ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE/ ANNALS OF PSYCHOLOGY 2013, XVI, 4, 689-694 GRZEGORZ WICEK 1 Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Instytut Psychologii DOBRO CZY DOBROSTAN OSOBY Z GŁBOK NIEPEŁNOSPRAWNOCI SPRZON? Artykuł odnosi si do problemu dobra osoby, która jest odbiorc działa zawodowych psychologa, jako naczelnej zasady oceny etycznej takich działa. W tekcie akcent jest połoony na dwie wane kwestie zwizane z powyszym zagadnieniem: adekwatno pojcia odbiorcy czynnoci podejmowanych przez psychologa oraz porównanie wartoci kategorii dobra i dobrostanu w analizie etycznej oddziaływa psychologicznych. W artykule podkrelona została warto pojcia odbiorcy działa psychologa, która staje si szczególnie widoczna w odniesieniu do sytuacji pracy na rzecz osób z rónymi rodzajami niepełnosprawnoci oraz ich rodzin, a take teza wikszej wartoci kategorii dobra w analizie etycznej działa zawodowych psychologa. Słowa kluczowe: etyka zawodowa, odbiorca oddziaływa psychologicznych, psychologia rehabilitacji, osoby z niepełnosprawnoci. wiadomo i refleksja etyczna jest wana w kadych okolicznociach uprawiania zawodu zaufania publicznego. Ta niewymagajca skomplikowanych uzasadnie teza moe by wywiedziona z artykułu Katarzyny Sikory, w którym podejmuje ona zagadnienie dobra odbiorcy, okrelanego przez róne kodeksy etyczne rodowisk psychologicznych. Wspomniany artykuł jest wartociowy z wielu powodów. W niniejszej wypowiedzi chc rozwin i zwróci uwag na wybrane dwa z nich. Pierwszym jest uycie, wraz z uzasadnieniem, terminu odbiorca na okre- lenie osoby, która stanowi adresata działa psychologa. Mona rozumie osob GRZEGORZ WICEK Instytut Psychologii, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: wiacek@kul.lublin.pl
690 GRZEGORZ WICEK odbiorcy jako partnera w interakcji, który jest celem działa psychologicznych. Takie rozumienie jest podkrelane w przywołanym artykule, gdy Autorka wskazuje na odniesienie do studentów psychologii czy osób podlegajcych superwizji jako na przykłady odbiorców czynnoci zawodowych psychologa. Jednak słowo odbiorca niesie w sobie równie wymiar biernego, bardziej lub całkiem, doznawania konsekwencji działania specjalisty. W okrelonych warunkach odbiorca moe take porednio przyjmowa skutki aktywnoci psychologa. Przykładami takich sytuacji s: wspieranie rozwoju dziecka z wrodzon niepełnosprawno- ci lub praca w ramach rehabilitacji osoby dorosłej z głbok wielorak niepełnosprawnoci. W obu przypadkach psycholog kieruje swoje działania w stron osoby, z któr interakcja moe by w powanym nawet stopniu ograniczona. W skrajnej sytuacji, na przykład w przypadku osoby bdcej w tzw. stanie wegetatywnym, psycholog moe skupia si na pracy z rodzin i dla rodziny takiej osoby, jednak wci efekty jego pracy bd dotyka równie samej osoby w piczce. Powysze rozwaania pokazuj, e pojcie odbiorcy jest rzeczywicie wła- ciwym ujciem bardzo zrónicowanej grupy osób, których dotykaj konsekwencje działa psychologa. W bliszej analizie zrónicowanie tej grupy staje si jeszcze wiksze, a ona sama jeszcze bardziej obszerna. Oczywiste jest, e wszystkie wspomniane osoby, a take kada inna, która moe znale si w roli odbiorcy działa psychologa, powinny by objte refleksj etyczn nad konsekwencjami oraz dobrem takich działa. Przykłady, które podałem powyej, pochodz z bliskiej mi dziedziny psychologii rehabilitacji, zwizanej z wystpowaniem niepełnosprawnoci u człowieka, oraz z działaniami, które maj na celu wsparcie osoby w takiej sytuacji. Zjawisko niepełnosprawnoci nie zmienia istoty człowieka ani nie wpływa w sposób drastyczny na prawidłowoci dotyczce funkcjonowania lub sposobu wiadczenia wobec osoby pomocy psychologicznej. Jednak wymaga uwzgldnienia specyfiki przey, relacji i dowiadcze, gromadzonych przez ni w zwizku z faktem ograniczonej sprawnoci i jej konsekwencji. W pewnych warunkach wystpowanie ogranicze w funkcjonowaniu moe znacznie nasila problemy do- wiadczane przez osob. Moe take powodowa konieczno podejmowania bardzo specyficznych działa ze strony psychologa. Kolejnym skutkiem jest take wyjaskrawienie dylematów etycznych zwizanych z podejmowanymi interwencjami. Celem wielu działa psychologa jest wpływ na odbiorc. Kodeks Etyczno- Zawodowy Psychologa PTP (Polskie Towarzystwo Psychologiczne, 1992, preambuła) ujmuje to w formie mocnego sformułowania Rola zawodowa psy-
DOBRO CZY DOBROSTAN OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOCI 691 chologa obejmuje ingerencj w sposób istnienia drugiego człowieka jako indywidualnej i niepowtarzalnej całoci, ingerencj, której skutki mog by nieodwracalne. Nakłada to konieczno przestrzegania wysokich standardów etycznych przez psychologa w rónych rolach zawodowych, które podejmuje. Kodeksy etyczno-zawodowe psychologa wyznaczaj granice tej ingerencji w odniesieniu do autonomii osoby odbiorcy. Jednak w wietle wczeniejszych rozwaa, szeroko zakrelajcych krg odbiorców czynnoci zawodowych psychologa, kryterium autonomii moe sta si niejasne i bardzo trudne do zastosowania. W takiej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera odwołanie do dobra odbiorcy, pocigajc za sob potrzeb dookrelenia, czym owo dobro jest i w jaki sposób naley je odnie do rozstrzygnicia dylematów natury etycznej. Przedstawi poniej trzy przykłady rónych sytuacji tego rodzaju. Jedna z nich jest zwizana z wystpowaniem u osoby niepełnosprawnoci rozwojowej lub psychicznej. Osoba z autyzmem lub z niepełnosprawnoci umysłow, w zalenoci od nasilenia objawów takiego stanu, dowiadcza ogranicze w funkcjonowaniu, które bezporednio dotykaj zdolnoci do autonomicznego podejmowania decyzji i przyjmowania odpowiedzialnoci za te decyzje. W tym kontekcie pojawia si pytanie, kto powinien podejmowa decyzje odnonie do angaowania si lub wycofania z rónych aktywnoci przez tak osob z niepełnosprawnoci na przykład udziału w terapii uzalenie czy skorzystania z poradnictwa psychologicznego. Innymi słowy, problem, który powstaje w tej sytuacji, odnosi si do pytania, kto jest partnerem dla psychologa w okreleniu granic ingerencji psychologicznej w ycie odbiorcy (por. Friedman, Helm i Marrone, 1999; Wilson, Clegg i Hardy, 2008). Z uwagi na ewentualn zaleno osoby od innych ludzi nie jest łatwe rozsdzenie, w jakim zakresie psycholog powinien opiera si na decyzji danej osoby, a w jakim uwzgldnia zdanie jej opiekunów. Inna sytuacja trudna dla psychologa w aspekcie etycznym odnosi si do zagadnienia rehabilitacji dziecka z głbokim uszkodzeniem słuchu. Psycholog mo- e by zaangaowany w tak sytuacj jako jeden z członków zespołu rehabilitacyjnego, podejmujc działania wspierajce rodziców oraz dziecko w radzeniu sobie z konsekwencjami niepełnosprawnoci. W okrelonych okolicznociach rodzice mog podj decyzj o powstrzymaniu si od zastosowania implantu słuchowego u swojego dziecka nie ze wzgldów medycznych czy rehabilitacyjnych, ale z uwagi na przynaleno do ruchu Kultury Głuchych, który jest wyrazem ich dumy z bycia osob Głuch (por. Weinberg, 2005). Moe to budzi wtpliwoci natury etycznej u psychologa, wiadomego korzyci, jakie daje wykorzystanie implantu w rehabilitacji i rozwoju dziecka z uszkodzeniem słuchu.
692 GRZEGORZ WICEK Podobne wtpliwoci powstawa mog w odniesieniu do wykorzystywania metod diagnostyki genetycznej skojarzonych z metod zapłodnienia in vitro w celu takiej selekcji embrionów, aby urodzi dziecko niesłyszce (Dennis, 2004). Zasadne jest pytanie o potrzeb i cele pomocy psychologicznej w takich przypadkach. Trzeci przykład odnosi si do szeregu okolicznoci zwizanych z innymi dylematami w zakresie bioetyki. Kuschel i Kent (2011) opisuj kilka sytuacji rónego rodzaju zaburze w przebiegu ciy, które skutkuj bardzo przedwczesnym porodem. Podnosz przy tym dylemat decyzji o wdroeniu bd wycofaniu intensywnej opieki neonatologicznej wobec dziecka. Rola wspierajca psychologa wobec rodziców jest w takiej sytuacji bezdyskusyjna. Szczególnie w obliczu coraz czstszego ich udziału w podejmowaniu decyzji o postpowaniu medycznym wobec dziecka. Ryzyko wystpienia u dziecka niepełnosprawnoci, czasem głbokiej, oraz niepewno odnonie do długoci jego ycia wystpuj tu jako czynniki podejmowania decyzji o działaniu medycznym, które moe wpłyn na przeycie dziecka w ogóle. Stwarza to sytuacj szczególnego obcienia psychicznego rodziców oraz potrzeby pomocy psychologicznej. W wietle wczeniejszych rozwaa, które wyranie pokazuj, e dziecko w opisywanej sytuacji wystpuje take w roli odbiorcy (poredniego) działa psychologa, ponownie mona postawi pytanie o właciwe cele i formy wiadczonej przez niego pomocy. W kadym z powyszych przykładów psycholog staje przed dylematem natury etycznej. Pojawia si tutaj wane pytanie o podstawowe kryterium podejmowania decyzji w takich i zblionych sytuacjach. Katarzyna Sikora wskazuje w swoim artykule, e kodeksy etyczne odwołuj si do dobra odbiorcy, jednak wydaje si, e Autorka nie jest do koca konsekwentna. W dalszej analizie podkrela bowiem, e w wielu kodeksach dobro jest okrelane właciwie jako korzy lub dobrostan psychiczny osoby, natomiast sama pozostaje przy terminie dobro odbiorcy. Przyjta przez K. Sikor konwencja terminologiczna odpowiada treci Kodeksu Etyczno-Zawodowego Psychologa (PTP, 1992), w którym dobro drugiego człowieka jest wyranie podane jako naczelna warto, a wic i zasada działania psychologa. Równie w innych ródłach w naszej literaturze psychologicznej podstawowe kryterium orzekania etycznego stanowi dobro osoby odbiorcy czynnoci zawodowych psychologa (np. Brzeziski, Zakrzewska, 2008). W tym kontekcie mona postawi pytanie: które z podanych wyej okrele lepiej słuy jako podstawa budowania psychologicznych kodeksów etycznych dobro czy te dobrostan? K. Sikora w swoim przegldzie rónych krajowych kodeksów podkrela brak definicji pojcia dobro odbiorcy
DOBRO CZY DOBROSTAN OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOCI 693 oraz czste odniesienie do kategorii dobrostanu. Wydaje si jednak, e subiektywizacja kategorii dobra, poprzez sprowadzenie go do dobrostanu, nie zapewnia poradzenia sobie z problemem definiowania. Autorka zwraca uwag na zwizek dobrostanu z filozoficznym pojciem szczcia, co powoduje kolejny poziom potrzebnych rozstrzygni szczcie naley rozumie hedonistycznie (według zasady maksymalizacji przyjemnoci) czy eudajmonicznie (w odwołaniu do pozostałych szkół eudajmonizmu, które akcentowały inne wartoci, na przykład intelekt, cnot). Ponadto oparcie si na kategorii dobrostanu moe naraa psychologów na oddalenie si od uwspólnienia podstawowych zasad etycznych zawodu. Odwołanie si do godnoci człowieka w midzynarodowej Universal Declaration of Ethical Principles for Psychologists (International Union of Psychological Science, 2008) oraz europejskim Meta-Code of Ethics (European Federation of Psychologists Asssociations, 2005) stanowi wyraz poszukiwania tej wspólnej płaszczyzny, która pozwoli na uzgodnienie zasad etycznych w psychologii, przynajmniej na pewnym poziomie ogólnoci. Samo przywołanie pojcia godnoci ludzkiej nie jest jednak wystarczajce. Powoduje to potrzeb zdefiniowania tym razem pojcia godnoci, które podobnie jak dobro wykracza poza dziedzin psychologii i moe by właciwie okrelone w ramach dyskursu filozoficznego. Konkludujc, w moim przekonaniu włanie refleksja filozoficzna, a dokładnie antropologiczna, która pozwala na dookrelenie przyjmowanej koncepcji człowieka, jest właciw podstaw budowania kodeksu etycznego psychologów. Pozwala bowiem na zdefiniowanie dobra odbiorcy, ewentualnie godnoci osoby ludzkiej, które to pojcia słu jako jedno z najwaniejszych kryteriów oceny moralnej działa psychologicznych. LITERATURA CYTOWANA Brzeziski, Z. i Zakrzewska, M. (2008). Etyczne problemy działalnoci praktycznej, edukacyjnej i naukowej psychologa. W: J. Strelau i D. Doliski (red.), Psychologia. Podrcznik akademicki (t. 1, s. 137-174). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Dennis, C. (2004). Deaf by design. Nature, 431, 894-896. European Federation of Psychologists Asssociations (2005). Meta-Code of Ethics. Brussels, Belgium: EFPA. Friedman, S. L., Helm, D. T. i Marrone, J. (1999). Caring, control, and clinicians influence: Ethical dilemmas in developmental disabilities. Ethics & Behavior, 9(4), 349-364. International Union of Psychological Science (2008). Universal declaration of ethical principles for psychologists, http://iupsys.net/index.php/ethics/declaration (30.11.2013). Kuschel,C. A. i Kent, A. (2011). Improved neonatal survival and outcomes at borderline viability brings increasing ethical dilemmas. Journal of Paediatrics and Child Health, 47, 585-589.
694 GRZEGORZ WICEK Polskie Towarzystwo Psychologiczne (1992). Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa. Warszawa: PTP. Weinberg A. (2005). Pediatric cochlear implants: The great debate. Penn Bioethics Journal, 1(1), 1-4. Wilson, N., Clegg, J. i Hardy, G. (2008). What informs and shapes ethical practice in Intellectual Disability services? Journal of Intellectual Disability Research, 52(7), 608-617.