Około 30 % dzieci i młodzieży, u których występuje choroba przewlekła, ujawnia problemy rozwojowe i zaburzenia w zachowaniu: lękliwość, niestałość emocjonalną, nadwrażliwość, kapryśność, obawę przed nieznanymi osobami. Spowodowane hospitalizacją oderwanie od rodziny to dla dziecka przeżycie, które w dużym stopniu zagraża jego prawidłowemu rozwojowi. Hospitalizacja a rozwój dziecka cd. W miarę jak dziecko się rozwija, jego reakcje emocjonalne są coraz mniej przypadkowe i bardziej zróżnicowane. Między 2. a 4. rokiem życia przypada okres największego nasilenia strachu 14
Hospitalizacja a rozwój dziecka cd. U dzieci starszych wyrazem frustracji jest agresja, a przyczyną frustracji oprócz braku kontaktu z rodziną i rówieśnikami jest ograniczenie ruchu Hospitalizacja a rozwój dziecka cd. Radzenie sobie z chorobą może przybierać formę przystosowawczą (racjonalizacja) i nieprzystosowawczą (zaprzeczenie) Dlatego szczególne znaczenie dla wszechstronnego i prawidłowego rozwoju dziecka ma klimat psychiczny rodziny w której wzrasta, bezwarunkowa akceptacja i zapewnienie dziecku bezpieczeństwa i miłości. 15