PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 260 270 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association URSZULA KACZMAREK, IWONA GRZESIAK, MAŁGORZATA KOWALCZYK ZAJĄC Próchnica wczesna analiza wybranych czynników biologicznych Early Childhood Caries Analysis of Selected Biological Factors Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej AM we Wrocławiu Streszczenie Cel pracy. Zbadanie związku częstości występowania próchnicy i poziomu higieny jamy ustnej u dzieci z wybra nymi parametrami biologicznymi związanymi z matką. Materiał i metody. Badaniem objęto 196 dzieci uczęszczających do wrocławskich żłobków w wieku 6 36 mie sięcy życia. Badaniem ankietowym objęto matki, a klinicznym dzieci. U dzieci oceniono stan uzębienia pod kątem występowania próchnicy, obliczając wartości pw/z i pw/p i higieny jamy ustnej (DI/OHI). Ankieta zawierała py tania dotyczące danych środowiskowych i przebiegu ciąży. Dane te odniesiono do stanu zębów dziecka. Wyniki. U zbadanych dzieci próchnica występowała u 48,5%, a wartości pw/z, pw/p i DI/OHI wynosiły odpowie dnio 2,2 ± 3,0; 4,0 ± 7,2; 0,6 ± 0,5. Dzieci matek z wyższym wykształceniem miały mniejszą liczbę zębów objętych procesem próchnicowym i zbliżony stan higieny jamy ustnej w porównaniu z dziećmi matek z wykształceniem śre dnim. Nieco częściej próchnica występowała u dzieci matek w wieku do 25 lat w porównaniu z matkami starszymi i zwiększała się wraz z kolejnością urodzenia dziecka. Najczęstsze występowanie próchnicy zauważono u dzieci ma tek przyjmujących podczas ciąży leki rozkurczowe, a najmniejsze u przyjmujących leki podtrzymujące ciążę. Dzie ci matek leczących uzębienie w czasie ciąży charakteryzowały nieco niższe wartości pw/z i pw/p. Najczęstszym źródłem informacji o pielęgnacji jamy ustnej dziecka byli pracownicy służby zdrowia oraz prasa, książki i poradniki. Wnioski. Czynniki biologiczne związane z zachowaniem prozdrowotnym matki sprzyjają rozwojowi próchnicy w zębach mlecznych u dzieci (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 260 270). Słowa kluczowe: próchnica wczesna, czynniki promujące rozwój próchnicy. Abstract Objectives. The aim of the study was to evaluate of relationship of caries prevalence and level of oral hygiene in children with chosen biological factors connected with mother. Material and Methods. The study comprised 196 children from 6 to 36 months attending to three randomly se lected day nurseries in Wrocław city. Mothers were asked to fill in questionnaires and children were clinically exa mined. The children s teeth condition in aspect of dental caries and oral hygiene were examined, and df/t and df/s and (DI/OHI) indices were calculated. Questionnaire included questions concerning information about envi ronmental and course of pregnancy. The obtained data were analysed on children s teeth condition. Results. In examined children, caries prevalence was 48.5% and values of df/t, df/s and DI/OHI 2.2 ± 3.0, 4.0 ± 7.2, 0.6 ± 0.5 respectively. Children of mothers with higher education level had lower number of teeth affected by ca ries and similar oral hygiene condition in comparison with children of mothers with medium level of education. In children of mothers in age up to 25 years, dental caries has slight higher frequency in comparison with older mo thers and increased along with the sequence child s birth. The highest caries frequency was found in children of mothers treated by spasmolytic medicines during pregnancy and the lowest caries frequency in mothers treated by pregnancy maintenance medication. Children of mothers who treated their teeth during pregnancy had lower df/t i df/s values. The most common source of knowledge about children s oral hygiene procedures were medical officers as well as newspapers, books and guides. Conclusions. The factors related with mother s favour caries in primary teeth development (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 260 270). Key words: early childhood caries, factors promoting development of caries.
Próchnica wczesna 261 W polskim piśmiennictwie brakuje precyzyj nego zdefiniowania terminu próchnicy wczesnej u dzieci (caries precox). Określa się ją na ogół opi sowo jako wcześnie pojawiające się, tuż po wyrz nięciu zębów mlecznych, zmiany próchnicowe na powierzchniach wargowych zębów przednich gór nych w obrębie szyjki i na powierzchniach żują cych zębów trzonowych, obejmujące następnie in ne powierzchnie [1]. Podkreśla się gwałtowny przebieg, doprowadzający w krótkim czasie do znacznej utraty korony zęba, chorób miazgi i tka nek okołowierzchołkowych. Niekiedy uważa się ją za próchnicę występującą w uzębieniu dzieci w wieku do 1 1,5 roku [2]. Według natomiast To warzystwa Stomatologów Amerykańskich (ADA American Dental Association) i Amerykańskiej Akademii Stomatologii Dziecięcej (AADP American Academy of Pediatric Dentistry) ta po stać próchnicy jest określana mianem próchnicy wczesnego okresu dzieciństwa (ECC early child hood caries). Definiuje się ją jako obecność jedne go lub więcej zębów mlecznych dotkniętych próchnicą, usuniętych z jej powodu lub wypełnio nych u dzieci w wieku 71 miesięcy lub młodszych, a zatem dotyczy dzieci przed ukończeniem 6 r.ż. Wyróżnia się postać ciężką (S ECC severe early childhood caries) o nietypowym, progresywnym i ostrym przebiegu, której kryteria są zróżnicowa ne w zależności od wieku dziecka: poniżej 3 lat każda oznaka próchnicy na powierzchniach gładkich, w wieku 3 lat przynajmniej na czterech powierzchniach, w wieku 4 lat na pięciu po wierzchniach, a w wieku 5 lat na 6 i więcej po wierzchniach zębów [3]. Rozwój próchnicy zębów mlecznych, podob nie jak zębów stałych, jest uwarunkowany cztere ma głównymi czynnikami etiologicznymi, którymi są zlokalizowane w płytce nazębnej bakterie roz kładające dietetyczne węglowodany do kwasów, spożycie cukrów, podatność gospodarza oraz od powiednio długi czas współdziałania tych czynni ków. Pomimo takiej samej etiologii, znaczący, cho ciaż nie w pełni wyjaśniony, jest udział różnych czynników predysponujących do powstania próch nicy zębów mlecznych. Przyjmuje się, że rozwój próchnicy w okresie wczesnego dzieciństwa może być modyfikowany czynnikami występującymi tylko u małych dzieci, związanymi m.in. z imple mentacją próchnicotwórczych bakterii, niedojrza łością systemu obronnego oraz ze schematem kar mienia i higieną jamy ustnej [4]. Szpringer Nodzak et al. [5 7] czynniki ryzyka powstania próchnicy wczesnej dzielą na czynniki związane z matką (młody wiek, niski poziom wykształcenia, choroby w czasie ciąży) oraz czynniki związane z dziec kiem (wcześniactwo, ciąża mnoga, mała masa uro dzeniowa ciała, częstość zachorowań, przyjmowa nie leków w postaci słodkich i lepkich syropów, wczesne wyrzynanie zębów). Do czynników zwią zanych z dzieckiem należą również karmienie (sposób karmienia, karmienie piersią krócej niż 6 miesięcy i dłużej niż 12 miesięcy, karmienie bu telką w nocy), czynniki związane z drobnoustroja mi (wczesna kolonizacja jamy ustnej przez bakte rie Streptococcus mutans, brak rutynowej higieny jamy ustnej), podaży substratu węglowodanowego (słodzone mleko, napoje, odżywki podawane przed snem) i czynniki związane z gospodarzem (małe wydzielanie śliny w nocy, niedawno wyrznięte nie dojrzałe zęby, niedojrzały system immunologicz ny). Rozpatrując czynniki związane z matką, stwierdza się, że mniejsze ryzyko zachorowalności na próchnicę mają dzieci matek powyżej 30 r.ż. [8], co jest prawdopodobnie związane z większą odpo wiedzialnością za stan zdrowia dziecka. Wysoki poziom wykształcenia matki jest często wiązany z rzadszym występowaniem próchnicy dzięki większej wiedzy prozdrowotnej i stosowaniem jej zasad u dzieci, w przeciwieństwie do matek z ni skim poziomem edukacji i o niskim statusie socjo ekonomicznym [9, 10]. Rozwój próchnicy wcze snej wykazuje często związek z chorobą matki w czasie trwania ciąży. Przypuszcza się, że jest to związane ze zmniejszeniem odporności matki pod czas choroby, co wpływa w pewnej mierze na pra widłowy rozwój płodu [11, 12]. Niewątpliwie, wpływ na powstawanie próchni cy wywiera dieta dziecka. Papkowate, słodkie po żywienie w butelce podawane przed zaśnięciem jest trudno usuwane z powodu zmniejszenia się wydzie lania śliny podczas snu, pozostaje zatem w długim kontakcie z zębami, będąc doskonałą pożywką dla drobnoustrojów próchnicotwórczych i przyczynia jąc się do rozwoju próchnicy [7, 6, 13 15]. Wcze sne ząbkowanie również predysponuje do próchni cy, gdyż niedojrzałe morfologicznie twarde tkanki zęba mają słabszą odporność na działanie bakteryj nych kwasów [5, 6, 8, 14, 16, 17]. Odpowiednia opieka matki nad dzieckiem ma istotne znaczenie w rozwoju próchnicy wczesnej [18]. Czynniki ryzyka związane z dzieckiem mogą być usuwane lub modyfikowane przez mat kę/opiekuna przez wprowadzenie działań kariosta tycznych wynikających z wiedzy prozdrowotnej, które przyczynią się do zachowania właściwych nawyków higienicznych i żywieniowych w póź niejszym życiu. Większość matek zabiegi higie niczne w jamie ustnej dziecka przeprowadza oko ło 2. r.ż., a pozostałe nie wykonują ich wcale z po wodu braku zgody dziecka [6]. Niestety, zdecydowana większość matek zgłasza się z dziec kiem do stomatologa po raz pierwszy w chwili po jawienia się zmian próchnicowych, a niekiedy je szcze później, gdy pojawi się ból [19, 20]. Pierw
262 U. KACZMAREK, I. GRZESIAK, M. KOWALCZYK ZAJĄC sza wizyta dziecka w gabinecie stomatologicznym powinna nastąpić w okresie wyrznięcia się pierw szych zębów, tj. między 6. a 12. miesiącem życia [21 24]. Stanowi ją nie tylko badanie, ale również udzielanie matkom praktycznych wskazówek od nośnie do pielęgnacji jamy ustnej dziecka i kario statycznych nawyków żywieniowych [15, 25]. Uświadomienie matce dróg przenoszenia kario gennych drobnoustrojów oraz czynników warun kujących ich kolonizację i proliferację oraz zna czenia zdrowia własnej jamy ustnej przyczyni się do przerwania łańcucha zakażeń (zapobieganie pierwotne) [15]. Celem pracy było zbadanie związku częstości występowania próchnicy i poziomu higieny jamy ustnej u dzieci z wybranymi parametrami biolo gicznymi związanymi z matką. Materiał i metody Badaniem objęto 196 dzieci uczęszczających do wrocławskich żłobków (91 dziewczynek i 105 chłopców) w wieku 6 36 miesięcy życia (średnia wieku 27 ± 5 miesięcy). Opierając się na badaniach klinicznych, oceniono liczbę zębów i ich powierzch ni objętych procesem próchnicowym (puw/z, puw/p) oraz dostrzegalny osad nazębny na wszyst kich powierzchniach wargowych/policzkowych zę bów na podstawie kryteriów składowej DI wskaźni ka OHI (DI/OHI). Przed przystąpieniem do badania matki, wyrażające zgodę na badanie dzieci, wypeł niły kwestionariusz. Zawierał on pytania dotyczące wykształcenia, wieku w czasie porodu, kolejności ciąży, z której pochodzi badane dziecko, przyjmo wanych leków w czasie ciąży, leczenia stomatolo gicznego podczas ciąży, wieku dziecka, w którym rozpoczęto wykonywanie zabiegów oczyszczania jamy ustnej i ich częstości oraz źródeł informacji o pielęgnacji jamy ustnej dziecka. Dane te odniesio no do stanu uzębienia dzieci. Ponieważ żadne dziecko nie miało usuniętego zęba, to wartości wskaźników puw/z i puw/p były faktycznie sumą zębów lub powierzchni z niewypełnionymi i wypeł nionymi zmianami próchnicowymi (pw/z i pw/p). Otrzymane wyniki poddano analizie statystycznej testem Manna Whitneya, przyjmując za istotny po ziom p 0,05. Wyniki Spośród ogółu zbadanych dzieci (196) wol nych od próchnicy było 95, tj. 48,5%, w tym 51 dziewczynek i 44 chłopców. Średnie wartości pw/z, pw/p i DI/OHI, obliczone dla wszystkich ba danych dzieci, wynosiły odpowiednio: 2,2 ± 3,0; 4,0 ± 7,2; 0,6 ± 0,5. U dzieci objętych chorobą próchnicową wyniosły odpowiednio: 4,2; 7,6; 0,8. Dzieci matek z wyższym wykształceniem w porównaniu z matkami z wykształceniem śre dnim i zawodowym miały nieco niższe wartości pw/z i zbliżone wartości DI/OHI wynoszące odpo wiednio 2,1 ± 3,0 vs. 2,3 ± 3,1 vs. 2,5 ± 3,2 i 0,6 ± ± 0,5 vs. 0,6 ± 0,5 vs. 0,8 ± 0,6 (p > 0,05) (tab. 1). Zaobserwowano tendencję do częstszego wy stępowania próchnicy u dzieci matek w wieku do 25 r.ż. (56,5%) w porównaniu z matkami starszy mi. Intensywność próchnicy natomiast wyrażona wartością pw/z była taka sama u dzieci matek w wieku 26 30 lat i starszych (wynosiła 2,3 ± 3,2 i 2,3 ± 2,8), podczas gdy u dzieci matek młod szych była nieco niższa (2,0 ± 2,8). Średnie warto ści liczby powierzchni zębów dotkniętych proce Tabela 1. Związek między wykształceniem matki a wartościami pw/z, pw/p i DI/OHI dzieci Table 1. Relationship between mother s education and df/t, df/s and DI/OHI values in children Wykształcenie Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI matek (Number of children) (df/t) (df/s) (Mother s Ogółem Bez próchnicy Z próchnicą education) (Total) (Caries free) (With caries) Zawodowe 12 6,1 6 50,0 6 50,0 2,5 3,2 6,8 12,3 0,8 0,6 (Vocational) Średnie 72 36,7 33 45,8 39 54,2 2,3 3,1 3,8 6,3 0,6 0,5 (Secondary school) Wyższe 112 57,2 56 50,0 56 50,0 2,1 3,0 3,8 7,0 0,6 0,5 (Higher) Razem 196 100,0 95 48,5 101 51,5 2,2 3,0 4,0 7,2 0,6 0,5 (Total)
Próchnica wczesna 263 sem próchnicowym zróżnicowały się jednak odmiennie; najwyższe były u dzieci matek w wie ku powyżej 30 lat (4,7 ± 7,4) a najniższe u dzieci matek najmłodszych (3,7 ± 7,4) (tab. 2). Frekwencja i intensywność próchnicy zwięk szała się wraz z kolejnością urodzenia dziecka. Dzieci z próchnicą, które były jedynymi dziećmi w rodzinie było 46,2% i miały najmniejszą liczbę zębów objętych próchnicą (2,0 ± 3,1). U dzieci urodzonych w kolejności jako trzecie lub dalsze za uważono najwyższą frekwencję próchnicy (66,7%) i liczbę zębów lub powierzchni objętych procesem próchnicowym (3,3 ± 2,7 i 7,8 ± 8,0). Dzieci te miały również 2 krotnie wyższe wartości DI/OHI (1,2 ± 0,9) w porównaniu z dziećmi z rodzin, w których liczba dzieci była mniejsza (tab. 3). Związek między frekwencją, intensywnością próchnicy a przyjmowanymi lekami przez matkę w czasie ciąży przedstawiono w tabeli 4. Zauważo no najwyższą frekwencję próchnicy u dzieci matek przyjmujących leki rozkurczowe (77,8%), a najniż szą u dzieci matek przyjmujących leki podtrzymu jące ciążę (27,3%). W przypadku pozostałych le ków frekwencja była podobna i wynosiła 50,0 56,3%. Największą liczbę zębów i powierzch ni dotkniętych próchnicą zaobserwowano u dzieci matek poddanych antybiotykoterapii w czasie ciąży (pw/z = 2,6 ± 3,9; pw/p = 4,3 ± 6,9), a najmniejszą Tabela 2. Związek między wiekiem matki w chwili urodzenia dziecka a wartościami pw/z, pw/p i DI/OHI dzieci Table 2. Relationship between age of mother in moment of child s birth and df/t, df/s and DI/OHI values in children Wiek matek Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI w chwili urodze (Number of children) (df/t) (df/s) nia dziecka lata ogółem bez próchnicy z próchnicą (Age of mother (total) (caries free) (with caries) in moment of birth of the child years) < 25 69 35,2 30 43,5 39 56,5 2,0 2,8 3,7 7,4 0,7 0,5 26 30 104 53,1 54 51,9 50 48,1 2,3 3,2 4,0 6,8 0,7 0,5 > 30 23 11,7 11 47,8 12 52,2 2,3 2,8 4,7 8,7 0,6 0,5 Razem 196 100,0 95 48,5 101 51,5 2,2 3,0 4,0 7,2 0,6 0,5 (Total) Tabela 3. Związek między kolejnością urodzenia badanego dziecka a wartościami pw/z, pw/p i DI/OHI dzieci Table 3. Relationship between sequence of examinated child s birth and df/t, df/s and DI/OHI values in children Kolejność uro Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI dzenia dziecka (Number of children) (df/t) (df/s) (Sequence of ogółem bez próchnicy z próchnicą birth of child) (total) (caries free) (with caries) Jedyne 52 26,5 28 53,8 24 46,2 2,0 3,1 4,5 9,2 0,6 0,5 (Only child) Pierwsze 126 64,3 61 48,4 65 51,6 2,1 3,0 3,6 6,4 0,6 0,5 (First child) Drugie 12 6,1 4 33,3 8 66,7 3,0 3,3 3,7 4,1 0,6 0,5 (Second child) Trzecie i dalsze 6 3,1 2 33,3 4 66,7 3,3 2,7 7,8 8,0 1,2 0,9 (Third and farthest child) Razem 196 100,0 95 48,5 101 51,5 2,2 3,0 4,0 7,2 0,6 0,5 (Total)
264 U. KACZMAREK, I. GRZESIAK, M. KOWALCZYK ZAJĄC u dzieci matek przyjmujących leki podtrzymujące ciążę (0,7 ± 1,3; 1,2 ± 2,0. Wartość DI/OHI również była najniższa u u dzieci matek przyjmujących leki podtrzymujące ciążę (0,3 ± 0,2) (tab. 4). Nie zauważono różnic w frekwencji próchnicy u dzieci matek, zarówno leczących, jak i nieleczą cych swoje uzębienie w czasie ciąży. U dzieci z próchnicą natomiast, których matki były leczone stomatologicznie w czasie ciąży zaobserwowano nieco niższe wartości pw/z i pw/p (2,0 ± 2,7 vs. 2,4 ± 33 i 3,6 ± 6,8 vs. 4,4 ± 7,6), występujące różni ce jednak nie były statystycznie istotne (p > 0,05) (tab. 5). Dane zawarte w tabeli 6 sugerują związek de klarowanej przez matki chwili rozpoczęcia wyko nywania zabiegów higienicznych w jamie ustnej z frekwencją próchnicy u dzieci. Wskazują na istotny statystycznie (p < 0,05) związek terminu wdrożenia oczyszczania jamy ustnej z intensyw nością próchnicy u dzieci. Zauważono bowiem za leżność u dzieci z deklarowanym przez matki roz poczęciem wykonywania zabiegów higienicznych po wyrznięciu prawie wszystkich zębów mlecz nych w porównaniu z wprowadzeniem oczyszcza nia po wyrznięciu przednich zębów (wzrost warto ści pw/z o 0,7). Nie stwierdzono istotnych różnic Tabela 4. Związek między leczeniem farmakologicznym matek w czasie ciąży a wartościami pw/z, pw/p i DI/OHI u dzieci Table 4. Relationship between mothers pharmacological treatment and values of df/t, df/s and DI/OHI in children Rodzaj leczenia Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI farmakologicz (Number of children) (df/t) (df/s) nego ogółem bez próchnicy z próchnicą (Kind of phar (total) (caries free) (with caries) macological treatment Witaminy 165 84,2 83 50,3 82 49,7 2,0 2,8 3,7 6,7 0,6 0,5 (Vitamins) Preparaty żelaza 99 50,5 54 54,5 45 45,5 1,8 2,7 3,2 6,1 0,6 0,5 (Iron specimens) Antybiotyki 16 8,2 9 56,3 7 43,8 2,6 3,9 4,3 6,9 0,6 0,4 (Antibiotics) Hormony 10 5,1 5 50,0 5 50,0 1,8 2,5 2,9 4,6 0,8 0,4 (Hormones) Rozkurczowe 9 4,6 2 22,2 7 77,8 2,0 1,9 2,6 2,5 0,6 0,4 (Spasmolytic) Podtrzymujące 11 5,6 8 72,7 3 27,3 0,7 1,3 1,2 2,0 0,3 0,2 ciążę (Pregnancy maintenance medication) Tabela 5. Związek między leczeniem uzębienia matki w czasie ciąży a wartościami pw/z, pw/p i DI/OHI dzieci Table 5. Relationship of treatment teeth by mother during pregnancy and values of df/t, df/s and DI/OHI in children Leczenie Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI uzębienia (Number of children) (df/t) (df/s) w czasie ciąży ogółem bez próchnicy z próchnicą (Treatment (total) (caries free) (with caries) teeth during pregnancy) Tak (Yes) 101 51,5 49 48,5 52 51,5 2,0 2,7 3,6 6,8 0,6 0,4 Nie (No) 95 48,5 46 48,4 49 51,6 2,4 3,3 4,4 7,6 0,7 0,5 Razem (Total) 196 100,0 95 48,5 101 51,5 2,2 3,0 4,0 7,2 0,6 0,5
Próchnica wczesna 265 między deklarowanym terminem rozpoczęcia wy konywania zabiegów higienicznych w jamie ust nej dziecka a intensywnością próchnicy. Zamieszczone w tabeli 7 dane nie wykazują istotnego związku z deklarowaną przez matki czę stością oczyszczania jamy ustnej a wartościami wskaźników próchnicy i higieny jamy ustnej. Wy jątek stanowiły dzieci matek podających oczysz czanie zębów dwa i więcej razy dziennie w porów naniu z dziećmi z uzębieniem oczyszczanym spo radycznie lub wcale, u których paradoksalnie malała istotnie intensywność próchnicy (p < 0,05) wraz z mniejszą częstością oczyszczania zębów dziecka. Zanotowano także niewielkie obniżanie się średnich wartości wskaźnika DI/OHI u dzieci z malejącą częstością wykonywania zabiegów hi gienicznych w jamie ustnej. Można przypuszczać, że otrzymanie takich zależności najprawdopodob niej jest spowodowane nieprawdziwym podawa niem informacji przez matki lub brakiem skutecz ności wykonywanych przez nie zabiegów higie nicznych w jamie ustnej dziecka. Dane przedstawione w tabeli 8 wskazują, że dla około połowy matek dzieci zarówno wolnych od próchnicy, jak i z próchnicą źródłem informacji o pielęgnacji jamy ustnej dziecka byli zarówno pracownicy ochrony zdrowia (49,0 i 51,0%), jak i prasa, książki lub poradniki (49,1 i 50,9%), a dla nieco większej liczby rodzina/znajomi i telewizja/ /radio (58,5 i 54,5%). Niezależnie od podawanego źródła wiedzy, około 50% matek deklarowało oczyszczanie bezzębnej jamy ustnej dziecka. Omówienie W pracy zbadano związek występowania próchnicy i poziomu higieny jamy ustnej dzieci z wybranymi parametrami biologicznymi związa nymi z matką. Nie zaobserwowano statystycznie istotnego związku poziomu wykształcenia matki z frekwen cją i intensywnością próchnicy u dzieci. Zauważo no jednak najniższą frekwencję próchnicy u dzieci matek z wykształceniem wyższym i zawodowym w porównaniu z wykształceniem średnim. Warto ści pw/z i pw/p obniżały się wraz ze wzrostem po ziomu wykształcenia. Podobną zależność zaobser wowała Szczepańska [2], badając dzieci łódzkie w wieku 1 4 lat. Wykazała frekwencję próchnicy u dzieci matek z wykształceniem wyższym wyno szącą 47,83%, średnim 76,92% i podstawowym 82,56% i liczbę zębów dotkniętych próchnicą wy noszącą odpowiednio 2,8; 3,7 i 5,4. Podobne stwierdzenia wynikały z badań Wierzbickiej et al. [9] i Williamsa et al. [26]. Du et al. [27] natomiast, badając 2 4 letnie dzieci chińskie, zauważyli nie co wyższą frekwencję próchnicy (13,3%) u dzieci matek z wyższym poziomem wykształcenia w po równaniu z wykształceniem niższym (9,2%). Da ne własne wykazały gorszą higienę jamy ustnej u dzieci matek z wykształceniem zawodowym w porównaniu z dziećmi matek z wykształceniem średnim i wyższym. Sugeruje to wpływ wykształ cenia matki na poziom wiedzy prozdrowotnej i jej praktyczne wykorzystanie, co znajduje odzwier ciedlenie w intensywności choroby próchnicowej i stanie higieny jamy ustnej dzieci. Dane z piśmiennictwa polskiego dotyczące zależności między stanem uzębienia dzieci a wie kiem matki w chwili urodzenia dziecka nie są jed noznaczne. Szpringer Nodzak et al. [14] zaobser wowali istotnie wyższą frekwencję próchnicy u dzieci matek do 30. r.ż. (16,3%) niż powyżej 30 lat (10,18%). Fetkowska Mielnik et al. [12] nato miast zanotowała najwyższy odsetek próchnicy u dzieci matek w wieku 25 30 lat, a niższy u dzie ci matek poniżej 25. r.ż. i powyżej 30 lat. Dane własne wskazują na nieco niższą frekwencję próchnicy u dzieci matek w wieku 26 30 lat i nie wielkie różnice w wartościach pw/z i pw/p w od niesieniu do wieku matek. Podobnie Sasahara et al. [28] nie stwierdzili związku między inten sywnością próchnicy u dzieci a wiekiem matki. Analiza danych własnych, dotyczących fre kwencji i intensywności próchnicy oraz higieny jamy ustnej, nie wykazała istotnego związku z liczbą dzieci w rodzinie. U dzieci pochodzących z rodzin wielodzietnych (troje i więcej dzieci) za uważono jednak najwyższe wartości rozpatrywa nych wskaźników. Podobne spostrzeżenie wynika z pracy Szczepańskiej [2], która stwierdziła naj niższą frekwencję próchnicy (66,67%) u dzieci urodzonych jako drugie dziecko w rodzinie, a wy ższą u urodzonych jako pierwsze (82,50%) lub trzecie (80%). Rozpatrując wpływ przebiegu ciąży na inten sywność próchnicy w uzębieniu mlecznym, wzię to pod uwagę następujące czynniki: leki przyjmo wane przez matkę w czasie ciąży, leczenie uzębie nia matki w czasie ciąży. Przyjmowanie leków podczas ciąży należy ograniczyć do niezbędnego minimum, gdyż mogą mieć szkodliwy wpływ na płód, a tym samym na rozwijające się uzębienie dziecka. W badaniu własnym nie wykazano istot nego związku stanu uzębienia dzieci z przyjmowa niem przez matki czasie ciąży preparatów farma kologicznych. Szpringer Nodzak [29] również nie wykazała takiego związku. Goliński et al. [30] rozpatrywali wpływ preparatów żelaza i antybio tyków podawanych matce w czasie ciąży na ter min pierwszego ząbkowania. Nie wykazali istot nego związku między przyjmowaniem preparatów żelaza z terminem początku ząbkowania dzieci,
266 U. KACZMAREK, I. GRZESIAK, M. KOWALCZYK ZAJĄC Tabela 6. Czas rozpoczęcia wykonywania zabiegów higienicznych w jamie ustnej dziecka a wartości pw/z, pw/p i DI/OHI dzieci Table 6. The beginning of oral hygiene procedures and values of df/t, df/s and DI/OHI in children Rozpoczęcie Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI wykonywania (Number of children) (df/t) (df/s) zabiegów ogółem bez próchnicy z próchnicą higienicznych (total) (caries free) (with caries) (The beginning of hygiene practices) Bezzębna 93 47,4 41 44,1 52 55,9 2,5 3,2 4,4 7,2 0,7 0,5 (Toothless) Po wyrznięciu 46 23,5 28 60,9 18 39,1 1,3 2,5 2,2 4,5 0,6 0,4 pierwszego zęba (After first tooth erupted) Po wyrznięciu 24 12,2 10 41,7 14 58,3 2,1 2,8 5,1 10,7 0,6 0,4 przednich zębów (After anterior teeth erupted) Po wyrznięciu 29 14,8 12 41,4 17 58,6 2,8 3,4 5,0 7,2 0,7 0,5 prawie wszystkich zębów (After almost all teeth erupted) Brak oczyszczania 4 2,0 4 100,0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,6 0,1 (None cleaning) Razem 196 100,0 95 48,5 101 51,5 2,2 3,0 4,0 7,2 0,6 0,5 (Total) Istotność różnic na poziomie p < 0,05 p < 0,05 p > 0,05 (Significant difference at level) Tabela 7. Częstość oczyszczania jamy ustnej dziecka a wartości pw/z, pw/p i DI/OHI dzieci Table 7. Frequency of child s oral cleaning and values of df/t, df/s and DI/OHI in children Rozpoczęcie Liczba dzieci pw/z pw/p DI/OHI wykonywania (Number of children) (df/t) (df/s) zabiegów ogółem bez próchnicy z próchnicą higienicznych (total) (caries free) (with caries) (The beginning of hygiene practices) Dwa i więcej 113 57,7 50 44,2 63 55,8 2,6 3,3 4,8 8,4 0,7 0,5 razy dziennie (Twice and more a day) Raz dziennie 57 29,1 30 52,6 27 47,4 1,8 2,7 3,4 5,4 0,7 0,5 (Once a day) Sporadycznie 26 13,3 15 57,7 11 42,3 1,1 1,7 1,8 3,2 0,5 0,4 lub wcale (Sporadic or never) Razem 196 100,0 95 48,5 101 51,5 2,2 3,0 4,0 7,2 0,6 0,5 (Total) Istotność różnic na poziomie p < 0,05 p > 0,05 p > 0,05 (Significant difference at level)
Próchnica wczesna 267 Tabela 8. Źródła wiedzy prozdrowotnej matek Table 8. Sources of pro health knowledge mothers Źródła informacji (Sources of information) stomatolog, lekarz rodz., rodzina, znajoma telewizja, radio prasa, książki, poradniki pediatra, pielęgniarka (family, friend) (television, radio) (newspapers, (dentist, family doctor, books guides) paediatrician, nurse) n % n % n % n % Dzieci wolne od próchnicy 73 49,0 22 41,5 25 45,5 81 49,1 (Children without caries) Dzieci z próchnicą 76 51,0 31 58,5 30 54,5 84 50,9 (Children with caries) pw/z (df/t) x 2,2 2,3 2,7 2,1 SD 3,1 3,0 3,5 3,0 pw/p (df/s) x 4,2 4,1 4,6 3,8 SD 7,7 6,3 6,7 6,8 DI/OHI x 0,6 0,7 0,6 0,6 SD 0,5 0,5 0,5 0,5 Rozpoczęcie wykonywania bezzębna 78 52,3 26 49,1 28 50,9 79 47,9 zabiegów higienicznych (toothless) (The beginning po wyrznięciu pierwszego zęba 35 23,5 10 18,9 10 18,2 41 24,8 of hygiene practices) (after first tooth erupted) po wyrznięciu przednich zębów 15 10,1 6 11,3 6 10,9 18 10,9 (after anterior teeth erupted) po wyrznięciu prawie wszystkich zębów 19 12,8 10 18,9 11 20,0 23 13,9 (after almost all teeth erupted) brak oczyszczania 2 1,3 1 1,9 0 0,0 4 2,4 (none cleaning) Częstość wykonywania zabiegów dwa i więcej razy dziennie 93 62,4 27 50,9 29 52,7 93 56,4 (The frequency of hygiene practices) (twice and more a day) raz dziennie 39 26,2 17 32,1 19 34,5 49 29,7 (once a day) sporadycznie lub wcale 17 11,4 9 17,0 7 12,7 23 13,9 (sporadic or never)
268 U. KACZMAREK, I. GRZESIAK, M. KOWALCZYK ZAJĄC ale zauważyli częstsze występowanie zębów wro dzonych i noworodkowych. Antybiotykoterapia w czasie ciąży powodowała tendencję do przed wczesnego ząbkowania [15]. Szczepańska [2] nie stwierdziła istotnego związku frekwencji próchni cy u dzieci z chorobami przebytymi przez matki w czasie ciąży. Prenatalną formą zapobiegania próchnicy u dzieci jest sanacja jamy ustnej kobiety ciężarnej. Jest też zaliczana do zapobiegania pierwotnego, gdyż eliminuje czynne ogniska próchnicowe i pośrednio lub bezpośrednio przez dodatkowe sto sowanie środków antybakteryjnych (preparaty chlorheksydynowe) zmniejsza poziom bakterii próchnicotwórczych w jamie ustnej matki, przyczy niając się do zmniejszenia późniejszego przenosze nia bakterii próchnicotwórczych do jamy ustnej dziecka [15]). W badaniach własnych wpływ lecze nia uzębienia matek podczas ciąży na frekwencję próchnicy u dzieci był jednak nieistotny statystycz nie, choć zauważono nieznacznie niższą intensyw ność próchnicy dzieci matek leczących uzębienie. Prawdopodobnie mniejsza intensywność próchnicy u dzieci matek leczących zęby ma związek z więk szą dbałością o stan własnych zębów i ten nawyk zostaje przeniesiony na ich dzieci. Matki w okresie ciąży są w większości podatne na wszelkie sugestie związane z ich zdrowiem i zdrowiem przyszłego dziecka. Podczas wizyty w gabinecie stomatolo gicznym należy zatem udzielać im porad dotyczą cych prawidłowych z punktu widzenia kariologicz nego schematów odżywiania i zabiegów higienicz nych wykonywanych u dziecka. Z badań wynika, że stan higieny jamy ustnej wśród najmłodszych dzieci jest bardzo niezadowalający [2, 14, 20, 31]. Remiszewski [32] stwierdził, że spośród 100 war szawskich dzieci do 3. r.ż. u 11 stosowano higienę bardzo dobrą, u 13 średnią, a złą u 76. W badaniach własnych wartość DI/OHI dla wszystkich badanych dzieci wyniosła 0,6 ± 0,5. Odpowiedzialność za stan higieny jamy ust nej, a także za kształtowanie prawidłowych nawy ków higienicznych spoczywa przede wszystkim na matkach, które najczęściej bezpośrednio opie kują się dziećmi [33, 34]. Oczyszczanie jamy ust nej należy przeprowadzać niemal od chwili naro dzin [33]. W badaniach własnych 47,4% matek deklarowało, że zabiegi higieniczne w jamie ust nej zaczęło wykonywać jeszcze w bezzębnej jamie ustnej, 23,5% po wyrznięciu pierwszego zęba, 12,2% po wyrznięciu przednich zębów, a 14,8% po wyrznięciu prawie wszystkich zębów. Wśród ankietowanych matek 57,7% deklarowało, że oczyszcza zęby swoich dzieci 2 i więcej razy dziennie, 29,1% raz dziennie, a sporadycznie lub wcale 13,3% matek. W krajowych badaniach so cjomedycznych z 2002 r., realizowanych w ra mach badania monitoringowego, wykazano, że 37,1% dzieci w wieku 3 lat szczotkuje zęby co naj mniej 2 razy dziennie, raz dziennie zęby czyści 38,1% dzieci, a 10% dzieci nie czyści zębów wca le bądź okazjonalnie [9]. Uzyskane w pracy wyni ki dotyczące wartości wskaźników próchnicy i hi gieny tylko w niewielkim stopniu wykazują dekla rowaną częstość oczyszczania przez matki jamy ustnej dziecka. W badaniach własnych najczęstszym źródłem informacji dla matek o pielęgnacji jamy ustnej dziecka były książki lub prasa (n = 165/196, 84,2%) i pracownicy służby zdrowia (n = 149/196, 76,0%). Mniej częste źródła informacji stanowiły telewizja/radio (n = 55/196; 28,1%) i rodzina/zna jomi (n = 53/196; 27,0%). Badania socjomedycz ne natomiast przeprowadzone w skali kraju wska zują na czasopisma (61,5%), stomatologa (57,5%) i telewizję (41,2%) jako najczęstsze źródła infor macji o sposobach pielęgnacji zębów [9]. Z pracy Borysewicz Lewickiej et al. [34] wynika, że naj częstszym źródłem wiedzy dla poznańskich matek były środki masowego przekazu (radio, telewizja, prasa), a najrzadszym lekarz pediatra. Stan uzębienia mlecznego zależy w znacznej mierze od matki będącej głównym opiekunem dziecka. Samo zapewnienie jej niezbędnej wiedzy prozdrowotnej nie rozwiązuje problemu, gdy nie zawsze i nie w pełni zalecenia są realizowane [35]. Podsumowując, można stwierdzić, że dzieci matek z wyższym wykształceniem miały mniej zę bów objętych próchnicą w porównaniu z dziećmi matek z wykształceniem średnim i zawodowym oraz zbliżony stan higieny jamy ustnej. Zaobser wowano częstsze występowanie próchnicy u dzie ci matek w wieku do 25 lat w porównaniu z dzieć mi matek starszych, ale poziom higieny jamy ust nej był podobny. Wraz z kolejnością urodzenia dziecka wzrastało występowanie próchnicy, pogarszał się poziom higieny jamy ustnej. Najczęś ciej próchnica występowała u dzieci matek przyj mujących w czasie ciąży leki rozkurczowe, a naj mniej u dzieci matek przyjmujących leki podtrzy mujące ciążę. Nie zauważono istotnych różnic w występowaniu próchnicy między dziećmi matek leczących i nieleczących swojego uzębienia w czasie ciąży. Zaobserwowano istotny związek terminu rozpoczęcia wykonywania zabiegów hi gienicznych w jamie ustnej dziecka z intensywno ścią próchnicy. Najczęstszym źródłem informacji o pielęgnacji jamy ustnej dziecka dla matek były książki lub poradniki oraz pracownicy służby zdrowia. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że czynniki biologiczne związane z za chowaniem prozdrowotnym matki sprzyjają roz wojowi próchnicy w zębach mlecznych u dzieci.
Próchnica wczesna 269 Piśmiennictwo [1] SZPRINGER NODZAK M.: Próchnica zębów mlecznych i jej leczenie. Stomatologia wieku rozwojowego. Red. Szpringer Nodzak M., Wochna Sobańska M. Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2003, 303. [2] SZCZEPAŃSKA J.: Prognozowanie występowania próchnicy u dzieci w oparciu o wieloaspektową analizę czynników ryzyka część I. Nowa Stomat. 2001, 4, 3 11. [3] American Academy of Pediatric Dentistry. Guideline on infant oral health care. Pediatr. Dent. 2002, 24, 47. [4] SEOW W.K.: Biological mechanisms of early childhood caries. Commun. Dent. Oral Epidemiol. 1998, 26, Suppl. 1, 8 27. [5] SZPRINGER NODZAK M., JANICHA J., REMISZEWSKI A., STAŃCZK SIONEK D., GOLIŃSKI A.: Próba oceny czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1994, 6 7, 120 122. [6] SZPRINGER NODZAK M., GOLIŃSKI A.: Czynniki ryzyka próchnicy u dzieci z próchnicą wczesną. Pediatr. Pol. 1997, 1, 1105 1111. [7] SZPRINGER NODZAK M., REMISZEWKI A., JANICHA J., GIEORGIJEWSKA J., BOGUSZEWSKA GUTENBAUM H.: Ocena niektórych czynników etiologicznych związanych z wczesną próchnicą u dzieci. Czas. Stomat. 1992, 45, 206 209. [8] SZPRINGER NODZAK M.: Problem próchnicy zębów u dzieci i młodzieży. Med. Rodz. 1998, 1, 29 31. [9] WIERZBICKA M., SZATKO F., PIERZYNOWSKA E., ZAWADZIŃSKA M., DYBIŻAŃSKA E., MAŁKIEWICZ E., GANOWICZ M., STRUŻYCKA I., IWANICKA FRANKOWSKA E.: Świadomość i zachowania zdrowotne matek małych dzieci w Polsce z początkiem nowego tysiąclecia. Stomat. Współczesna 2003, 10, 8 12. [10] QUINONEZ R.B., KEELS M.A., VANN W.F., MCLVER F., T., HELLER K., WHITT J., K.: Early childhood caries: analy sis of psychosocial and biological factors in a high risk population. Caries Res. 2001, 35, 376 383. [11] GROMADZIŃSKA ZAPŁATA E.: Próchnica wczesna przyczyny, przebieg, leczenie. Pozn. Stomat. 1988, 16, 85 86. [12] FETKOWSKA MIELNIK K., MASIEROWSKA A., ZIOŁO A.: Próchnica zębów mlecznych w zależności od przebiegu ciąży matki i okresu niemowlęcego dziecka. Czas. Stomat. 1985, 38, 271 276. [13] VEERKAMP J.S.J., WEERHEIJM K.L.: Nursing bottle caries: The importance of a developmental perspective. J. Dent. Child. 1995, 11/12, 381 386. [14] SZPRINGER NODZAK M., JANICHA J., REMISZEWSKI A., STAŃCZK SIONEK D.: Badania czynników etiologicznych próch nicy wczesnej u dzieci. Czas. Stomat. 1994, 47, 831 835. [15] KACZMAREK U.: Czy próchnicy zębów można skutecznie zapobiegać? Część II: Sposoby zapobiegania próchnicy. Pol. Med. Rodz. 2002, 4, 357 346. [16] SZPRINGER NODZAK M.: Specyfika przebiegu procesu próchnicowego w zębach dziecięcych. Czas. Stomat. 1991, 44, 473 478. [17] SZPRINGER NODZAK M., GOLIŃSKI A.: Występowanie próchnicy w zębach mlecznych u dzieci zależnie od terminu początku ząbkowania. Czas. Stomat. 1981, 33, 757 763. [18] LOVEREN VAN C.: Promocja zdrowia jamy ustnej na rok 2000. Rola diety w zapobieganiu próchnicy uzębienia. Seminarium ILSI. Nowa Stomat. Streszczenie 1997, 51 55. [19] CHŁAPOWSKA J.: Sterowanie dietą dziecka w profilaktyce przeciwpróchnicowej. Pozn. Stomat. 1992, 20, 115 119. [20] GIERMAKOWSKA A., GIELNIEWSKA E., CHRANIUK Z., KAWKA P., OKOŃSKI P., FRELEK B., WYSOCKI P.: Wpływ higieny i diety na występowanie prochnicy u dzieci po 3 roku życia. Magazyn Stomat. 1994, 4, 9, 19 23. [21] SZPRINGER NODZAK M., JANICHA J., REMISZEWSKI A., STAŃCZK SIONEK D., GOLIŃSKI A.: Problem zapobiegania próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1995, 2, 4 7. [22] POULSEN S.: The child s first dental visit. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 264 265. [23] RAYNER J.A.: The child s first dental visit: a UK viewpoint. Int. J. Pediatr. Dent. 2003, 13, 269. [24] MELHADO F.L., CUNHA R.F., NERY R.S.: Influence of dental care for infants on caries prevalence: a comparative study. J. Dent. Child. 2003, 70, 120 123. [25] FURZE H., BASSO B.M.: The first dental visit: an Argentine point of view. Int. J. Ped. Dent. 2003, 13, 266 268. [26] WILLIAMS N. J., WHITTLE J. G., GATRELL A. C.: The relationship between socio demographic characteristics and dental knowledge and attitudes of parents with young children. Br. Dent. J. 2002, 193, 651 654. [27] DU M., BIAN Z., GUO L., HOLT R., CHAMPION J., BEDI R.: Caries patterns and their relationship to infant feeding and socio economic status in 2 4 year old Chinese children. Int. Dent. J. 2000, 50, 385 389. [28] SASAHARA H., KAWAMURA M., KAWABATA K., IWAMOTO Y.: Relationship between mothers gingival condition and caries experience of their 3 year old children. Int. J. Paediatr. Dent. 1998, 8, 261 267. [29] SZPRINGER NODZAK M.: Badanie czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci z uzębieniem próchni cowym. Nowa Stomat. 1997, 3, 3 8. [30] GOLIŃSKI A., JĘDRZEJECKA I., MISALSKA E., PERENDYK J., SIARKIEWICZ A., SMAGACZ A., SIWKIEWICZ M., WIECZOREK M.: Ocena wpływu leków przyjmowanych przez matkę w okresie ciąży na termin pierwszego ząbkowania u dzieci. Magazyn Stomat. 1993, 3, 30 33. [31] PIRES DOS SANTOS A.P.: Caries prevalence and risk factors among children aged 0 to 36 month. Pesqui Odontol. Bras. 2002, 16, 203 208. [32] REMISZEWSKI A.: Ocena higieny jamy ustnej u dzieci z próchnicą wczesną uzębienia. Czas. Stomat. 1991, 44, 668 671. [33] BORYSEWICZ LEWICKA M., KORALEWSKA H.: Kształtowanie nawyku wykonywania stomatologicznych zabiegów higienicznych u dzieci. Stomat. Współczesna 1995, 2, 122 126.
270 U. KACZMAREK, I. GRZESIAK, M. KOWALCZYK ZAJĄC [34] BORYSEWICZ LEWICKA M., BOROWICZ ANDRZEJEWSKA E., LEMPE B.: Ocena wiadomości młodych matek o rozwo ju uzębienia i profilaktyce próchnicy u małych dzieci. Stomat. Współczesna 1996, 3, 27 30. [35] PYTKO POLOŃCZYK J., GRABSKA A.: Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży na podstawie piśmiennictwa. Czas. Stomat. 2003, 54, 315 320. Adres do korespondencji: Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej ul. Krakowska 26 50 138 Wrocław tel. +48 71 784 03 62 e mail: Iwona.grzesiak@gtn.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 31.07.2008 r. Po recenzji: 16.08.2008 r. Zaakceptowano do druku: 4.09.2008 r. Received: 31.07.2008 r. Revised: 16.08.2008 r. Accepted: 4.09.2008 r.