10 faktów dotyczących otyłości, o których należy wiedzieć 1 W Europie otyłość osiągnęła rozmiary epidemii. W ciągu ostatnich dwóch dziesięcioleci częstość występowania otyłości potroiła się. Szacuje się, że jeśli nie zostaną podjęte żadne działania to w niedługim czasie w Europejskim Regionie WHO około 150 milionów dorosłych (20% populacji) i 15 milionów dzieci i nastolatków (10% populacji) będzie otyłych. Obecnie, w większości krajów, 30% - 80% dorosłych ma nadwagę. Na podstawie dostępnych danych można stwierdzić, że liczba osób z nadwagą w poszczególnych krajach Regionu waha się od 28% mężczyzn w Uzbekistanie do 66% w Irlandii. Liczba stwierdzonych przypadków otyłości mieści się w przedziale pomiędzy 13% (Portugalia) a 23% (Finlandia). Problem ten w różnym stopniu dotyczy różnych państw, grup społecznych, kobiet i mężczyzn, jednak w niemalże wszystkich częściach Europy liczba osób otyłych wzrasta. 2 Dzieci w sposób szczególny są zagrożone otyłością. W Europejskim Regionie WHO nadwaga jest najpowszechniej występującym problemem zdrowotnym wieku dziecięcego. Obecnie około 20% dzieci ma nadmierną masę ciała, a jedna trzecia z nich to dzieci otyłe. Szacuje się, że do roku 2010 jedno dziecko na dziesięć będzie otyłe. U dzieci otyłych występuje znacznie wyższe ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, problemów ze snem, jak również problemów psychospołecznych. Najbardziej jednak niepokoi to, że najprawdopodobniej dzieci te pozostaną otyłe także po osiągnięciu dorosłości i będą miały zwiększone ryzyko zachorowania na choroby prowadzące do obniżenia jakości i długości ich życia. Ministerstwo Zdrowia Wielkiej Brytanii prognozuje, że jeśli aktualny trend utrzyma się, to do roku 2050 średnia długość życia mężczyzn zmniejszy się o pięć lat. Utrzymujące się przez całe życie nawyki żywieniowe i związane z aktywnością fizyczną nabywane są w przede wszystkim w dzieciństwie. 3
Otyłość jest rezultatem niepożądanego przyrostu masy ciała, spowodowanego dodatnim bilansem energetycznym spożywaniem większej ilości kalorii niż jest zużywane przez daną osobę. Ludzie otyli mają zwiększone ryzyko rozwoju wielu poważnych schorzeń, takich jak cukrzyca insulinoniezależna (typu 2), choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze i udary mózgu, choroby pęcherzyka żółciowego, niektóre rodzaje raka (raka endometrium, jajników, piersi, szyjki macicy, prostaty, jelita grubego, pęcherzyka żółciowego, trzustki, wątroby i nerek) oraz pojawienia się problemów psychospołecznych. Najczęściej stosowanym wskaźnikiem stanu odżywienia, pozwalającym określić występowanie otyłości, jest wskaźnika masy ciała (BMI Body Mass Index). BMI to stosunek masy ciała wyrażony w kilogramach do wzrostu mierzonego w metrach podniesionego do kwadratu (BMI = masa ciała kg/ wzrost m 2 ). W przypadku osób dorosłych prawidłowy BMI mieści się w przedziale od 18,5 do 24,9. BMI równy bądź większy niż 25, ale mniejszy niż 30 wskazuje na nadwagę, zaś równy bądź wyższy niż 30 na otyłość. W Europejskim Regionie WHO nadmierna masa ciała stanowi przyczynę jednego miliona zgonów rocznie. 4 Społeczne koszty otyłości są ogromne. W Europejskim Regionie WHO aż do 6% wydatków na zdrowie ponoszone jest na leczenie chorób osób dorosłych spowodowanych właśnie otyłością. Na przykład w Hiszpanii całkowite koszty, powiązane z otyłością szacowane są na kwotę około 2,5 miliarda EUR rocznie. Dane ze Stanów Zjednoczonych wskazują, że w porównaniu z osobami o prawidłowej masie ciała, roczne wydatki na opiekę zdrowotną osób otyłych są o 36% wyższe. Ludzie otyli, między innymi z powodu złego stanu zdrowia, są dużo częściej nieobecni w pracy. W ostatecznym rozrachunku należy również uwzględnić inne koszty społeczne, takie jak na przykład osiąganie słabych wyników w szkole czy też dyskryminacja w miejscu pracy. 5 W większości krajów Europejskiego Regionu WHO otyłość jest dużo częstsza w środowiskach najuboższych, które charakteryzują się niższym dochodem, niższym poziomem wykształcenia i gorszym dostępem do opieki. Przypuszcza się, że otyłość jest z jednej strony wyrazem nierówności, a z drugiej strony dodatkowo ją pogłębia. Stanowi to swoiste błędne koło. Wybory dotyczące racjonalnego odżywiania się i aktywności fizycznej dokonywane przez ludzi (w szczególności tych, którzy znajdują się w niekorzystnej sytuacji życiowej) podlegają ograniczeniom strukturalnym, społecznym, organizacyjnym, finansowym i innym. Na przykład we Francji porcja owoców i warzyw dostarczająca 100 kilokalorii, ma około pięć razy wyższą wartość odżywczą niż równoważna pod względem energetycznym ilość innej żywności, ale jest także pięć razy droższa. Ludzie posiadający niskie dochody mają zwykle ograniczony dostęp do obiektów sportowych i klubów fitness, a okolice, w których mieszkają nie zawsze sprzyjają podejmowaniu aktywności fizycznej. Badania wskazują, że w szybko rozwijających się uboższych krajach występuje gwałtowny wzrost liczby przypadków otyłości. Najwięcej otyłych żyje natomiast w krajach zamożniejszych, które charakteryzują się większą przepaścią pomiędzy dochodami bogatych i biednych.
6 Przyczyny epidemii otyłości są złożone. Wiele zjawisk składa się na pojęcie tzw. środowiska sprzyjającego otyłości. Są to przede wszystkim takie czynniki jak polityka gospodarcza, struktura współczesnego społeczeństwa, rozwój społeczno-ekonomiczny (większa liczba osób mieszkająca w miasteczkach i miastach, jeżdżąca samochodami, prowadząca siedzący tryb życia w pracy i w domu, kupująca żywność przetworzoną itd.) W Europejskim Regionie WHO dwie trzecie populacji mieszka w miastach i miasteczkach i liczba ta stale wzrasta. Stąd też winą za nadwagę i otyłość nie należy obarczać wyłącznie pojedynczych osób. 7 W ostatnich dziesięcioleciach nasze nawyki żywieniowe uległy znacznym zmianom. W miarę upływu lat wzrastała łączna ilość dostępnej żywności. Kobieta w celu utrzymania swojej masy ciała powinna spożywać dziennie średnio 2000 kalorii, a mężczyzna 2500 kalorii. W 1961 roku dzienna ilość kalorii na osobę wynosiła 2300. W roku 1998 liczba ta wzrosła do 2800, a około roku 2015 prawdopodobnie przekroczy 3000. Towarzyszy temu spadek cen żywności pomiędzy 1960 a 2000 rokiem ceny realne ryżu, pszenicy, kukurydzy, tłuszczów i cukru spadły o około 60%. Na początku XX wieku spożycie cukru wynosiło mniej niż 5 kg rocznie na osobę, natomiast w dzisiejszej Europie utrzymuje się w przedziale pomiędzy 40 a 60 kg. Jednocześnie ludzie nie jedzą dostatecznej ilości owoców i warzyw. Z ankiety przeprowadzonej niedawno przez Europejskie Biuro WHO wynika, że zaledwie 30% chłopców i 37% dziewcząt w wieku od 13 do 15 lat spożywa owoce każdego dnia. 8 W Europie Zachodniej aktywność fizyczna, co najmniej dwóch trzecich dorosłej populacji nie jest zadowalająca i jej poziom ciągle się obniża. WHO zaleca osobom dorosłym przynajmniej 30 minut dziennie umiarkowanej aktywności fizycznej. Może ona przyjmować formę spaceru, jazdy na rowerze, prac domowych, prac w ogrodzie, tańca, chodzenia po schodach lub uprawianie sportów. Dzienna aktywność fizyczna dzieci powinna być zróżnicowana i trwać co najmniej 60 minut dziennie. Środowisko, w którym żyjemy dom, szkoła, miejsce pracy, środki transportu itd. często zniechęcają do aktywności fizycznej. Szacuje się, że w Europie, w połowie przypadków, samochody są używane do pokonania trasy nie przekraczającej 5 km. Tę samą odległość można pokonać rowerem w ciągu 15-20 minut, a pieszo w ciągu 30-50 minut. Badania przeprowadzone ostatnio w Danii i Wielkiej Brytanii pokazują, że regularna i umiarkowana aktywność fizyczna może wydłużyć życie człowieka o 3-5 lat.
9 Program ograniczenia epidemii otyłości powinien obejmować dwie strategie. Pierwszą z nich jest promowanie zdrowego żywienia, co oznacza zmniejszenie spożycia tłuszczów i cukru oraz zwiększenie konsumpcji warzyw i owoców. Druga polega na zwiększeniu poziomu aktywności fizycznej. Żywność sprzyjająca racjonalnemu żywieniu powinna być tańsza i łatwiej dostępna w sklepach, miejscach pracy i stołówkach szkolnych. Nie należy promować żywności i napojów wysokoenergetycznych. Należy ograniczyć ich dostępność oraz zastąpić je niskoenergetycznymi produktami o wysokiej wartości odżywczej. Wszystkim ludziom należy ułatwiać i umożliwiać podejmowanie codziennej aktywności fizycznej (chociażby poprzez wykorzystanie aktywnych metod przemieszczania się) poprzez wdrażanie programów realizowanych w szkołach i zakładach pracy. Zmiana zachowań wymaga aktywnego uczestnictwa sektora publicznego (w tym handlu, rolnictwa, zdrowia, transportu, pracy, gospodarki przestrzennej, edukacji i sportu) samorządów i społeczności lokalnych oraz prywatnych przedsiębiorców z branży spożywczej i supermarketów. Olbrzymią rolę w promowaniu zdrowego stylu życia pełnią media. Z zachęcania ludzi do zdrowego odżywiania się i aktywności fizycznej płyną ogromne korzyści, które wykraczają poza sferę zdrowia, obejmując inne dziedziny gospodarki i rozwoju krajów. 10 WHO wspiera działania poszczególnych krajów na rzecz walki z otyłością. W 2004 roku Państwa Członkowskie przyjęły dokument pt. Globalna strategia dotycząca diety, aktywności fizycznej i zdrowia. Strategii jest poprawa zdrowia publicznego poprzez racjonalizację sposobu żywienia Celem realizacji i odpowiednią aktywność fizyczną. W strategii omówiono rolę systemów zdrowia; politykę rolną i politykę żywienia; politykę fiskalną; systemy kontroli i monitoringu; edukację konsumentów i konsumenckie systemy informacyjne (w tym marketing, oświadczenia zdrowotne i znakowanie produktów); oraz te aspekty polityki szkolnej, transportowej i miejskiej, które w znaczący sposób wpływają na wybory związane z żywieniem i aktywnością fizyczną. Europejski Region WHO jest w tej dziedzinie liderem, podejmując działania na rzecz dialogu pomiędzy politykami, ekspertami w dziedzinie zdrowia, przedsiębiorstwami sektora prywatnego, organizacjami pozarządowymi, organizacjami międzynarodowymi i mediami. Na szczególną uwagę zasługuje Europejska Konferencja Ministerialna WHO o Przeciwdziałaniu Otyłości, w której wezmą udział ministrowie zdrowia wszystkich państw Regionu Europejskiego. Gospodarzem Konferencji jest rząd Turcji. Odbędzie się ona w dniach 15-17 listopada 2006 w Istambule. www.euro.who.int/obesity Europejska Konferencja Ministerialna WHO o Przeciwdziałaniu Otyłości Dieta i aktywność fizyczna dla zdrowia I s t a m b u ł, T u r c j a, 1 5-1 7 l i s t o p a d 2 0 0 6 W Polsce problem nadwagi i otyłości jest również bardzo aktualny
W ostatnio przeprowadzonych badaniach WOBASZ, które oceniało między innymi częstość występowania nadwagi i otyłości wśród Polaków, wykazano, że nadwaga częściej dotyczy mężczyzn (40.4%) niż kobiet (27.9%). Natomiast częstość występowania otyłości w Polsce u kobiet i u mężczyzn jest podobna, wynosząc 20,2% i 20,6% odpowiednio. Ta sytuacja spowodowana jest przede wszystkim niekorzystnym modelem żywienia charakteryzującym się wysokim spożyciem tłuszczów (38-41%) ogółu spożywanych kalorii) oraz niską aktywnością fizyczną. Dane: WOBASZ. Wieloośrodkowe Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności Wśród polskich dzieci nadwagę rozpoznano u 9.7% 13-letnich chłopców i 3.9% 13-letnich dziewcząt. Na przykład, w innych krajach europejskich częstość występowania nadwagi u dzieci w tej samej grupie wiekowej wynosi Francja - dziewczęta - 7.9%, chłopcy - 11.8% Finlandia - dziewczęta 9.8%; chłopcy 12.8%, Niemcy dziewczęta 7.2%, chłopcy 11.9%. Dane: Young people s health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC)study: international report from 2001/2002 survey) Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie przygotowuje obecnie realizację Narodowego programu zwalczania otyłości i chorób przewlekłych poprzez poprawy żywienia i aktywności fizycznej. Pogram ten realizuje się w następujących kierunkach działalności: - Edukacja społeczna. (Edukacja w szkołach, na uniwersytetach, etc.) - Poprawa norm narodowych żywienia ( np. poprawa jadłospisów w szkołach) - Poprawa sposobu żywienia i poziomu aktywności fizycznej w społeczeństwie. Kontakt: Biuro WHO w Polsce, tel: 022 635 94 96, fax: 022 831 08 92, email: wholo@who.un.org.pl IŻŻ Krajowy Punkt Informacyjny Żywność, Żywienie i Zdrowie kierownik dr n. med. Agnieszka Jarosz, faks: +48 5509 884, telefon: 5509 711, e-mail kpi@izz.waw.pl