Analiza wpływu programu profilaktycznego na stan uzębienia i nawyki prozdrowotne kobiet ciężarnych badania kliniczne i ankietowe

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2006, 43, 1, ISSN X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association JOANNA CHŁAPOWSKA, JUSTYNA OPYDO SZYMACZEK Analiza wpływu programu profilaktycznego na stan uzębienia i nawyki prozdrowotne kobiet ciężarnych badania kliniczne i ankietowe Analysis of the Effect of the Prophylactic Program on the Dentition Status and Health Protecting Habits in Pregnant Women Clinical Examination and Questionnaire Katedra i Klinika Stomatologii Dziecięcej AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu Streszczenie Cel pracy. Ocena wpływu programu profilaktycznego na stan uzębienia i kształtowanie prawidłowych nawyków prozdrowotnych kobiet ciężarnych. Materiał i metody. U 60 kobiet ciężarnych objętych profilaktycznym programem stomatologicznym przeprowadzo badanie ankietowe oraz badanie kliniczne stanu uzębienia. Badanie ankietowe i kliniczne wykona dwukrotnie, przy czym pierwsze obejmowało 60 kobiet ciężarnych, drugie natomiast 23 matki małych dzieci. Dla większości ko biet była to pierwsza lub druga ciąża. Przerwy między kolejnymi badaniami wysiły miesięcy, średnio 18,7 miesiąca. Za pomocą średniej liczby PUW z i PUW p określo u ciężarnych i następnie matek małych dzieci in tensywść próchnicy. Kobiety pyta o wpływ ciąży na stan zdrowia ich jamy ustnej, zmianę zwyczajów diete tycz higienicznych w tym okresie, a także o to, w jaki sposób dbają o higienę jamy ustnej dziecka. Wyniki. Dwukrotne badanie przeprowadzone u tych samych 23 kobiet wykazało, że intensywść próchnicy we dług PUW z wysiła odpowiednio: 14,6 i 15,0 oraz PUW p odpowiednio: 30,5 i 31,8. Większość badanych po dała, że ciąża nie wpłynęła na stan zdrowia ich jamy ustnej (65,2%), a zmianę zwyczajów żywieniowych i higie nicznych w okresie ciąży (badanie pierwsze) potwierdziło 78,3% ankietowanych, a w połogu 47,8%. Częstość wi zyt u stomatologa w ramach programu wysiła około 2 3 razy. Jako pierwsze zabiegi higieniczne przeprowadzane u dzieci przed wyrznięciem zębów 39,1% kobiet wymieniało najczęściej przemywanie jamy ust nej wilgotnym gazikiem, a po ich wyrznięciu oczyszczanie zębów miękką szczoteczką (43,5%). Większość matek (73,9%) deklarowało, że szczotkuje zęby dziecka 1 2 razy dziennie. Zdecydowana większość, bo 78,3% kobiet po twierdziło, że udział w programie wpłynął na wzrost ich świadomości i zmianę zachowań, przez większą dbałość o higienę własnej jamy ustnej oraz ich dzieci, a także przez stosowanie odpowiedniej diety. Wnioski. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że program profilaktyczny dla kobiet ciężarnych wpłynął korzystnie na kształtowanie ich zachowań prozdrowotnych, dlatego warto go upowszechnić (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 1, 59 64). Słowa kluczowe: edukacja prozdrowotna, profilaktyka próchnicy, kobiety ciężarne, próchnica zębów. Abstract Objectives. Assessment of the effect of the prophylactic program on the dentition status and development of prop er health protecting habits in pregnant women. Material and Methods. The women taking part in the prophylactic program responded to a questionnaire and par ticipated in a clinical dental examination. The examination was performed twice, the first one involved 60 preg nant women and the second one, 23 young mothers. For most of these women it was the first or the second preg nancy. The intervals between examinations ranged from 11 to 28 (18.7 months on average). Dental caries intensi ty was assessed before and after delivery by the mean DMF t index and the mean DMF s index. The women were asked to assess the influence of pregnancy on the oral cavity health status, any changes in the diet and hygiene habits during pregnancy and what measures they take to maintain their children s oral hygiene. Results. The examination, which was performed twice, revealed that the intensity of caries by DMF t index was 14.6 and 15.0 respectively, and by DMF s index 30.5 and 31.8, respectively. According to the majority of the

2 60 J. CHŁAPOWSKA, J. OPYDO SZYMACZEK respondents, pregnancy had effect on the health status of their oral cavity (65.2%). Changes in the diet and hygienic habit were reported by 78.3% of respondents during pregnancy and 47.8% in the postpartum period. The program participants visited the dental office 2 3 times. 39.1% of the respondents reported wiping with a damp piece of gauze in the children before tooth eruption as the first dental hygienic procedure, 43.5% of the mothers brushed their children s newly erupted teeth with a soft toothbrush. Most mothers claimed that they brushed their children s teeth 1 2 times per day. Most women (78.3%) confirmed that their participation in the program increased their health awareness and stimulated changes in hygiene and diet habits of both the women and their children. Conclusions. In general, the results have proved that the prophylactic program for pregnant women has brought desirable effects and its wide implementation is recommended (Dent. Med. Probl. 2006, 43, 1, 59 64). Key words: oral health education, caries prevention, pregnant women, dental caries. Ciąża jest szczególnym okresem w życiu kobie ty, ponieważ w tym czasie jest ona odpowiedzialna nie tylko za własne zdrowie, ale także za prawidło wy rozwój płodu. Większość ciężarnych wykonuje badania okresowe, regularnie chodzi na wizyty kontrolne do lekarza ginekologa, jak się jednak wy daje nie wszystkie są świadome, że powinny znaj dować się również pod stałą opieką lekarza stoma tologa. Wynika to przede wszystkim z niedostatecz nej wiedzy na temat zmian, jakie zachodzą podczas ciąży w jamie ustnej, tj. możliwości nasilenia się próchnicy oraz występowania dolegliwości ze stro ny przyzębia, a także wpływu tych patologicznych procesów na zdrowie matki i dziecka [1 4]. Wiadomo obecnie, że próchnica jest chorobą infekcyjną, obecść więc zębów z próchnicą w jamie ustnej matki sprzyja przekazywaniu po tomkowi patogennej flory bakteryjnej odpowie dzialnej za rozwój tej choroby. Odbywa się to przez bliskie kontakty matki z dzieckiem związa ne najczęściej z przeprowadzaniem zabiegów hi gienicznych oraz karmieniem. Uświadomienie ko biecie oczekującej potomstwa tej zależści po win zmotywować ją do poddania się leczeniu stomatologicznemu, które między innymi prowa dzi do obniżenia poziomu patogennych bakterii w jamie ustnej matki. Dzięki temu opóźnia się za siedlenie jamy ustnej dziecka bakteriami wywołu jącymi chorobę próchnicową [1, 5 7]. Celem pracy była ocena wpływu stomatolo gicznego programu edukacyjnego na kształtowa nie prawidłowych nawyków i zachowań prozdro wotnych kobiet ciężarnych. Materiał i metody Stomatologicznym programem edukacyjnym wraz z badaniami stanu zdrowia jamy ustnej objęto kobiety ciężarne z Poznania, będące pod stałą opie ką ginekologiczną Kliniki Perinatologii i Ginekolo gii Akademii Medycznej w Poznaniu. Badanie wy kona dwukrotnie, przy czym pierwsze obejmowa ło 60 kobiet, które w chwili badania były w tygodniu ciąży. Do powtórnej kontroli stanu jamy ustnej, która miała odbyć się po porodzie, zaproszo pisemnie wszystkie badane uprzednio kobiety. Na stomatologiczne badanie kontrolne zgłosiły się miesięcy później (średnio 18,7 mies.) tylko 23 matki. Wiek zakwalifikowanych do programu pacjentek wysił lat średnio 29,5 lat, a śre dnia wieku w drugim badaniu 28,5 lat. Dla więk szości kobiet była to pierwsza lub druga ciąża (od powiednio: 29 i 24 osoby), dla pozostałych 3., 4. lub 5., przy czym do drugiego badania zgłosiły się przede wszystkim matki, które rodziły pierwsze (15 kobiet) lub drugie (7 kobiet) dziecko (tab. 1). Ponad połowa spośród nich miała wykształcenie wyższe (56,7%), wysoki był także odsetek badanych z wy kształceniem średnim 30,0%, a zasadnicze miała tylko 1 pacjentka. Kobiety, które zgłosiły się na po wtórne badanie, podobnie jak w pierwszym badaniu, charakteryzowały się głównie wykształceniem wy ższym (52,2%) (tab. 1). Wszystkie uczestniczki programu edukacyjne go dla kobiet ciężarnych zostały objęte dwukrotnie badaniem klinicznym stanu uzębienia oraz bada niem ankietowym. Podczas pierwszej wizyty udzie lo informacji dotyczących prawidłowych zacho wań prozdrowotnych w okresie ciąży. Badanie sto matologiczne przeprowadzo z użyciem lusterka i zgłębnika, a intensywść próchnicy określo za pomocą średniej liczby PUW z i PUW p. U wszyst kich pacjentek w pierwszym etapie wykona pro fesjonalne usunięcie złogów nazębnych, wyleczo zęby objęte chorobą próchnicową oraz usunięto te, które nie kwalifikowały się do leczenia zachowaw czego, a także zależnie od wskazań wykona zabiegi fluorkowej profilaktyki kontaktowej z wy korzystaniem preparatów Elmex Gelee lub Fluor Protector. Po porodzie w razie konieczści likwi dowa we ubytki próchnicowe, a także pow nie usuwa złogi nazębne i przeprowadza pro fesjonalne zabiegi profilaktyczne. Pytania zadane podczas pierwszego badania ankietowego dotyczyły własnej oceny stanu zdro wia jamy ustnej, dolegliwości towarzyszących cią ży, zmian zwyczajów higienicznych i żywienio wych w tym okresie. Ciężarne odpowiadały także na pytanie, w jaki sposób należy dbać o jamę ustną

3 Wpływ programu profilaktycznego na stan uzębienia i nawyki prozdrowotne kobiet ciężarnych 61 Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy na dwóch etapach programu profilaktycznego Table 1. Characteristics of the study group in the two stages of the prophylactic program Etap Liczba badanych Wiek lat Kolejść ciąży Wykształcenie (Stage) (The number (Age yrs) (Pregnancy number) (Education) of the subjects) n (%) n (%) I Tydzień ciąży 60 Średnia 1 29 (48,3) wyższe 34 (56,7) (Week into pregnancy) 29,5 (higher) (40,0) średnie 18 (30,0) (secondary) 3 3 (5,0) licencjat, 7 (11,7) studentka (B.A, student) > 3 4 (6,7) zasadnicze 1 (1,7) (elementary) II Liczba badanych Średnia 1 15 (65,2) wyższe 12 (52,2) (The number of 28,5 (higher) the subjects) 2 7 (30,4) średnie 6 (26,1) (secondary) (4,3) licencjat, 4 (17,4) Przerwa między studentka badaniami miesiące (B.A, student) (Interval between > 3 zasadnicze 1 (4,3) examinations months) (elementary) przyszłego dziecka, zarów pod względem higie ny, diety, jak i stosowania zabiegów profilaktycz nych. Wszystkim ciężarnym w pierwszym etapie programu udzielo wyczerpujących wskazówek mających na celu podniesienie ich świadomości prozdrowotnej. Przyszłej matce uzasadnio ko nieczść usunięcia ubytków próchnicowych oraz wyjaśnio, jaki to ma wpływ na zdrowie jamy ustnej dziecka. Pacjentki informowa o metodach zapobiegania próchnicy, między innymi związa nych z dietą, utrzymywaniem właściwej higieny ja my ustnej z uwzględnieniem pielęgnacji jamy ust nej niemowlęcia i uzębienia dziecka. Na drugim etapie badań sprawdza, czy ko biety potrafiły wykorzystać w praktyce informacje, które otrzymały podczas ciąży. W części ankietowej matki pyta o ocenę wpływu ciąży na stan zdrowia jamy ustnej oraz zmianę nawyków dietetycznych i higienicznych w tym okresie. W ankiecie badane odpowiadały również na pytania: czy mają wybra nego stomatologa i jak często zgłaszają się na wizy ty kontrolne, a także o to, czy i w jaki sposób dbają o higienę swojej jamy ustnej i dziecka. Matki pod czas drugiego badania podawały również, czy we dług nich udział w programie profilaktycznym wpłynął na zmianę ich zachowań prozdrowotnych. Wyniki Na podstawie przeprowadzonego badania kli nicznego 60 ciężarnych kobiet, które wzięły udział Tabela 2. Intensywść próchnicy wyrażona średnią licz bą PUW z i PUW p badana na dwóch etapach programu Table 2. Caries intensity expressed by DMF t and DMF s in the 2 stages of the program Etap Liczba badanych PUW z PUW p (Stage) (The number (DMF t) (DMF s) of the subjects) I 60 13,6 27, ,6 30,5 II 23 15,0 31,8 w pierwszym etapie programu profilaktycznego, stwierdzo, że intensywść próchnicy wyrażo na średnią liczbą PUW z wysiła 13,6 (tab. 2). W badaniu ankietowym pacjentki zapyta o to, czy wiedzą, w jaki sposób należy dbać o jamę ust ną niemowlęcia i uzębienie dziecka; w większości odpowiedziały przecząco (61,7%). Tylko 38,3% spośród nich deklarowało, że ma wiadomości na ten temat, jednak rozmowa z lekarzem wykazała, że są to informacje bardzo pobieżne i nie zawsze zgodne z aktualną wiedzą. U 23 kobiet, które zgłosiły się do drugiego etapu badań stwierdzo, że intensywść próch nicy PUW z wysiła 15,0, podczas gdy w pierw szym badaniu u tych samych 23 spośród 60 ciężar nych średnia wartość PUW z wysiła 14,6, a PUW p odpowiednio: 31,8 i 30,5 (tab. 2). W odpowiedzi na pytanie: czy ciąża wpłynęła na stan zdrowia ich jamy ustnej, 65,2% badanych kobiet podało, że nie zaobserwowały takiej zależ ści, 34,8% natomiast potwierdziło negatywny

4 62 J. CHŁAPOWSKA, J. OPYDO SZYMACZEK wpływ ciąży, podając, że objawiał się on głównie zmianami w przyzębiu (87,5%) oraz wzrostem in tensywści próchnicy (1 osoba) (ryc. 1). Matki pytane o to, czy okres ciąży i połogu przy czynił się do zmiany ich zwyczajów żywieniowych i higienicznych twierdząco odpowiedziało odpowie dnio: 78,3% i 47,8% ankietowanych kobiet (ryc. 2). W ciąży i w okresie połogu ograniczyły spożywanie potraw ostrych i wzdymających oraz picie kawy i napojów gazowanych, ale wzrósł ich apetyt na pro dukty mięsne i nabiał, a przede wszystkim na słody cze. Połowa ankietowanych kobiet stwierdziła, że zmieniła swoje zwyczaje higieniczne, co polegało na częstszym szczotkowaniu zębów oraz stosowaniu płukanek odświeżających i profilaktycznych. Większość kobiet (56,5%) potwierdziła, że poza wizytami w klinice ma wybranego lekarza stomatologa (ryc. 3), do którego uczęszcza regu larnie 1 4 razy w ciągu roku (tab. 3). Motywacją do wzięcia udziału ciężarnych w programie było przede wszystkim zagwarantowanie 3 letniej bez płatnej opieki stomatologicznej nad matką i dziec kiem, z której pacjentki chętnie korzystały. Częs tość wizyt zależała głównie od potrzeb i wysiła 2 6 razy (średnio około 2 3 razy) (tab. 4). Kobiety zapytane, od kiedy wprowadziły pierwsze zabiegi higieniczne w jamie ustnej nie mowlęcia w 39,1% podały, że rozpoczęły je przed wyrznięciem zębów, a polegały one na przemywa niu jamy ustnej wilgotnym gazikiem. Wraz z wy rznięciem pierwszych zębów mlecznych 43,5% matek rozpoczęło oczyszczanie zębów miękką szczoteczką, a 30,4% przemywało zęby gazikiem nasączonym przegotowaną wodą lub roztworem rumianku (tab. 5). Uczestniczki programu pierw szą szczoteczkę do zębów dziecka wprowadziły między jego 5. a 19. miesiącem życia, a stosowa nie pasty do zębów rozpoczęły między 7. a 20. miesiącem. Większość matek (73,9%) deklarowa ła, że szczotkuje zęby dziecka, przy czym wyko nują ten zabieg najczęściej 1 2 razy dziennie (88,3%) (tab. 6). 69,6% kobiet podało, że dziecko otrzymało szczoteczkę do zębów około 1. roku ży cia początkowo do zabawy, a przede wszystkim w celu oswojenia się ze szczoteczką, rozwijania zdolści manualnych u dziecka oraz wykształce nia nawyku oczyszczania zębów. Uczestniczące w programie wypowiadały się także na temat wpływu udziału w programie na wzrost ich świadomości i zmianę zachowań pro zdrowotnych. Zdecydowana większość (78,3%) ankietowanych potwierdziła, że wskazówki, jakie otrzymały od lekarza stomatologa podczas reali zacji programu oraz podczas wizyt kontrol leczniczych, przyczyniły się do zwrócenia przez nie większej uwagi na konieczść dbałości o hi gienę zarów własnej jamy ustnej, jak i dziec tak 34,8% nie 65,2% Ryc. 1. Odpowiedź dotycząca wpływu ciąży na stan zdrowia jamy ustnej badanych kobiet Fig. 1. Response on pregnancy influence on subjects oral health nie 21,7% tak 78,3% zwyczaje żywieniowe diet habits nie 52,2% tak 47,8% zwyczaje higieniczne hygienic habits Ryc. 2. Odpowiedź dotycząca zmiany zwyczajów ży wieniowych i higienicznych w czasie ciąży i połogu Fig. 2. Response on changes in diet and hygienic ha bits during pregnancy and post partum nie 43,5% tak 56,5% Ryc. 3. Odpowiedź dotycząca uczęszczania do wybra nego lekarza stomatologa Fig. 3. Response on having one chosen dentist nie 21,7% tak 78,3% Ryc. 4. Odpowiedź dotycząca wpływu udziału kobiet ciężarnych w programie na wzrost ich świadomości i zmiany zachowań prozdrowotnych Fig. 4. Response on influence of program participation on increase in health awareness and changes in health protecting behaviors ka, a także stosowania odpowiedniej diety i uni kania nieprawidłowych nawyków żywieniowych (ryc. 4).

5 Wpływ programu profilaktycznego na stan uzębienia i nawyki prozdrowotne kobiet ciężarnych 63 Tabela 3. Częstość wizyt kobiet u wybranego lekarza stomatologa przed przystąpieniem do programu Table 3. Frequency of visits in the dental office before joining the program Częstość wizyt w ciągu roku do 1,5 roku Rzadziej (Frequency per year) (once per 1.5 yrs.) (Rarer) Liczba pacjentek (Number of subjects) Tabela 4. Liczba wizyt u lekarza stomatologa podczas realizacji programu profilaktycznego Table 4. Number of visits in the dental office during the program Liczba wizyt w ramach programu (Number of visits as part of a the program) Liczba pacjentek (Number of subjects) Tabela 5. Pierwsze zabiegi higieniczne wykonywane przez matkę w jamie ustnej niemowlęcia Table 5. First oral hygiene procedures performed by mothers in toddlers oral cavity Rodzaj zabiegu higienicznego Przed wyrznięciem zębów Po wyrznięciu zębów (Type of the procedure) (Before tooth eruption) (After tooth eruption) n % n % Przemywanie wilgotnym gazikiem 9 39,1 7 30,4 (Wiping with gauze) Oczyszczanie miękką szczoteczką 10 43,5 (Cleaning with a soft toothbrush) Nie wykonuje 14 60,9 6 26,1 (None) Tabela 6. Zabieg szczotkowania zębów dziecka przez matkę oraz częstość jego wykonywania Table 6. Tooth brushing procedure performed by mother and frequency of its implementation Szczotkowanie zębów dziecka Tak Nie (Tooth brushing) (Yes) (No) n % n % 17 73,9 6 (26,1) Częstość w ciągu dnia: (Frequency per day) po każdym posiłku 1 5,9 (after meals) , ,2 czasami 1 5,9 (occasionally) Omówienie Z 60 kobiet objętych programem do drugiego badania zgłosiło się tylko 38,3% wszystkich pacjen tek. Część z nich (5 osób) zmieniła miejsce zamie szkania (potwierdzone zwrotem wysłanego do nich listu), pozostałe nie odpowiedziały na zaproszenie. Trud ocenić, co wpłynęło na zaprzestanie konty nuowania wizyt kontrolnych w ramach programu. Fakt, że zdecydowana większość kobiet (15), które przyszły powtórnie, zostały matkami po raz pierw szy, pozwala przypuszczać, że badane kobiety posia dające dwoje i więcej dzieci mogły mieć trudści w zapewnieniu dzieciom opieki na czas wizyty u stomatologa, zwłaszcza gdy wizyta nie wydawała się im konieczna. Przeprowadzone badania wskazu ją, że kobiety, które zgłosiły się do kontroli po uro dzeniu dziecka, w większości miały wykształcenie wyższe i była to ich pierwsza ciąża, a średnia ich wieku w pierwszym badaniu na początku programu była niższa od pozostałych uczestniczek. Charakte ryzowały się przy tym gorszym stanem uzębienia w porównaniu z całą badaną grupą, co potwierdziła średnia liczba PUW z (odpowiednio: 14,6 i 13,6).

6 64 J. CHŁAPOWSKA, J. OPYDO SZYMACZEK Większe stomatologiczne potrzeby lecznicze, wy kształcenie, wiek i pierwsza ciąża mogły mieć wpływ na większe zainteresowanie własnym zdro wiem. Świadomość braku wiedzy na temat pielę gnacji jamy ustnej niemowlęcia oraz stosowania od powiedniej diety również mogły być czynnikiem za chęcającym do pełnego wykorzystania możliwości uzyskania wskazówek pielęgnacyjnych, profilak tycznych, dietetycznych, a także uzyskania w ra mach programu bezpłatnej pomocy leczniczej. Na leży przytoczyć wyniki badań 76 przyszłych matek przeprowadzone przez Banaszek [8], a dotyczące oceny potrzeby edukacji stomatologicznej wśród uczestniczek szkoły rodzenia, które potwierdzają za interesowanie podniesieniem własnej świadomości przez kobiety ze średnim i wyższym wykształce niem. W tej grupie badanych biorących udział w za jęciach, podobnie jak w badaniach własnych (tylko 1), nie było osób z wykształceniem podstawowym. Podobne badania 170 ciężarnych, które także wykazały zainteresowanie kursami w szkole ro dzenia, wykonały Dubielecka Kittel i Rusyan [7]. Ciężarne były w wieku lat, a intensywść próchnicy wyrażona średnią liczbą PUW z wy siła u nich 15,6. Badane kobiety miały wykształce nie średnie i wyższe. Wskazuje to na fakt, że cię żarne o wyższym poziomie wykształcenia są świa dome braku własnej wiedzy w tym zakresie i chętniej korzystają z pomocy odpowiednio przy gotowanego personelu oraz informacji uzyska nych podczas kursu [7 9]. Ocenę zachowań zdrowotnych, stanu uzębie nia i higieny jamy ustnej u 68 kobiet ciężarnych w wieku między 17. a 35. r. życia (większość po niżej 30. r. życia) uczęszczających do szkoły ro dzenia przeprowadziły także Banaszek i Rulkow ska [9]. Porównując wiek ciężarnych uczestniczą cych w badaniach własnych z cytowanymi wynikami tych autorek, można stwierdzić, że śred nia wieku była wyższa, co prawdopodobnie tłuma czy wyższe wartości średniej liczby PUW z = 13,6 w porównaniu ze słuchaczkami szkoły rodze nia PUW z = 9,76. W obu badaniach kobiety cię żarne wykazały duże zainteresowanie problematy ką profilaktyki próchnicy uzębienia i higieny jamy ustnej, co potwierdza zasadść prowadzenia edu kacji wśród przyszłych matek [7, 8]. Wielu badaczy podkreśla, że tylko przez uświadamianie kobietom ciężarnym znaczenia prawidłowych zachowań prozdrowotnych jest możliwa poprawa nie tylko stanu zdrowia jamy ustnej matki, ale także jej dziecka. W działaniach tych powinni brać udział, oprócz stomatologów, także pediatrzy jako lekarze mający najbliższy kontakt z matką i niemowlęciem [1, 3, 6, 10]. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że program edukacyjny dla kobiet cię żarnych wpłynął korzystnie na kształtowanie ich zachowań prozdrowotnych, dlatego warto upo wszechniać wiedzę na temat konieczści objęcia tej grupy szczególną opieką stomatologiczną. Piśmiennictwo [1] BORYSEWICZ LEWICKA M.: Zagrożenia zdrowia jamy ustnej kobiet w okresie ciąży. Przegl. Stom. Wieku Rozw. 1997, 5, 20, 4, 5 7. [2] DUBIELECKA KITTEL M.: Profilaktyka pierwotna próchnicy u kobiet w ciąży. Stomat. Współczesna 2001, 8, [3] JAKUBOWSKA A.: Praktyczne aspekty oświaty zdrowotnej w stomatologii. Czas. Stomat. 1994, 49, [4] BORAKOWSKA SIENNICKA M.: Stan przyzębia i higieny jamy ustnej u kobiet ciężarnych. Nowa Stomat. 2002, 4, [5] GRZESIAK I., KACZMAREK U.: Ocena gotowości do zmian postaw i zachowań prozdrowotnych matek dzieci do trzech lat. Dent. Med. Probl. 2003, 40, [6] OPYDO SZYMACZEK J., BORYSEWICZ LEWICKA M.: Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży w aspekcie profi laktyki próchnicy na podstawie piśmiennictwa. Czas. Stomat. 2005, 58, [7] DUBIELECKA KITTEL M., RUSYAN E.: Stan próchnicy i potrzeby lecznicze kobiet w ciąży uczęszczających w kur sach przygotowawczych szkoły rodzenia. Stomat. Współczesna 2002, 6, [8] BANASZEK D.: Czy potrzebna jest edukacja stomatologiczna wśród osób uczęszczających do szkoły rodzenia? Przegl. Stom. Wieku Rozw. 2000, 8, 2, [9] BANASZEK D., RULKOWSKA H.: Ocena zachowań zdrowotnych, stan uzębienia i higieny jamy ustnej u kobiet cię żarnych uczęszczających do szkoły rodzenia. Przegl. Stom. Wieku Rozw. 2000, 8, 3/4, [10] WOYNAROWSKA B., OBLACIŃSKA A., PUłTORAK M.: Rola pediatry w profilaktyce próchnicy zębów u dzieci. Nowa Stomat. 1996, 14, Adres do korespondencji: Joanna Chłapowska Katedra i Klinika Stomatologii Dziecięcej AM ul. Bukowska Poznań tel.: fax: e mail: joannachlapowska@wp.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowa do druku: r. Received: Revised: Accepted: