MIKROSTRUKTURA MIĘŚNIA NAJDŁUŻSZEGO GRZBIETU ŚWIŃ KILKU RAS Z UWZGLĘDNIENIEM GENOTYPU ODPORNOŚCI NA STRES (RYR1) Joanna Bogucka Zakład Hitologii Zwierząt, Katedra Biotechnologii Zwierząt, Akademia Techniczno-Rolnicza, Bydgozcz 1 WPROWADZENIE Mięność świń jet aktualnie jednym z najważniejzych problemów zarówno krajowej, jak i zagranicznej hodowli. Stanowi o ekonomice prowadzonego chowu i pełnia oczekiwania rynku zorientowanego na chudą, delikatną i dobrej jakości wieprzowinę. Ukierunkowało to prace hodowców, które prawiły, że dziiejzy producent żywca wieprzowego ma do dypozycji zwierzęta czytoraowe lub miezańce mające zdolność odkładania nawet powyżej 60% mięa w tuzy. Należy zaznaczyć, że tandard europejki określa średnią mięność tuczników na poziomie ok. 55%. Poprawa mięności świń jet zadaniem dla hodowli niezwykle ważnym, ale w otatnich latach dużego znaczenia nabiera także problematyka jakości i przydatności technologicznej wieprzowiny. Coraz bardziej bowiem zaznaczają ię negatywne zależności między ilością i jakością odkładanego mięa w tuzy. Przyczyny i uwarunkowania takich zależności ą jednak jezcze łabo poznane. Wymaga to więc zybkich działań i toownych rozwiązań. Jak ważny jet to problem świadczą badania i opinie Popiecha i wp. [11], z których wynika, że traty ekonomiczne z powodu pogarzającej ię jakości mięa mogą być niekiedy więkze niżeli zyk ze zwiękzonej mięności tuz. Pewne oczekiwania związane z wyjaśnieniem problematyki zwiękzania mięności świń i obniżającej ię jakości mięa wiąże ię z badaniami mikrotruktury tkanki mięśniowej oraz intenywnym rozwojem genetyki na poziomie molekularnym (cytogenetyki), ięgającej do analizy truktur DNA. Powiązania mikrotruktury mięśni z jego fizjologiczno-biochemicznymi właściwościami, takimi jak m.in. aktywność enzymów okydatywnych lub glikolitycznych, a także kinetyka kurczu włókien mięśniowych oprócz dużego znaczenia poznawczego może mieć itotne znaczenie praktyczne. Może bowiem wyjaśniać podłoże kztałtowania ię mięności i wytępowania niepożądanych właściwości mięa (wad), a w konekwencji wypracowania metod ograniczających przyczyny ich wytępowania. Pomocne mogą tu być metody wykorzytywane w badaniach właśnie genetyki molekularnej. Pierwzym ukceem w tej dziedzinie była możliwość identyfikacji zmutowanej formy genu RYR1, określanej jako gen podatności na tre RYR1 T lub Hal n. Stało ię to itotnym krokiem na drodze poznania genetycznych uwarunkowań mięności i jakości mięa. Praktyczne wykorzytanie tego genu w hodowli tało ię faktem. Znajomość mikrotruktury tkanki mięśniowej, przy wykorzytaniu możliwie protych metod jej różnicowania, może tać ię także ważnym elementem właściwej i obiektywnej oceny jakości mięa lub też metodą weryfikującą bądź wpomagającą dotychczaowe pooby oceny. Celem niniejzej pracy było porównanie mikrotrukturalnej budowy mięśnia longiimu lumborum świń czytoraowych i miezańców o zróżnicowanym potencjale genetycznym w zakreie zdolności odkładania mięa w tuzy, z uwzględnieniem oddziaływania genu warunkującego podatność świń na tre (RYR1 T ). Podjęto również próbę wykazania powiązań między pozczególnymi typami włókien mięśniowych i ich wzajemnymi proporcjami w mięśniu, Zatoowania metod tatytycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polka 2008 www.tatoft.pl/czytelnia.html 113
Mikrotruktura mięśnia najdłużzego grzbietu świń kilku ra z uwzględnieniem genotypu odporności na tre (RYR1) a niektórymi cechami jakości mięa, określanymi przy pomocy metod tradycyjnych. 2 MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badaniami objęto 190 ztuk świń należących do 4 grup: polka biała zwiłoucha pbz (30 zt.), pietrain P (30 zt.), złotnicka ptra złp (30 zt.) oraz miezańce trójraowe pietrain F 1 (wielka biała polka polka biała zwiłoucha) P (wbp pbz) (100 zt.). Po uzykaniu may ciała ok. 105 kg wzytkie zwierzęta ubijano, zgodnie ze tandardami obowiązującymi w przemyśle mięnym. W trakcie uboju, od każdej ztuki pobrano próbki krwi, a natępnie przy pomocy metody PCR/RFLP oznaczono wytępowanie polimorficznych form genu RYR1 (Zakład Immunogenetyki IGiHZ PAN w Jatrzębcu). Po upływie 45 minut od uboju dokonywano pomiaru topnia zakwazenia mięśnia m. longiimu lumborum (ph 45 ) przy pomocy przenośnego ph-metru. Pobierano także próby mięśnia z odcinka lędźwiowego, między 4 i 5 kręgiem lędźwiowym. Bezpośrednio po pobraniu próby mrożono w ciekłym azocie. Zamrożone próbki mięśni przenozono do kriotatu i ścinano na krawki o grubości 10 μm. Natępnie krawki umiezczano na zkiełku podtawowym i poddawano proceom barwienia (Zakład Hitologii Zwierząt ATR w Bydgozczy). Przeprowadzono natępujące reakcje hitochemiczne: kombinowana reakcja na aktywność NADH- TR i ATP-azy miofibrylarnej dla wyróżnienia trzech typów włókien mięśniowych (STO włókna wolno kurczące ię, okydatywne odpowiednik włókien czerwonych; FTO włókna zybko kurczące ię, okydatywne odpowiednik włókien pośrednich i FTG włókna zybko kurczące ię, glikolityczne (odpowiednik włókien białych), reakcja PAS (Periodic Acid Schiff) na wykazanie zawartości glikogenu we włóknach mięśniowych, barwienie czerwienią oleitą (Oil Red) dla określenia zawartości tłuzczu śródmięśniowego. Pomiary średnic włókien mięśniowych, określenie procentowego udziału włókien STO, FTO i FTG oraz liczby włókien na powierzchni 1,089 mm 2 przeprowadzono przy zatoowaniu Sytemu Analizy Obrazu Q 500 MC firmy Leica. Przy pomocy tego amego ytemu określono procentową zawartość tłuzczu śródmięśniowego na powierzchni 2,178 mm 2. Oceny zawartości glikogenu w tkance mięśniowej na powierzchni 1,089 mm 2 dokonano przy pomocy programu komputerowego autortwa Śrutka i Kłoowkiej [13]. W trakcie dyekcji jednej półtuzy, zgodnie z metodyką opracowaną dla SKURTCh, pobierano próby mięa z części lędźwiowej mięśnia najdłużzego, celem wykonania analiz jakości mięa (Katedra Hodowli Trzody Chlewnej ATR w Bydgozczy). Obejmowały one: ocenę enoryczną barwy, wodnitości i konytencji mięa. Dokonywał jej zepół 5 ędziów, według kali 5 punktowej. Wartość punktowej oceny 3 uznano za optymalną, a zakre 2,0 do 3,2 jako odpowiadającą mięu dobrej jakości, ocenę fizykochemiczną: wodochłonności mięa wyrażonej jako procentową zawartość wody luźnej w mięie oraz naycenie i janość barwy mięa oznaczonej przy użyciu pektrofotometru, 24 godziny po uboju określono ponownie topień zakwazenia mięa tzw. ph końcowe (ph k ). Dla wzytkich badanych cech porządzono opi tatytyczny, obliczając dla każdej z nich średnią arytmetyczną () i odchylenie tandardowe (). Itotność różnic między grupami badano przy pomocy analizy wariancji oraz tetu Duncana. Wzytkie obliczenia uzykano przy użyciu programu komputerowego STATISTICA. 3 Ry. 1. Przekrój poprzeczny m. longiimu lumborum. Typy włókien mięśniowych: 1 STO, 2 FTO, 3 FTG. Pow. 12,5 10. 1 2 114 www.tatoft.pl/czytelnia.html Zatoowania metod tatytycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polka 2008
Mikrotruktura mięśnia najdłużzego grzbietu świń kilku ra z uwzględnieniem genotypu odporności na tre (RYR1) Ry. 2. Przekrój poprzeczny m. longiimu lumborum. Tłuzcz śródmięśniowy (trzałka). Pow. 12,5 10. 1 Ry. 3. Przekrój poprzeczny m. longiimu lumborum. Glikogen (1 duża zawartość, 2 brak glikogenu). Pow. 12,5 10. 3 WYNIKI BADAŃ I DYSKUSJA 2 Przyroty dobowe badanych grup świń wynoiły od 690 do 849 g. Najwyżze przyroty oiągnęły miezańce P (wbp pbz). Urbańczyk i wp. [14] uzykali nieco niżze przyroty miezańców po knurach pietrain i lochach F 1 (wbp pbz) 799 g. Przyroty dobowe świń pietrain i pbz (690 i 703 g/dzień) były zbliżone do wyników oiąganych w SKURTCh (695 i 794 g/dzień) [2]. Najlepzymi cechami rzeźnymi charakteryzowały ię świnie ray pietrain, które wykazały najcieńzą łoninę (1,71 cm), najwiękzą powierzchnię oka polędwicy (57,3 cm 2 ) oraz najwięcej mięa zarówno w zynce (81,8%), jak i w całej tuzy (63,2%). Potwierdzono tym amym wyniki badań innych autorów [4, 12]. Najmniej korzytne wartości tych cech uzykano u świń ray złotnickiej ptrej (odpowiednio: 3,25 cm, 33,9 cm 2, 64,8% i 44,5%). Bardziej korzytnie kztałtowały ię wyniki oceny wartości rzeźnej świń ray złotnickiej ptrej w badaniach Wajdy i Ratajzczaka [15]. Spośród wzytkich badanych grup świń najmniej korzytne cechy określające jakość mięa wykazano u świń ray pietrain. Mięo to charakteryzowało ię znacznym zakwazeniem w 45 minut po uboju (ph 1 =5,73), najjaśniejzą barwą (27,35%) oraz najmniej korzytną wodochłonnością wyrażoną jako procentową zawartość wody luźnej w mięie (23,97%). Nikie ph 1 mięa świń ray pietrain wykazali też inni autorzy [10, 11]. Ponadto Orzechowka i wp. [10] najjaśniejzą barwę mięa oberwowali także u świń ray pietrain. Klayfikacja ogólna jakości mięa wypadła również najmniej korzytnie u świń ray pietrain. Wartości średnie klayfikacji nie informują o czętości wytępowania oobników wykazujących wady mięa w badanych grupach, dlatego wyliczono odetek świń mających mięo normalne lub wadliwe. Mięo dobrej jakości wytępowało u 100% świń pbz, 93,33% świń ray złp, 85% miezańców i 53,33% świń ray pietrain. Genetycznie uwarunkowana podatność świń na tre wiąże ię z itniejącym polimorfizmem genu RYR1, którego allele mogą tworzyć trzy rodzaje genotypów RYR1 CC (homozygoty dominujące), RYR1 CT (heterozygoty) i RYR1 TT (homozygoty receywne). Negatywne kutki obciążeń treowych objawiają ię głównie u oobników będących homozygotami receywnymi (RYR1 TT ). Rola receywnego genu RYR1 T w kztałtowaniu cech użytkowych świń, w tym jakości tuz i mięa, jet już udowodniona i ze względu na tounkowo duże możliwości ich kztałtowania nie powinna być pomijana przy rozważaniu innych czynników, determinujących cechy produkcyjne świń, a w zczególności ilość i jakość pozykiwanego mięa. Badania polimorfizmu genu RYR1 wykazały, że w badanej populacji zwierząt było 32,63% NN, 42,11% Nn i 25,26% nn. Zmutowany gen RYR1 T z najwiękzą czętotliwością wytępował u świń ray pietrain. Dane z piśmiennictwa oceniają czętość wytępowania tego genu w populacji świń czytoraowych pietrain na 31- Zatoowania metod tatytycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polka 2008 www.tatoft.pl/czytelnia.html 115
Mikrotruktura mięśnia najdłużzego grzbietu świń kilku ra z uwzględnieniem genotypu odporności na tre (RYR1) 100% [8]. Obecność genu RYR1 T wpływa na dobrą mięność knurów, a dziedziczenie umożliwia uzykiwanie z dużą pewnością bardzo dobrej mięności potomtwa. Wraz ze wzrotem mięności związanej z genem RYR1 T może dojść do pogorzenia jakości mięa [8, 9]. W przypadku cech tucznych i rzeźnych wpływ genotypu RYR1 zaznaczył ię w niewielkim topniu. Nieco inaczej było w przypadku niektórych cech jakości mięa, gdzie wykazano wyraźny wpływ genotypu RYR1 na ph 1 i wodochłonność mięa. Najwyżzą wartość ph 1 twierdzono w mięie świń o genotypie NN (6,62), a najniżzą u świń podatnych na tre nn (5,86). Podobną zależność uzykano w przypadku wodochłonności wyrażonej jako % wody luźnej w mięie. Najmniej korzytny wynik zanotowano u świń nn (26,26%). W niniejzych badaniach określono także czętość wytępowania wad jakości mięa u zwierząt o różnych genotypach w tounku do RYR1. Stwierdzono, że mięo dobrej jakości wytępowało u 93,54% oobników NN, 86,25% oobników Nn i u 66,67% oobników nn. Tabela 1. Cechy mikrotruktury muculu longiimu lumborum świń badanych grup [1]. Badana cecha Udział włókien [%] Średnica włókien [%] L. włókien [pow. 1,089 mm2] Udział tłuzczu [%] Udział glikogenu [%] STO FTO FTG STO FTO FTG Grupa pbz P złp 15,41 ab 3,40 14,43 B 4,44 70,16 Aa 4,56 44,30 B 4,14 42,03 B 3,56 55,89 B 4,96 259,93 A 26,30 12,84 Bc 3,89 16,66 B 5,48 70,50 Aa 5,93 44,25 B 6,60 43,00 B 4,95 56,96 B 6,52 227,40 B 39,97 13,83 bc 3,60 23,71 A 3,01 62,46 Bc 4,15 47,85 A 3,62 41,56 B 3,34 57,43 B 4,89 258,33 A 25,24 p (wbp pbz) 16,53 Aa 4,67 16,55 B 5,75 66,92 Ab 7,52 48,16 A 5,94 47,92 A 6,49 62,63 A 7,25 193,17 C 36,05 3,22 2,09 3,48 2,26 2,96 2,36 2,62 2,57 40,48 39,09 43,12 36,31 16,11 21,26 13,97 17,14 Wartości oznaczone różnymi literami różnią ię od iebie itotnie; duże litery przy p 0,01, małe litery przy p 0,05. Analiza cech mikrotruktury (tabela 1) wykazała, że najwięcej włókien STO (czerwonych), najbardziej korzytnych z punktu widzenia cech jakości mięa, twierdzono u miezańców P (wbp pbz) (16,53%), a najmniej u świń ray pietrain (12,84%). Nika zawartość włókien czerwonych u świń ray pietrain jet zgodna z oberwacjami Kłoowkiej [5]. Udział włókien FTO (pośrednich) najwiękzy był u świń złp (23,71%), a najmniejzy u świń pbz (14,43%). Włókien o glikolitycznym charakterze przemian metabolicznych FTG (białych) najwięcej odnotowano u świń pietrain (70,50%), a najmniej u świń złp (62,46%). Mniejzy udział włókien glikolitycznych wiąże ię z korzytniejzymi cechami jakościowymi mięa, co zauważyła Kłoowka [5], prowadząc badania na świniach ray złotnickiej ptrej, pietrain oraz ich miezańcach. Pomiary średnic włókien mięśniowych wykazały, że najwiękze średnice wzytkich typów włókien wytępowały w mięśniu najdłużzym lędźwi miezańców (STO-48,16µm, FTO- 47,92µm, FTG-62,63µm), a co ię z tym wiąże zwierzęta te miały najmniej włókien na jednotkę powierzchni badanego mięśnia (193,17). Najdrobniejzą trukturą mięśnia charakteryzowały ię świnie ray pbz i złotnickiej ptrej. Średnica włókien FTG, znacznie przekraczająca pozotałe typy włókien oraz itotny wpływ ray świń na grubość włókien mięśniowych wykazali w woich pracach także inni autorzy [5, 6, 7]. Poziom tłuzczu śródmięśniowego ocenianego hitochemicznie był niki we wzytkich grupach świń i średnio nie przekraczał 3,07%. Udział glikogenu w mięśniu wahał ię od 36,31% u miezańców do 43,12% u świń ray złotnickiej ptrej. Porównanie mikrotruktury tkanki mięśniowej świń o odmiennych genotypach nie wykazało ich wpływu na udziały procentowe i średnicę włókien mięśniowych (STO, FTO i FTG) oraz na zawartość tłuzczu śródmięśniowego i glikogenu w m. longiimu lumborum. Analiza wykazała jedynie itotnie więkzą liczbę włókien mięśniowych u homozygot dominujących (204,17) w porównaniu z homozygotami receywnymi (179,11) w grupie miezańców P (wbp pbz). Brak różnic w proporcjach pozczególnych typów włókien mięśniowych między zwierzętami o genotypach RYR1 CC i RYR1 TT wykazali również Een-Gutavon i wp. [3]. Przedtawione wpółczynniki korelacji między przyrotami dobowymi a liczbą włókien przypadających na jednotkę powierzchni przekroju mięśnia (r=-0,342 ) wkazują, że więkze tempo wzrotu zwierząt powiązane było 116 www.tatoft.pl/czytelnia.html Zatoowania metod tatytycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polka 2008
Mikrotruktura mięśnia najdłużzego grzbietu świń kilku ra z uwzględnieniem genotypu odporności na tre (RYR1) z budową mięśnia o grubzych włóknach, mających więkze średnice. Bardzo wyraźnie zależność ta ujawniła ię w grupie miezańców, które charakteryzowały ię najzybzym tempem wzrotu i miały najwiękze średnice wzytkich typów włókien mięśniowych. Niniejze badania podkreślają ujemne zależności między cechami umięśnienia tuzy a liczbą włókien przypadającą na jednotkę powierzchni mięśnia (r=-0,238 dla powierzchni oka polędwicy, r=-0,202 dla procentowej zawartości mięa w tuzy i r=-0,240 dla zawartości mięa w zynce) i potwierdzają, że zróżnicowanie mięności świń powodowane było zjawikiem hipertrofii włókien mięśniowych. Na podtawie wyoko itotnej korelacji między udziałem włókien FTG a janością barwy mięa (r=0,207 ) wywniokowano, że świnie ray pietrain, u których twierdzono najwiękzy udział włókien FTG wykazywały najmniej korzytną barwę mięa. Wpółczynniki korelacji między cechami mikrotruktury a cechami jakości mięa okazały ię być nikie, a zakoczeniem był brak itotnych wpółzależności między udziałem pozczególnych typów włókien mięśniowych oraz poziomem glikogenu we włóknach a topniem zakwazenia mięa w 45 minut po uboju. 4 WNIOSKI Badany materiał zwierzęcy charakteryzował ię dobrą użytkowością tuczną i rzeźną. Najwyżze przyroty dobowe oiągały miezańce P (wbp pbz). Najlepzymi cechami rzeźnymi charakteryzowały ię świnie ray pietrain, mające najcieńzą łoninę, najwiękzą powierzchnię oka polędwicy oraz najwięcej mięa w zynce i w całej tuzy. Najmniej korzytny wynik tych cech odnotowano u świń ray złotnickiej ptrej. Najmniej korzytne cechy jakości mięa wykazywały świnie ray pietrain. Mięo to charakteryzowało ię znacznym zakwazeniem w 45 minut po uboju, najjaśniejzą barwą i najmniej korzytną wodochłonnością. Analiza cech mikrotruktury mięśnia najdłużzego lędźwi wykazała, że świnie ray pietrain miały najwiękzy udział włókien FTG (70,50%) i najmniejzy udział włókien STO (12,84%), najbardziej korzytnych z punktu widzenia cech jakości mięa. Najwiękze średnice wzytkich typów włókien mięśniowych wytępowały w mięśniu miezańców trójraowych (STO-48,16µm, FTO-47,92µm, FTG-62,63µm), a co ię z tym wiąże zwierzęta te miały najmniej włókien na jednotkę powierzchni przekroju mięśnia (193,17). Więkze tempo wzrotu związane było zatem z budową mięśnia o grubzych włóknach, mających więkze średnice. Uzykane wyniki wkazują, że zróżnicowanie mięności świń było powodowane zjawikiem hipertrofii włókien mięśniowych. Porównanie cech mikrotrukturalnych tkanki mięśniowej świń o odmiennych genotypach w odnieieniu do RYR1 nie wykazało ich wpływu na udziały procentowe i średnicę włókien STO, FTO i FTG oraz na zawartość tłuzczu śródmięśniowego i glikogenu w badanym mięśniu. BIBLIOGRAFIA 1) Bogucka J., Kapelańki W., 2005: Microtructure of longiimu lumborum mucle in pig of everal breed a related to ome meat quality trait. Folia biol., 53, 85-90. 2) Eckert R., Szyndler-Nędza M., Tyra M., 2001: Zależności między przyrotem dziennym i mięnością a wykorzytaniem pazy u świń żywionych ad libitum. Zez. Nauk. AR we Wrocławiu 405, 37-42. 3) Een-Gutavon B., Karltröm K., Lundtröm K., 1992: Mucle fiber characteritic and metabolic repone at laughter in pig of different halothane genotype and their relation to meat quality. Meat Sci. 31, 1-11. 4) Kapelańki W., Rak B., 1999: Growth performance carca trait of pietrain and zlotniki potted pig and their crobred evaluated in 1969 and 1997. Adv. Agric. Sci. 6, 2, 46-50. 5) Kłoowka D., 1973: Czerwone i białe włókna w mięśniach różnych ra świń. Zez. Probl. Pot. Nauk Rol. 139, 199-205. 6) Kłoowka D., Grześkowiak E., Elminowka-Wenda G., Walaik K., Bogucka J., 2002: Microtructural characteritic of M. longiimu lumborum of the pig ynthetic line (Naïma P-76) in relation with meatine and ome meat quality parameter. Ann. Anim. Sci., 2, 305-309. 7) Kłoowka D., Grześkowiak E., Luther R., Elminowka Wenda G., 1998: Microtructural characteritic of longiimu mucle in ynthetic hybrid line (PIC) pig and meat quality. Pol. J. Food Nutr. Sci. 7/48, 4, 167-172. 8) Koćwin-Podiadła M., Kurył J., Przybylki W., 1993: Fizjologiczne i genetyczne tło wytępowania wad wieprzowiny indukowanych treem. Pr. i Mat. Zoot. 44, 5-31. 9) Kurył J., Wróblewki T., 1992: The effect of halothaneenitivity gene (HAL n ) in pig on litter ize, piglet live weight and rate of piglet urvival to the age of 9-11 week. Anim. Sci. Pap. Rep. 9, 47-52. 10) Orzechowka B., Różycki M., Tyra M., 1996a: Porównanie cech jakościowych mięa różnych ra świń. Rocz. Nauk. Zoot. 23, 3, 17-26. Zatoowania metod tatytycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polka 2008 www.tatoft.pl/czytelnia.html 117
Mikrotruktura mięśnia najdłużzego grzbietu świń kilku ra z uwzględnieniem genotypu odporności na tre (RYR1) 11) Popiech E., Borzuta K., Łyczyńki A., Plókarz W., 1998: Meat defect and their economic importance. Pol. J. Food Nutr. Sci. 7/48, 4 (S), 7-20. 12) Rak B., Kapelańki W., Bocian M., Grajewka S., 1999: Porównanie wartości tucznej i rzeźnej świń ray pietrain oraz złotnickiej ptrej ocenianych w latach 1969 i 1997. Zez. Nauk. AR w Krakowie 352, 67, 251-256. 13) Śrutek M., Kłoowka D., 2002: Metoda oceny zawartości glikogenu, wykazanego na podtawie reakcji hitochemicznej (PAS) w tkance mięśniowej indyków przy wykorzytaniu ytemu analizy obrazów mikrokopowych. Rocz. Nauk. Zoot. 16, 31-36. 14) Urbańczyk J., Hanczakowka E., Świątkiewicz M., 2000: Wpływ knurów ray pietrain na cechy tuczne i rzeźne oraz wkaźniki biochemiczne krwi świń. Rocz. Nauk. Zoot. Supl. 5, 131-135. 15) Wajda S., Ratajzczak M., 1988: Wyniki tuczu i wartość rzeźna świń ray wielkiej białej polkiej i złotnickiej ptrej. Zez. Probl. Pot. Nauk Rol. 335, 227-232. 118 www.tatoft.pl/czytelnia.html Zatoowania metod tatytycznych w badaniach naukowych III StatSoft Polka 2008